Μητροφάνους Κριτοπούλου, Ομολογία Πίστεως (1625 μ.Χ.), Μέρος Β΄

ΟΜΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ

ΤΗΣ ΚΑΘΟΛΙΚΗΣ ΚΑΙ ΑΠΟΣΤΟΛΙΚΗΣ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣΑ ΕΝ ΕΠΙΤΟΜΗ

ΔΙΑ ΜΗΤΡΟΦΑΝΟΥΣ ΙΕΡΟΜΟΝΑΧΟΥ

ΠΑΤΡΙΑΡΧΙΚΟΥ ΤΕ ΠΡΩΤΟΣΥΓΚΕΛΛΟΥ ΤΟΥ ΚΡΙΤΟΠΟΥΛΟΥ

1625 μ.Χ.

ΜΕΡΟΣ Β΄

Δεῖτε τό Α΄ Μέρος στήν ἱστοσελίδα:

http://sathanasoulias.blogspot.gr/2017/03/1625.html

Κεφάλαιον β΄. Περὶ δημιουργίας.

Περὶ τῆς τοῦ παντὸς κόσμου δημιουργίας τοιαύτην γνώμην ἔχει ἡ Ἀνατολικὴ Ἐκκλησία. Ὁ ἐν τριάδι Θεός, ἀγαθὸς ὢν καὶ ὑπεράγαθος, ἠθέλησε παραγαγεῖν λογικὰ κτίσματα εἰς τὸ μεταδοῦναι τούτοις τῆς αὐτοῦ χάριτος, ἀλλ’ οὐχ ὡς χρείαν τούτων ἔχων· ἀνενδεὴς γάρ ἐστι καὶ ὑπεραυτάρκης.

Πρῶτον μὲν οὖν ἐννοεῖ τὰς οὐρανίους δυνάμεις· καὶ τὸ ἐννόημα εὐθὺς ἔργον ἐγένετο. Ἃς δὴ οὐρανίους δυνάμεις διαιρεῖσθαί φασιν εἰς τρεῖς διακοσμήσεις, ἑκάστην δὲ τῶν διακοσμήσεων περιέχειν τρεῖς τάξεις, ὡς εἶναι πάσας τὰς τάξεις ἐννέα. Ἡ μὲν οὖν πρώτη διακόσμησις περιέχει τὰ χερουβίμ, τὰ σεραφὶμ καὶ τοὺς θρόνους. Ἡ <δὲ> δευτέρα διακόσμησις περιέχει τὰς κυριότητας, τὰς ἐξου­σίας, τὰς δυνάμεις. Ἡ δὲ τρίτη διακόσμησις περιέχει τὰς ἀρχάς, τοὺς ἀρχαγγέλους καὶ τοὺς ἀγγέλους· αἵτινες τάξεις εἴτε φύσει εἴτε στάσει ἀλλήλων διαφέρουσιν, ἄγνωστον ἡμῖν.

Μετέπειτα παράγει τὴν ὕλην ἐξ οὐδενός, ἣν εἰς μορφὴν τρέψας κτίζει τὸν αἰσθητὸν καὶ ὁρατὸν τουτονὶ κόσμον, τὸν ἐκ τεσσάρων στοιχείων λεγόμενον συγκεῖσθαι, τουτέστι πυρός, ἀέρος, γῆς καὶ ὕδατος. Τριχῶς δὲ τὰ στοιχεῖα λέγε­ται· πόρρω, προσεχῶς καὶ προσεχέστερον. Καὶ πόρρω μὲν εἴη τὰ ῥηθέντα, προσε­χῶς δὲ αἱ τούτων ποιότητες, οἷον θερμότης, ψυχρότης, ὑγρότης καὶ ξηρότης· προσεχέστερον δὲ οἱ τούτων τῶν ποιοτήτων μεθεκτικοὶ τῶν ζῴων χυμοί, οἷον τὸ αἷμα, τὸ φλέγμα, ἡ ξανθὴ χολὴ καὶ ἡ μέλαινα, ἐξ ὧν συνίσταται τὰ σώματα. Ὧν χυμῶν ἀναλυθέντων εἰς τὰ πόρρω, ἐκλείπει τοῖς σώμασι τὸ ζῆν. Καὶ τοῦτό ἐστιν ὁ λεγόμενος θάνατος, τουτέστι ζωῆς ἔκλειψις.

Ἀπαρτίσας οὖν καὶ τὸν αἰσθητὸν τοῦτον κόσμον ὁ δημιουργὸς πάντων, αἵρεσιν δίδωσι ταῖς οὐρανίαις δυνάμεσιν, ἤδη θεασαμέναις καὶ ἐγνωκυίαις τοῦτον δημιουργὸν ὁρατῆς καὶ ἀοράτου κτίσεως, ὁπότερον βούλοιντο ἑλέσθαι, τὸ σὺν τῷ δημιουργῷ εἶναι διὰ παντός, ὑποτάσσεσθαί τε αὐτῷ ἐν πᾶσι καὶ τὰ παρ’ αὐτοῦ κελευόμενα πληροῦν σὺν προθυμίᾳ πολλῇ, ἢ ἀποστῆναι μὲν τῆς ἐκείνου ὑποταγῆς καὶ ἐλευθερίου δουλείας, καθ’ ἑαυτὰς δὲ διάγειν ὥσπερ ἀγνοούσας τὸν ποιητήν· ἐπειπὼν αὐταῖς καὶ τοῦτο, ὡς ὅ,τι ἂν ἕλοιντο, ἐν ἐκείνῳ μενοῦσιν ἐς ἀεὶ ἄτρεπτοι καὶ ἀμετάβλητοι. Αἱ μὲν οὖν ἐννέα τάξεις (δεκάτην γάρ φασιν ὑπάρξαι τὴν ἐκπεπτωκυῖαν), εἵλοντο τὴν μετὰ Θεοῦ διαγωγήν, ὑπισχνούμεναι γινώσκειν αὐ­τὸν κύριον καὶ δεσπότην καὶ δημιουργόν, προσκυνεῖν τε καὶ λατρεύειν αὐτῷ ὡς Θεῷ ὄντι τῶν πάντων, καὶ πάνθ’ ὅσ’ ἂν αὐταῖς κελεύσῃ ἀνύειν σὺν σπουδῇ καὶ προθυμίᾳ πολλῇ. Ὅθεν ὁ δημιουργός, ἀποδεξάμενος αὐτῶν τὸ εὔνουν, δωρεῖται αὐταῖς, ὥσπερ βραβεῖον τῆς εὐγνωμοσύνης, τὴν ἐν τῷ ἀγαθῷ διηνεκῆ μονιμότητα καὶ τὴν ἀπὸ τούτου παντελῆ ἀτρεψίαν.

Ὁ δὲ τῆς δεκάτης τάξεως ἄρχων, ὁ λεγόμενος Ἑωσφόρος, ᾧ ὁ Θεὸς ἐνεπίστευσε τὴν τῶν μετὰ τὴν σεληνιακὴν σφαῖραν διοίκησιν, οὐχ ὡς ἀδυνατῶν ὁ δη­μιουργὸς ταῦτα δι’ ἑαυτοῦ διοικεῖν τε καὶ κυβερνᾶν, (πῶς γὰρ ὁ ταῦτα πάντα ἀπόνως καὶ νεύματι μόνῳ παραγαγών;) ἀλλὰ τιμῶν τοὺς ὑπ’ αὐτοῦ δημιουργηθέντας, ἵν’ ἔχοιεν ἐφ’ αὐτῶν ὑπούργημά τι θεῖον, ἐφ’ ᾧ ἐγκαλλωπίζοιντο· ἔστι γὰρ ὡς ἀληθῶς τὰ θεῖα ὑπουργήματα πάνυ σεβάσμια καὶ ἔνδοξα· εἰ γὰρ τὰ τῶν θνητῶν βασιλέων ὑπουργήματα τίμια καὶ ζηλωτὰ πέφυκε, πόσῳ μᾶλλον τὰ τοῦ Θεοῦ οὐκ ἂν εἴη πᾶσαν ἀνθρωπίνην τιμὴν καὶ δόξαν ὑπερβαίνοντα; Ἐκεῖνος τοίνυν ὁ Ἑωσφόρος, κατανοήσας τὴν δόξαν καὶ τὴν τιμήν, ἣν ἔλαβε παρὰ τοῦ δημιουργοῦ, καὶ μὴ ἔχων ὅπως ταύτῃ χρήσαιτο, ὑπὸ τύφου καὶ ἀλαζονείας ἐπαρθείς, ἑκὼν καὶ ἐθελοντὴς εἵλετο ἀποστῆναι τοῦ Θεοῦ, πείσας εἰς τοῦτο καὶ πᾶσαν τὴν ὑφ’ αὐ­τὸν τάξιν. Κἀντεῦθεν ἐκπίπτουσιν ἅπαντες τῆς θείας δόξης, πτῶμα χαλεπώτατον καὶ ἐλεεινότατον, καὶ εἰς τὸ ἄκρον τῆς κακίας καταντῶσι, μένοντες ἐν αὐτῇ ἄτρεπτοι καὶ ἀμετάβλητοι. Καὶ καθάπερ σφαῖρα κατὰ πρανοῦς ἀφεθεῖσα οὐκ ἂν λάβοι τὸ στάσιμον, πρὶν ἂν αὐτὸ τὸ ἔσχατον τοῦ χάσματος καταλάβοι, οὕτω κἀκεῖνοι, ἅπαξ τοῦ Θεοῦ ἀποστάντες, οὐχ οἷόν τε ἦν ἄλλως εἰ μὴ εἰς αὐτὸ τὸ τῆς κακίας ἀκρότατον βάραθρον ἀφίκοιντο. Τοιγαροῦν ὁ πάλαι διὰ τὴν λαμπρότητα Ἑωσφόρος, νῦν διὰ τὴν ἔπαρσιν σκότος καὶ γέγονε καὶ λέγεται μετὰ πάντων τῶν σὺν αὐτῷ. Τοὐντεῦθεν πειρῶνται οἱ ἀποστάται τῷ θείῳ βουλήματι διὰ παντὸς ἀνθίστασθαι καὶ πολεμεῖν. Ὁ δὲ Θεὸς ὁ δικαιοκρίτης, ἐπειδὴ προεῖδεν αὐτοὺς πολλὰ κακὰ ποιησομένους, προώρισεν αὐτοῖς τὴν αἰώνιον κόλασιν, τάξας ἡμέραν καθ’ ἣν τοὺς ἀποστάτας ἐκεῖσε πέμψει, συγχωρήσας αὐτοῖς ἕως τότε χρῆσθαι τῇ ἑαυτῶν κακίᾳ κατὰ τὸ σφίσι δοκοῦν.

Ἵνα γοῦν μὴ ἐλλειπὴς ᾖ ὁ λογικὸς κόσμος, κολοβωθεὶς τῇ ἐκπτώσει τῶν ἀπο­στατῶν, ἠθέλησεν ὁ τὰ πάντα σοφῶς οἰκονομῶν ἀναπληρῶσαι τοῦτον, οὐ μέντοι δι’ ἀΰλων, ὁποῖοι ἦσαν οἱ ἐκπεπτωκότες, ἀλλὰ διά τινων ἄλλων ζῴων, συνθέτων καὶ μικτῶν, ἵνα μήτε ἡ αἰσθητὴ κτίσις ἔρημος εἴη τοῦ ταύτης ἀπολαύοντος, καὶ ἡ τοῦ δημιουργοῦ σοφία πολυτελεστέρα φανῇ καὶ μεγαλοπρεπεστέρα, ὡς δυναμένη τὰ ἀλλότρια καὶ πόρρω ἑνῶσαι καὶ τὰ ἄμικτα μίξαι. Πλάττει τοίνυν τὸ μικτὸν τοῦτο καὶ σύνθετον ζῷον, τὸν ἄνθρωπον, τῇ ἕκτῃ ἡμέρᾳ, ἥτις ἦν ἐσχάτη τῆς αὐ­τοῦ δημιουργίας, —ἐν ἓξ γὰρ ἡμέραις τὰ πάντα παρήγαγε καὶ τῇ ἑβδόμῃ κατέπαυσεν, ὥς φησι τὰ ἱερὰ λόγια[1]—, λαβὼν ἐκ τῆς ὕλης τὸ τετρασύνθετον σῶμα, εἶτα διὰ τοῦ ἐμφυσήματος ἐνθεὶς αὐτῷ νοῦν, λόγον καὶ ἀθανασίαν. Καὶ τοῦτό ἐστιν ὡς ἀληθῶς τὸ τριμερὲς τῆς ἀνθρωπίνης ψυχῆς, κἂν ἄλλοι ἄλλως αὐτὸ διωρίσαντο. Καὶ κατὰ τοῦτό ἐστι καὶ λέγεται τουτὶ τὸ ζῷον κατ’ εἰκόνα Θεοῦ, ὡς εἰκονίζον ἐν τῇ ψυχῇ τὸν ἐν τριάδι Θεόν. Ὁ μὲν γὰρ νοῦς εἰκονιζει τὸν νοῦν καὶ Πατέρα, ὁ δὲ λόγος τὸν Υἱὸν τοῦ Θεοῦ καὶ Λόγον, ἡ δὲ ἀειπνοΐα, εἴτ’ οὖν ἀθανασία τῆς ψυχῆς, εἰκονίζει τὸ ἀθάνατον καὶ ζωοποιὸν τοῦ Θεοῦ πνεῦμα. Αὐτὴ δὲ ἡ ψυχή, μονοειδὴς οὖσα καὶ τὸ σῶμα κυβερνῶσα, εἰκονίζει τὸν ἕνα κατ’ οὐσίαν Θεόν, τὸν τόδε τὸ πᾶν κυβερνῶντα καὶ διεξάγοντα κατὰ τὸ ἑαυτῷ δοκοῦν. Βούλεται δὲ ὁ δημιουργὸς καὶ καθ’ ὁμοίωσιν αὐτοῦ εἶναι τὸ δημιουργούμενον. Ἔστι δὲ τὸ μὲν κατ’ εἰκόνα ἐκ τῆς τοῦ δημιουργοῦντος θελήσεως, τὸ δὲ καθ’ ὁμοίωσιν ἐκ τῆς τοῦ δημιουργηθέντος σπουδῆς τε καὶ ἀρετῆς. Προσαγορεύει δὲ τοῦτο τὸ ζῷον ἄνθρω­πον, μονονουχὶ διὰ τῆς προσηγορίας διδάσκων αὐτὸν μὴ τὰ κάτω φρονεῖν, ἀλλὰ τὰ ἄνω ἀθρεῖν καὶ ἄνω τὸν ὦπα αἴρειν, εἴτ’ οὖν τὸ τῆς ψυχῆς διορατικόν.

Ἐπεὶ δὲ ἐχρῆν καὶ τὸν ἄνθρωπον θεάσασθαι τὸν Θεὸν δημιουργοῦντα, ἵνα κἀκεῖνος γνῷ τὸν δημιουργόν, δημιουργεῖ ἔμπροσθεν αὐτοῦ τὸν παράδεισον, χωρίον εὔκρατον, σύμμετρον ἐν πᾶσι, παντὸς ἀνιαροῦ ἀνώτερον, πάσης τερπνότητος πλῆρες, φυτῶν θείων καὶ θαυμασίων πεπληρωμένον, διττὴν τὴν ἀπόλαυσιν παρεχόντων τῷ χρήζοντι. Οὐ γὰρ δὴ μόνον τὴν τῶν καρπῶν ἐδωδὴν τῷ ἀνθρώπῳ τὰ τρυτὰ προσέφερεν, ἀλλὰ καὶ τὴν τῶν ὄντων γνῶσιν ἕκαστον, τούτων ἐδίδασκεν, ὥσπερ τι βιβλίον θεόγραφον. Ἐν τοιούτῳ παραδείσῳ τίθησιν ὁ Θεὸς τὸν ἄνθρωπον, ὑποτάσσων αὐτῷ πάντα τὰ ἄλογα ζῷα, τετράποδά τε καὶ πετεινά, νηκτὰ καὶ ἑρπετά, ἃ ἔφθη προεξαγαγοῦσα ἡ γῆ καὶ τὰ ὕδατα τῷ τοῦ δημιουργοῦ κελεύσματι. Τεκμήριον δὲ τῆς τῶν ἀλόγων ὑποταγῆς πρὸς τὸν λογικὸν ἄνθρωπον τὸ τὸν δημιουργὸν πάντα ταῦτα προσαγαγεῖν πρὸς ἐκεῖνον ἐπ’ ἐπιθέσει τῶν προσ­φόρων προσηγοριῶν· καὶ πᾶν ὅ,τι ἐκεῖνος ἑκάστῳ ἐπέθετο, τοῦτο αὐτῷ ὄνομα ἕως τῆς σήμερον.

Ἐπεὶ δὲ οὐδὲν ἐκείνων εὑρέθη ὅμοιον τῷ Ἀδάμῳ, (τοῦτο γὰρ ἴδιον ὄνομα ἐπέθετο τῷ πρωτολάστῳ ὁ πλάστης καὶ Θεός, διδάσκων αὐτὸν ἀδάμαστον εἶναι καὶ ἀήττητον τοῖς ἀντικειμένοις, εἰγε βούλοιτο), ἵν’ ᾖ τούτῳ σύνηθές τε καὶ συν­τροφον, κατοικτείρας αὐτὸν τῆς μονότητος ὁ δημιουργός, μᾶλλον δὲ προειδὼς τὴν ἐκείνου ἔκπτωσιν καὶ προορίσας τὸν τρόπον τῆς τούτου διαδοχῆς καὶ αὐξήσεως, ἵνα μὴ τῇ τοῦ θανάτου καταδίκῃ ἐξολοθρευθῇ τὸ τοιοῦτον ἐξαίρετον ζῷον, πλάττει ὅμοιον αὐτῷ κατὰ τὴν οὐσίαν, τὴν γυναῖκα, διαφέρουσαν μόνον κατὰ τό γε·νος· ὁ μὲν γὰρ ἄρρην, ἡ δὲ θῆλυς. Πλάττει δὲ οὕτως. Ἔκστασιν ἐντίθησι τῷ Ἀδάμῳ καὶ βαθὺν ὕπνον, (ἴσως ἵνα μὴ περιεργάζηται τοιαύτην δημιουργίαν Θεοῦ), ἐν ᾗ ἐκστάσει, λαβὼν μίαν τῶν ἐκείνου πλευρῶν, (ἵν’ ἀσμένως ταύτῃ προσφέρηται, ἐκ τοῦ ἰδίου σώματος οὔσῃ), κτίζει τὴν γυναῖκα, ἐπιθεὶς αὐτῇ ὄνομα Εὔα. Καὶ τοῦτο πάνυ προγνωστικῶς· προειδὼς γὰρ τὴν αὐτὴν ἐσομένην τῷ Ἀδάμῳ καὶ χαρᾶς καὶ λύπης αἰτίαν, οὕτως ὠνόμασεν. Ἔστι γὰρ τὸ μὲν εὖ ἐπίρρημα ἡδονῆς, τὸ δὲ ἆ ἐπίρρημα σχετλιασμοῦ καὶ λύπης· «Ἇ δειλὲ ξείνων, ᾖ μοι μάλα θυμὸν ὄρινας»[2]. Ἐγένετο δ’ αὕτη τῷ Ἀδάμῳ χαρᾶς μὲν αἰτία, πρώτως ταύτην ἑωρακότι καὶ λίαν ᾑσθέντι, ὡς τὰ ἑξῆς ῥήματα δηλοῖ· «τοῦτο νῦν ὀστοῦν ἐκ τῶν ὀστέων μου καὶ σὰρξ ἐκ τῆς σαρκός μου· αὕτη κληθήσεται γυνὴ (ἄλλοι δὲ ἀνδρὶς ἡρμήνευσαν), ὅτι ἐκ τοῦ ἀνδρὸς ἐλήφθη»[3]· καὶ «ἕνεκεν τούτου καταλείψει ἄνθρωπος τὸν πατέρα καὶ τὴν μητέρα καὶ προσκολληθήσεται τῇ ἰδίᾳ γυναικί, καὶ ἔσονται οἱ δύο εἰς σάρκα μίαν»[4]. Λύπης δέ, ἡνίκα ὄργανον καὶ ἐρεθισμὸς αὐτῷ ὑπῆρξε τοῦ παραβῆναι τὸν τοῦ Θεοῦ νόμον· ὅπερ αὐτή τε πρότερον ἔπαθεν ὡς ἁπαλωτέρα καὶ τὸν ἄνδρα ἔπεισεν ὡς πειθανωτέρα.

Ὁ δὲ τῆς παραβάσεως τρόπος οὕτω γέγονε. Μεταξὺ τῶν ἄλλων τῶν ἐν τῷ παραδείσῳ φυτῶν ἦν καὶ τὸ φυτὸν τῆς γνώσεως τῆς τῶν γηΐνων πραγμάτων, ὃ ὁ Θεὸς ἐφύτευσεν ἅμα τοῖς ἄλλοις φυτοῖς, καλέσας αὐτὸ φυτὸν τοῦ γινώσκειν καλὸν καὶ πονηρόν, ἐμφαίνων διὰ τῆς προσηγορίας ταύτης τὰ γήινα πράγματα καθ’ αὑτὰ μὲν ἀδιάφορα εἶναι, κατὰ τὴν προαίρεσιν δὲ τῶν τούτοις χρωμένων δύνασθαι καὶ εἰς καλὸν καὶ εἰς τοὐναντίον ἀποβαίνειν. Πάντων οὖν τῶν ἄλλων φυτῶν τὴν ἀπόλαυσιν ὁ δημιουργὸς συγχωρήσας τοῖς πρωτοπλάστοις, μόνου τούτου κελεύει τούτους ἀπέχεσθαι, ἢ θάνατον αὐτοῖς τὴν τιμωρίαν ἔσεσθαι. Πράττει δὲ τοῦτο ἀναμιμνῄσκων αὐτούς, ὅτι κύριος αὐτῶν ἐστιν, ᾧ παντὶ τρόπῳ πειστέον, ἅμα δὲ καὶ τῷ αὐτεξουσίῳ ὕλην παρέχων, —μὴ οὔσης γὰρ ἐντολῆς οὐκ ἂν τοῦτο γνωσθείη—, τὸ δὲ μεῖζον, ὅτι οὐ πρότερον αὐτοὺς τὴν τῶν γηΐνων γνῶσιν μαθεῖν ἠβούλετο, πρὶν ἂν ὕλην ἀγαθῶν ἑαυτοῖς ἐπισωρεύσωσιν ἐκ τῶν ἄλ­λων φυτῶν, τῶν θείων καὶ πνευματικῶν, ἵν’ ἡ γνῶσις τῶν γηΐνων ἐν παρέργῳ εἴη αὐτοῖς.

Ἀλλ’ ὁ ἀποστάτης τοῦ Θεοῦ καὶ ἀρχηγὸς πάσης κακίας, ὁ καὶ διάβολος κλη­θεὶς διὰ τὸ διαβαλεῖν τὸν Θεὸν πρὸς τοὺς πρωτοπλάστους, φθονῶν αὐτοῖς τῆς εὐδαιμονίας καὶ βουλόμενος ταύτης τούτους στερῆσαι, πρόσεισιν ἀπατηλῶς τῇ γυναικί, ὡς ἁπαλωτέρᾳ ἅμα καὶ πειθανωτέρᾳ, ὀργάνῳ τῷ ὄφει χρησάμενος, καί φησιν οὐ δι’ ἄλλην τιν’ αἰτίαν τὸν Θεὸν ἀπαγορεῦσαι τούτοις τὴν τοῦ γνωστικοῦ ξύλου ἐδωδἠν, ἢ διότι μετὰ τὴν ἐκείνου μετάληψιν μέλλουσιν ἔσεσθαι θεοὶ ὅμοιοι αὐτῷ, γινώσκοντες καλὸν καὶ πονηρόν. Πεισθεῖσα δὲ ἡ γυνὴ τῷ πονηρῷ συκοφαντοῦντι τὸν Θεόν, ἔφαγε τοῦ ἀπηγορευμένου καρποῦ, πείσασα καὶ τὸν ἄνδρα αὐτὸ τοῦτο ποιῆσαι. Ὁ δὲ Θεὸς δικαίως τούτους τῷ θανάτῳ καταδικάζει. Οὐδὲ γὰρ χρήσιμον ἦν, οἶμαι, ἀθανάτους αὐτοὺς τοῦ λοιποῦ μένειν, ἀκαίρως τὴν περιέργειαν μαθόντας καὶ ἀλόγως ταύτῃ ἀρξαμένους εὐθὺς χρῆσθαι. Δῆλον δὲ τῷ μετ’ ὀλίγον ἄρξασθαι σὺν οὐδενὶ λόγῳ καὶ τὰ μετὰ τὴν ὀσφῦν ἀλλήλων διερευνᾶν καὶ πολυπραγμονεῖν. Ἦσαν γάρ, φησίν, ὅ τε Ἄδαμος καὶ ἡ γυνὴ αὐτοῦ γυμνοὶ καὶ οὐκ ᾐσχύντο[5]· εἶτα μετὰ τὴν βρῶσιν ἔγνωσάν φησιν, ὅτι γυμνοί εἰσι, καὶ λαβόντες φύλλα συκῆς ἔρραψαν ἑαυτοῖς περιζώματα[6].

Ἐκβάλλει τοίνυν αὐτοὺς ὁ δικαιοκρίτης Θεὸς ἐκ τοῦ παραδείσου, ὡς παραβάτας τῆς αὐτοῦ ἐντολῆς, ὡς πιστεύσαντας μᾶλλον τῷ συκοφάντῃ διαβόλῳ, ἰσοθεΐαν αὐτοῖς ἀπατηλῶς ὑπισχνουμένῳ ἢ τῷ δημιουργῷ πολλ’ ἀγαθὰ τούτοις δωρησαμένῳ, καὶ θάνατον ἀπειλήσαντι, εἰ μὴ τὴν ἐντολὴν φυλάξειεν. Ἐπαρασάμενος αὐτοῖς τὰς προσήκουσας ἀράς, τῷ μὲν ὄφει, (καίπερ αἱ πλείους τῶν κατὰ τοῦ ὄφεως ἀρῶν ἀναφέρονται ἐπὶ τὸν νοητὸν ὄφιν τὸν ἀποστάτην καὶ ἀρχέκακον), τό τε ἐπὶ τῆς κοιλίας ἕρπειν καὶ τὴν τῆς γῆς ἐδωδὴν καὶ τελευταῖον τὸ συντριβῆναι τὴν κεφαλὴν ὑπὸ τοῦ σπέρματος τῆς γυναικός, ἥτις κεφαλὴ τοῦ ὄφεώς ἐστιν αὐτὸς ὁ διάβολος, ὁ κεφάλαιον, εἴτ’ οὖν ἀρχή, χρηματίσας τῆς τοιαύτης πανουργίας. Τῇ δὲ γυναικὶ τὸν ἐν λύπαις καὶ ὠδῖσι τοκετόν. Τῷ ἀνδρὶ δὲ τὸ ἐν ἱδρῶτι τοῦ προσώπου, ἤγουν ἐν πόνῳ πολλῷ καὶ μόχθῳ, πορίζεσθαι πάντα τὰ πρὸς τὸ ζῆν ἀναγκαῖα, ἒστ’ ἂν αὐτὸν ἐπιστρέψαι εἰς γῆν, ἐξ ἧς ἐλήφθη[7].

Πλὴν καταδικάσας αὐτοὺς θανάτῳ, οὐκ ἄνευ χρηστῆς τινος ἐλπίδος τοῦτο πεποίηκεν ὁ φιλάνθρωπος δημιουργός, ἵνα μὴ εἰς παντελῆ ἀπόγνωσιν ἔλθοιεν οἱ τάλανες. Ἐν γὰρ τῷ λέγειν πρὸς τὸν ὄφιν, ἔχθραν θῆναι ἀνὰ μέσον αὐτοῦ καὶ ἀνὰ μέσον τοῦ σπέρματος τῆς γυναικὸς καὶ ὅτι τὸ τῆς γυναικὸς σπέρμα συντρίψει τὴν τοῦ ὄφεως κεφαλήν[8], μεγίστας ἐλπίδας ὑπέτεινε τοῖς καταδίκοις, ὅτι ἀνακληθήσονταί ποτε τῆς πικρᾶς ἐξορίας καὶ εἰς τὴν ἀρχαίαν κατάστασιν ἐπανελεύσονται. Ὃ δὴ καὶ γέγονε διὰ τοῦ εὐλογημένου σπέρματος τῆς γυναικός, τῆς ἀειπαρθένου καὶ Θεοτόκου Μαρίας.

Κεφάλαιον γ΄. Περὶ τῆς τοῦ Θεοῦ πρὸς ἡμᾶς οἰκονομίας.

Παραβάντες τοίνυν οἱ πρωτόπλαστοι τὴν θείαν ἐντολὴν καὶ ὑπὸ κατάραν καὶ θάνατον γενόμενοι, ἐξωσθέντες τε τοῦ παραδείσου καὶ πάντα τὰ θεῖα καὶ πνευματικὰ δῶρα ἀπολέσαντες, ἔμειναν τούτων ἔρημοι, μηδενὸς τούτοις ἐναπολειφθέντος, πλὴν τοῦ φυσικοῦ φωτός, ὃ δὴ καὶ ἔμφυτον νόμον καλεῖν εἰώθαμεν. Εἶτα καὶ οἱ πλείους τῶν ἐξ ἐκείνων φύντων εἰς πολὺ χείρονα κατάστασιν ἐξώκειλαν, πᾶν εἶδος κακίας ἐργαζόμενοι, καὶ τὸ δὴ χείριστον, ἀφελόντες τὴν μόνῳ Θεῶ προσήκουσαν λατρείαν, ἀπένειμαν ταύτην τῇ κτίσει, λατρεύοντες ταύτῃ παρὰ τὸν κτίσαντα.

Πολλάκις δ’ ἠθέλησεν ὁ πανοικτίρμων Θεὸς σωφρονίσαι τὸν ταλαίπωρον ἀν­θρωπον παντὶ τῷ τρόπῳ, προψήταις εἰς τοῦτο χρησάμενος, διδασκάλοις, σημείοις, ἀπ’ οὐρανοῦ, σημείοις ἀπὸ γῆς, σημείοις ἀπὸ θαλάσσης, κατακλυσμοῖς, ἐμπρησμοῖς, λοιμοῖς, λιμοῖς, σεισμοῖς, καταποντισμοῖς καὶ ἄλλοις παραπλησίοις. Ἀλλ’ ἡ ἀνθρωπίνη φύσις οὕτως ἀνιάτως καὶ ἐλεεινῶς διέκειτο, ὥστ’ οὐκ ἦν αὐτῇ ἐπιθεῖναι οὔτε ἔλαιον οὔτε καταδέσμους. Δίδωσι δὲ καὶ νόμον, τούτῳ μὲν βουλόμενος ἐκκλησίαν ἑαυτῷ συναγαγεῖν ἐπὶ τῆς γῆς, ἵνα μὴ πᾶσα αὕτη ἔρημος ᾖ τῆς τοῦ Θεοῦ γνώσεως, τῶν λοιπῶν ἁπάντων ἀνθρώπων τῇ εἰοωλολατρείᾳ προσκειμένων· ἣν ἐκκλησίαν ἔδει τοῖς τοῦ Θεοῦ νόμοις, ὥσπερ βασιλικοῖς παρασήμοις, διακρίνεσθαι τῶν πολυθέων ἐθνῶν. Καὶ ὅτι, ἐπειδὴ προώρισε σαρκωθῆναι τὸν μονο­γενῆ αὐτοῦ Υἱὸν καὶ ἐνανθρωπῆσαι δι’ ἡμᾶς, ἐχρῆν προπαρασκευασθῆναι γενεάν τινα θεοσεβῆ, ἐξ ἧς αὐτὸς γεννηθεὶς σώσει τοὺς ἀσεβεῖς. Ἔτι ἐπειδὴ γεννηθεὶς ἔμελλε πολλὰ καὶ μεγάλα μυστήρια τοῖς ἀνθρώποις ἀναγγεῖλαι, ἕδει ταῦτα προκηρυχθῆναί τινι γενεᾷ καὶ προφητευθῆναι, ἵν’ ἐκ τῆς προκηρύξεως τὸ εὐπαράδεκτον σχοίη παρόντα, ἄλλως δυσπαράδεκτα δοκοῦντα διά τε τὸ ὑπὲρ φύσιν εἶναι καὶ διὰ τὸ μὴ ὑποπίπτειν ἀνθρωπίνῳ λόγῳ.

Διὰ ταύτας οὖν τὰς αἰτίας συνάγει ἑαυτῷ ἐκκλησίαν καὶ νόμον ταύτῃ δί­δωσι, συνιστάμενον ἔκ τε τῆς διηγήσεως καὶ ἀγγελίας τοῦ αὐτοῦ θελήματος, ἔκ τε τοῦ νομοθετικοῦ καὶ βεβαιωτικοῦ· δι’ ὧν ποῖ μὲν νομοθετεῖ προστάττων, ἀπαγορεύων, ἐπιτρέπων, ποῖ δὲ βεβαιοῖ τὰς ἐπαγγελίας καὶ ἀπειλάς· εἶθ’ ὑπακοὴν ἄκραν ἀπαιτῶν, τὴν δὲ παρακοὴν καὶ ἐν μικροῖς γοῦν καταδικάζων, τελευταῖον τοὺς μὴ ἐμμένοντας πᾶσι τοῖς ἐγγεγραμμένοις τῷ βιβλίῳ ἐκείνῳ ἐπικαταράτους καθιστῶν. Ὅθεν ὁ νόμος μόνοις τοῖς μὴ ἁμαρτάνουσι ζωὴν ἐπαγγελλόμενος, βαρύς τις ἐδόκει καὶ ἥκιστα σῶσαι τὸν ἄνθρωπον δυνάμενος. Ἀλλὰ πῶς ὁ Θεός, ἀγαθὸς καὶ δίκαιος ὤν, βαρέα καὶ ὑπὲρ δύναμιν ἐπιτάττει; Οὔ φημι καθ’ αὐτὰ βαρέα εἶναι τὰ ἐπιταττόμενα, ἀλλὰ κατὰ τὴν ἀνθρωπίνην ἀσθένειαν ἢ μᾶλλον εἰπεῖν ῥαθυ­μίαν, καὶ κατὰ τὸ πρὸς μὲν τὰ κακὰ ἐπιρρεπὲς καὶ εὐόλισθον, πρὸς δὲ τἀγαθὰ δυσανάγωγον· καὶ ἵνα δείξῃ, οἵους εἶναι δεῖ τοὺς τοῦ Θεοῦ, πρὸς δὲ καὶ ἵνα τῆς εὐαγγελικῆς χάριτος παραγενομένης, γνωσθήσεται τὸ διάφορον μεταξὺ νόμου καὶ χάριτος,

Οὐκ ἴσχυσε τοίνυν ὁ νόμος τὴν ἡμετέραν φύσιν τῆς κατάρας ἐλευθερῶσαι· ἐδεῖτο δὲ μείζονος φαρμάκου, οὗ δὴ καὶ τυγχάνει τῇ τοῦ Θεοῦ φιλανθρωπίᾳ. Αὐτὸς γὰρ ὁ μονογενὴς Υἱὸς καὶ Λόγος τοῦ Θεοῦ, ὁ τῷ Πατρὶ καὶ τῷ ἁγίῳ Πνεύματι ὁμοούσιος, συνάναρχός τε τούτοις καὶ συναΐδιος, δι’ οὗ τὰ πάντα ἐγένετο, τά τε ὁρατὰ καὶ τὰ ἀόρατα, εὐδοκίᾳ τοῦ Πατρὸς καὶ συνεργίᾳ τοῦ ἁγίου Πνεύματος, —κατ’ οὐδὲν γὰρ ἄλλο κεκοινώνηκε τῆς σαρκώσεως τῷ Υἱῷ ὅ τε Πα­τὴρ καὶ τὸ ἅγιον Πνεῦμα, εἰ μὴ κατὰ τὸ εὐδοκεῖν καὶ συνεργεῖν ἐν ταῖς θεοσημείαις—, κάτεισι βοηθήσων τῷ τρισαθλίῳ τῶν ἀνθρώπων γένει. Κατάβασιν δὲ Θεοῦ λέγοντες, οὐ μετάβασιν τοπικὴν κηρύττομεν, ἀλλὰ συγκατάβασιν θεϊκὴν ὁμολογοῦμεν. Πόθεν γὰρ καὶ ποῦ μεταβαίη ὁ ἀπερίγραπτος τοῦ Θεοῦ Λόγος, ὁ τὰ πάντα πληρῶν καὶ ὑπὲρ τὰ πάντα ὤν; Ἐπεὶ δὲ οὐχ οἷόν τε ἦν ἡμῖν γυμνὸν Θεὸν θεάσασθαι, φύσιν ἀόρατον καὶ πάσης αἰσθήσεως ἀνωτέραν, ἄλλως τε καὶ τοῦ ἀνθρωπίνου φυράματος οὕτω σαθρωθέντος καὶ παλαιωθέντος, ὡς μὴ δύνασθαι ἄλλως ἀνακαινισθῆναι, εἰ μὴ Θεοῦ προσπελάσει καὶ ἑνώσει, (οὐκ ἠπόρει ὁ Θεὸς ἄλλων τρόπων τοῦ σῶσαι ἡμᾶς, ἀλλ’ οὗτος αὐτῷ ἄριστος ἔδοξε), σαρκοῦται ἐκ Πνεύματος ἁγίου καὶ Μαρίας τῆς ἀειπαρθένου καὶ Θεοτόκου.

Σαρκοῦται δὲ οὐκ εἰς σάρκα μεταβάλλων τὴν αὐτοῦ θεότητα, ἄπαγε τῆς βλασφημίας· ἀναλλοίωτος γὰρ αὕτη καὶ πάσης τροπῆς ἀνεπίδεκτος· ἀλλὰ σαρκὶ τῆς ἡμετέρας φύσεως τῆς σεσαθρωμένης καθ’ ὑπόστασιν ἑνοῦται. Οὐκ ἀνθρώπῳ τινὶ ἁγίῳ ἑνωθείς, κατὰ τὸν δυσσεβῆ Νεστόριον, ἀλλ’ αὐτὸς ὁ Λόγος τοῦ Θεοῦ, ἀνυπόστατα αἵματα λαβών, τὰ τῆς παναγίας καὶ ἀειπαρθένου Μαρίας, ὑπέστησεν ἑαυτῷ σάρκα, αὐτὸς τῇ σαρκὶ χρηματίσας ὑπόστασις, μηδαμῶς συγχέας τὰς δύο φύσεις, ἀλλ’ ἑκατέρας τὴν ἰδιότητα σῶαν φυλάξας. Ἡ μὲν γὰρ θεότης μετέδωκε τῇ σαρκὶ τῶν ἑαυτῆς αὐχημάτων· ὅθεν καὶ αὕτη Υἱὸς Θεοῦ ὀνομάζεται καὶ ἔστι, διὰ τὴν καθ’ ὑπόστασιν τοῦ Υἱοῦ ἕνωσιν, καὶ Θεὸς καὶ δημιουργὸς καὶ παντοδύναμος, καὶ τἄλλα ὅσα ἡ θεότης ἔχει, ἔχει καὶ ἡ σάρξ, διὰ τὴν καθ’ ὑπόστασιν ἕνωσιν, ὡς εἴρηται, κατὰ τὸ «πάντα ὅσα ἔχει ὁ Πατήρ, ἐμά ἐστιν»[9]. Αὐτὴ δὲ ἡ θεότης τὰ ταπεινὰ τῆς σαρκὸς ἀνεδέξατο μέχρι προσηγορίας, διὰ τὴν πρὸς τὴν ταπεινὴν σάρκα κοινωνίαν. Κἀντεῦθεν τὸν Κύριον τῆς δόξης ἐσταυρῶσθαί φαμεν καὶ τὸν Θεὸν ὑβρισθῆναι ὑπὸ ἀσεβῶν· καὶ πολλὰ τοιαῦτα εὕρηται ἐν ταῖς ἁγίαις Γραφαῖς. Οὗτος δ’ ἐστὶν ὁ παρὰ τοῖς θεολόγοις λεγόμενος τρόπος ἀντιδόσεως.

Ὥσπερ οὖν ἐκ δύο φύσεων κηρύττομεν τὸν Σωτῆρα, οὕτω καὶ δύο θελήματα, δύο τε ἐνεργείας τοῦτον ἔχειν ὁμολογοῦμεν. Πλὴν τοῦτο οἴδαμεν, ὅτι τὸ θέλημα τῆς ἀνθρωπότητος ὑπετάσσετο πάντοτε τῷ θελήματι τῆς θεότητος, κατὰ τὸ «μὴ τὸ θέλημά μου γενέσθω, ἀλλὰ τὸ σόν»[10]. Ἑνωθεὶς οὖν τῇ ἀνθρωπίνῃ φύσει ὁ τοῦ Θεοῦ μονογενὴς Υἱός, ἡνώθη ὅλῳ τῷ ἀνθρώπῳ, ψυχῇ τε καὶ σώματι. Οὐ γὰρ τὴν ἄνουν καὶ ἄλογον καὶ θνητὴν ψυχήν, ἣν ἔχει καὶ τἄλογα ζῷα, τὸν Κύριον ἀνειληφέναι φαμέν, καθάπερ ὁ ἀνοητότατος Ἀπολλινάριος ἐλήρει, ἀλλ’ ὅλον τὸν ἄνθρωπον, τουτέστι σάρκα, κατὰ τὸ «καὶ ὁ Λόγος σὰρξ ἐγένετο»[11], ἤγουν σαρκὶ καθ’ ὑπόστασιν ἡνώθη· ψυχήν, κατὰ τὸ «νῦν ἡ ψυχή μου τετάρακται»[12], καὶ «περίλυπός ἐστιν ἡ ψυχή μου ἕως θανάτου»[13], καὶ «Πάτερ, εἰς χεῖράς σου παρατίθημι τὸ πνεῦμά μου»[14]. Αὕτη γὰρ ἡ ψυχή, ἀθάνατος οὖσα, μᾶλ­λον ἐδεῖτο τῆς ἰάσεως. Εἶτα καὶ τὸ σῶμα δι’ αὐτὴν συναπολαύει τῆς θεραπείας, ἵνα μετὰ τὴν ἀνάστασιν συνδιαιωνίζῃ τῇ ψυχῇ, σκῆνος αὐτῆς ὂν καὶ ἐνδιαίτημα,

Ἀλλ’ οὐδὲ τὰ πάθη τὰ τοῦ ἀνθρώπου ἀπεσείσατο ὁ τοῦτον ἀνακαινίσαι βουλόμενος Θεός. Ἀναδέχεται δὲ κἀκεῖνα, ἰθύνων αὐτὰ κατὰ τὸ αὑτῷ δοκοῦν, καὶ κυριεύων τούτων, οὐ κυριευόμενος ὑπ’ αὐτῶν. Θέλων γὰρ ἐπείνασεν, ὁμοίως ἐκοπίασεν, ὕπνωσε καὶ τὰ λοιπά, ἅπερ ἠδύνατο μὴ παθεῖν, ἀλλ’ ἔπαθεν ἑκών, ὑποτάσσων ταῦθ’ ἑαυτῷ, ὡς εἴρηται, καὶ τοὺς εἰς αὐτὸν πιστεύοντας, πάσχοντας δέ τι τοιοῦτον, ἔξω πάσης αἰσχύνης καὶ ψόγου ἀποφαίνων. Ἀλλὰ δὴ καὶ ἐπιθυ­μίᾳ εἰς δέον ἐχρήσατο· «ἐπιθυμίᾳ ἐπεθύμησα τοῦτο τὸ πάσχα φαγεῖν μεθ’ ὑμῶν»[15]. Ἔτι καὶ θυμὸν εὐπρεπῶς προσήκατο, μάστιγι τοὺς θεοκαπήλους ἐξελαύνων τοῦ ναοῦ, ὃν οἶκον προσευχῆς ὄντα, οἶκον ἐμπορίου ἐποίουν οἱ ἀσεβεῖς.

Τοιοῦτος οὖν ὑπάρξας ὁ ἡμέτερος Σωτὴρ καὶ δεσπότης, τουτέστι τέλειος Θεὸς καὶ τέλειος ἄνθρωπος, ὡμίλησε τοῖς ἀνθρώποις ἀναγγέλλων αὐτοῖς τὴν μεγάλην βουλὴν τοῦ Πατρός, ὅθεν καὶ μεγάλης βουλῆς ἄγγελος προεκηρύχθη τε καὶ προσηγόρευται. Εἶτα καὶ τὸν διὰ σταυροῦ θάνατον ὑπὲρ ἡμῶν ὑφίσταται, («αὐ­τοῦ γὰρ τῷ μώλωπι ἡμεῖς πάντες ἰάθημεν»[16]), τῆς θεότητος αὐτοῦ παντελῶς ἀπαθοῦς μενούσης. Σταυροῦται δὲ καὶ ὑβρίζεται ὁ Σωτὴρ ὑπό τε Ἰουδαίων καὶ Ῥω­μαίων, εἴτ’ οὖν Λατίνων, τῶν ἡμεδαπῶν καὶ ὁμοφύλων μοι Ἑλλήνων μηδαμῶς κοινωνησάντων ἐκείνοις τῆς κατὰ τοῦ Χριστοῦ ὕβρεως. Ἀλλὰ καὶ μετ’ αἰδοῦς αὐτῷ προσέρχονται οἱ Ἕλληνες πρὸ τοῦ κοσμοσωτηρίου πάθους, οὐκ ἀμέσως, διὰ τῶν μαθητῶν δέ, ὑπ’ ἄκρας εὐλαβείας, ἣν εἶχον πρὸς ἐκεῖνον, βουλόμενοι θεάσασθαι τὸ ὡς ἀληθῶς θεοείκελον ἐκείνου πρόσωπον. Ὁ δὲ ἥδεται καὶ ἀποδέχεται τὴν τῶν Ἑλλήνων πρὸς αὐτὸν ἔλευσιν, καί φησιν εἰς δόξαν αὐτοῦ ταύτην εἶναι, «νῦν, λέγων, ἐδοξάσθη ὁ υἱὸς τοῦ ἀνθρώπου»[17]· νῦν ὅταν οἱ Ἕλληνες ζητοῦσί με, νῦν ὅταν οἱ Ἕλληνες μέλλουσιν ἀποπτύσαι τοὺς αὐτῶν ψευδωνύμους θεοὺς καί με Θεὸν καὶ Σωτῆρα σφίσιν αὐτοῖς ἐπιγράψασθαι. Τῶν Ἑλλήνων οὖν προσερχομένων μοι, ἐδοξάσθην ἐγὼ ὁ υἱὸς τοῦ ἀνθρώπου καὶ Θεὸς ἀνεφάνην, δυνάμενος τοιαῦτα κατεργάσασθαι. Ταῦτα δέ φησιν οὐχ ὡς δεόμενος τῆς παρ’ ἀνθρώπων δόξης, —ἀνενδεὴς γὰρ ταύτης, αὐτοδόξαστος ὤν—, ἀλλὰ φιλάνθρωπος ὢν τὴν τῶν Ἑλλή­νων, ναὶ δὴ καὶ τῶν ἄλλων ἐθνῶν πρὸς αὐτὸν ἐπιστροφὴν δόξαν ἰδίαν καλεῖ. Σταυρωθεὶς τοίνυν ὑφ’ ὧν εἴρηται καὶ πάντα τὰ τοῖς τέσσαρσιν εὐαγγελισταῖς ἐμπεριεχόμενα διὰ τὴν ἡμῶν σωτηρίαν ὑποστάς, θνήσκει τὸ ἀνθρώπινον, τῆς ὑπεραγίας αὐτοῦ ψυχῆς διαιρεθείσης τῆς σωτηρίου σαρκός, τῆς θεότητος δὲ ἀδιαιρέ­του μεινάσης καὶ παντελῶς ἀπαθοῦς.

Εἶτα κάτεισι καὶ εἰς τὸν ᾅδην, κατὰ τὸ «οὐκ ἐγκαταλείψεις τὴν ψυχήν μου εἰς ᾅδην, οὐδὲ δώσεις τὸν ὅσιόν σου ἰδεῖν διαφθοράν»[18]. Οὔτε γὰρ διαφθορὰν ὑπέστη τὸ πανάγιον ἐκεῖνο σῶμα, εἰ καὶ φθορὰν λέγεται παθεῖν μετὰ τὸ τὴν ψυχὴν ἐκεῖθεν χωρισθῆναι, —ἔστι δὲ κατὰ τὴν προκειμένην ἔννοιαν φθορὰ μέν, ψυχῆς ἀπὸ σώματος χωρισμός, διαφθορὰ δέ, ἥ τε τῶν χυμῶν εἲτ’ οὖν προσεχεστέρων στοιχείων εἰς τὰ πρότερα, ἐξ ὧν συνετέθη, ἀνάλυσις καὶ ἡ τῶν μελῶν ἀπ’ ἀλλήλων διάρρευσις· ἧς διαφθορᾶς ἀνώτερον ἐφάνη τὸ κυριακὸν σῶμα—, οὔθ’ ἡ μακαρία καὶ τρισόλβιος αὐτοῦ ψυχὴ ἐγκαταλέλειπται εἰς τὸν ᾅδην· τουτέστιν οὐ συνεχωρήθη παθεῖν ὅσας ἀνίας καὶ θλίψεις ἔπασχον αἱ λοιπαὶ ψυχαὶ αἱ ἐν τῷ ᾅδῃ κατεχόμεναι· ἀλλὰ μόνος αὐτὸς ἐλεύθερος ἐν νεκροῖς ἀναδέδεικται, ἅτε ἀναμάρτητος μόνος ἁπάντων τῶν ἀνθρώπων ὢν καὶ ἁμαρτωλοὺς πάσης ποινῆς καὶ ἐνοχῆς ῥυόμενος.

Πολλαὶ δὲ ῥήσεις τῆς θεοπνεύστου Γραφῆς μαρτυροῦσι τὴν τοῦ Κυρίου εἰς ᾅδου κατάβασιν· ἥ τε «οὐκ ἐγκαταλείψεις τὴν ψυχήν μου εἰς ᾅδην»[19]· καὶ ἡ «τίς καταβήσεται εἰς τὴν ἄβυσσον, τουτέστι Χριστὸν ἐκ νεκρῶν ἀναγαγεῖν»[20]· καὶ «τὸ δὲ ἀνέβη τί ἐστιν, εἰ μὴ ὅτι καὶ κατέβη πρότερον εἰς τὰ κατώτερα μέρη τῆς γῆς;»[21] καὶ «ὅτι ἐκ λάκκου τῶν δεσμῶν ἐξελεύσεται τοῦ βασιλεῦσαι»[22]· καὶ «θανατωθεὶς μὲν σαρκί, ζωοποιηθεὶς δὲ τῷ πνεύματι, ἐν ᾧ καὶ τοῖς ἐν φυλακῇ πνεύμασι πο­ρευθεὶς ἐκήρυξεν»[23]. Ἣν δὴ φυλακὴν νοοῦμεν αὐτὸν τὸν ᾅδην, νῦν μὲν πρὸ τῆς ἐσχάτης κρίσεως οὕτω καλούμενον, μετ’ ἐκείνην δὲ γέενναν καὶ κόλασιν αἰώνιον κληθησόμενον. Ἀλλὰ καὶ τὸ φρόνημα τῆς Καθολικῆς Ἐκκλησίας, τῆς ἀπ’ ἀρχῆς καὶ μέχρι σήμερον, ἀριδήλως βεβαιοῖ τὴν τοπικὴν εἰς ᾅδην τοῦ Κυρίου κατάβασιν.

Αἱ αἰτίαι δὲ τοῦ καὶ μέχρις ᾅδου τοῦ τὸν καταβῆναι, τοῦτο μὲν ἵνα θριαμβεύσῃ κατὰ τοῦ ἐχθροῦ καὶ ἀποστάτου τυράννου καὶ τὴν ὀφρῦν αὐτοῦ τὴν ἐπηρμένην ταπεινώσῃ, ἀσθενῆ καὶ ἀνίσχυρον ταύτην τοῦ λοιποῦ ἡμῖν ἀποφαίνων, τοῦτο δέ, ὃ καὶ μεῖζον καὶ ἀναγκαιότερον, ἵνα τοὺς ἐκεῖσε κατεχομένους διὰ τὴν προπατορικὴν ἁμαρτίαν τῶν δεσμῶν καὶ τῶν θλίψεων ἀπαλλάξῃ, διδάσκων αὐτοὺς τὰ περὶ αὐτοῦ, καὶ τὴν ἄνοδον τούτοις προοδοποιῶν, εἰς αὐτὸν ἤδη πιστεύσασιν, αὐτὸς πρωτότοκος τῶν νεκρῶν γενόμενος, ὡς μηκέτι ἀποθανούμενος, ἀλλὰ καὶ ζωο­ποιῶν οὓς βούλεται.

Τριήμερος δ’ ἐκεῖθεν ἀνίσταται, εἰ καὶ ἐκ μέρους ἀλλὰ μὴ ἐξ ὁλοκλήρου τῶν ἡμερῶν ἀριθμουμένων· οὐδὲ γὰρ ἀναγκαῖον τοῦτο. Ἀνίσταται δὲ πάντα τὰ τῆς σαρκὸς πάθη ἀποσεισάμενος, (οὐδὲ πρότερον μὲν κυριευθεὶς ὑπ’ αὐτῶν, ἀλλ’ ἐθελοντὴς ὑπὲρ ἡμῶν ταῦτα προσήκατο, ὡς εἴρηται, νῦν δὲ παντελῶς ταῦτ’ ἀπεβάλετο· εἰ δὲ βεβρωκέναι καὶ πεποκέναι μετὰ τὴν ἀνάστασιν λέγεται, ἀλλ’ οἰκονομικῶς τοῦτο πέπραχε καὶ οὐχ ὡς χρείαν ἔχων), πρὸς δὲ καὶ τῷ κάλλει ὡραῖος ἐν δεδοξασμένῳ προσώπῳ, οἷος ὤφθη ἐπὶ τοῦ ὅρους μεταμορφούμενος, ὡς χαλεπῶς πιστεύεσθαι ὑπό τινων τῶν μαθητῶν, αὐτὸν ἐκεῖνον εἶναι τὸν χθὲς καὶ πρότριτα τεθνηκότα. Οὐ γὰρ ὁ Θωμᾶς μόνον ἐδίστασεν, ἀλλὰ καὶ ἄλλοι. «Ἴδοντες αὐτόν, φησί, προσεκύνησαν, οἱ δὲ ἐδίστασαν»[24]. Προσεκύνησαν μὲν εὐθέως οἱ θεασάμενοι τοῦτον ἐπὶ τοῦ ὄρους μεταμορφούμενον, ὥσπερ ἀναμνησθέντες τῆς δόξης τοῦ προσώπου αὐτοῦ καὶ τοῦ ἀμήχανου ἐκείνου κάλλους, οὗ θεαταὶ ἐγένοντο, καὶ διὰ τοῦτο μὴ καταπληττόμενοι ἐπὶ τοῖς παροῦσιν. Οἱ δὲ τῇ μεταμορφώσει μὴ παραγενόμενοι, (οὐ γὰρ πάντες παρῆσαν ταύτῃ, ὡς ἀκούομεν παρὰ τῶν ἱερῶν λογίων), ὁρῶντες τοιοῦτον κάλλος ἄφραστον καὶ ἀνεκλάλητον, εἰκότως διστάζουσιν.

Ὅμως μέντοι πολλοῖς καὶ ἀναντιρρήτοις τεκμηρίοις βεβαιώσας αὐτοῖς ἑαυτόν, ἐφ’ ὅλαις τεσσαράκοντα ἡμέραις συναναστρεφόμενος τούτοις, τελευταῖον ἄνεισι μετὰ σαρκὸς εἰς τὸν οὐρανόν, τῶν μαθητῶν τοῦτο ὁρώντων, λαχὼν τὴν ἐκ δεξιῶν τοῦ Πατρὸς καθέδραν, τουτέστι τὴν ἐπέκεινα καὶ ἀνωτάτω τιμήν. Οὐδὲ γὰρ σωματικῶς τὸ ἐκ δεξιῶν νοοῦμεν κατὰ τοῦ ἀσώματου καὶ ἀπεριγράπτου Θεοῦ. Ὅθεν προσδοκῶμεν αὐτὸν ἐλευσόμενον κριτὴν παγκόσμιον, ἀναστήσοντα πάντας τοὺς ἀπ’ αἰῶνος ἀνθρώπους μετὰ τῶν ἰδίων σωμάτων, κἂν ἐν ἄλλῃ ποιότητι, καὶ ἀποδώσοντα ἑκάστῳ κατὰ τὰ ἔργα αὐτοῦ.

Καταλλάξας οὖν τὸν Πατέρα τῷ ἀνθρωπίνῳ γένει διὰ τοῦ ἰδίου αἵματος καὶ τὴν καταλλαγὴν ἐπικυρῶν, πέμπει παρὰ τοῦ Πατρός, ὡς αὐτὸς ἔφη, τοῖς αὑτοῦ μαθηταῖς τὸ παντοδύναμον καὶ πανάγιον αὑτοῦ Πνεῦμα, καθοπλίζων αὐτοὺς διὰ τούτου καὶ πάσης σοφίας ἐμπιπλῶν, ἀποστέλλων τε τούτους ἁπανταχοῦ τῆς οἰκου­μένης, κηρύξοντας μετάνοιαν καὶ ἄφεσιν ἁμαρτιῶν τοῖς εἰς αὐτὸν πιστεύσουσιν. Οἳ ὡς προεγνωσμένοι αὐτῷ, οὕτω καὶ προωρισμένοι καὶ ἐκλελεγμένοι ὑπῆρχον πρὸ καταβολῆς κόσμου. «Καὶ ἐπίστευσαν ὅσοι ἦσαν τεταγμένοι εἰς ζωὴν αἰώνιον»[25]. Ἐπεὶ δὲ προγνώσεως καὶ τῶν λοιπῶν, ἐμνήσθην, οὐκ ἄκαιρον ἂν εἴη ὀλίγα καὶ περὶ τούτων εἰπεῖν, ἵνα κἀν τούτοις φανῇ τὸ τῆς Καθολικῆς Ἐκκλησίας εὐσεβὲς καὶ ὀρθόδοξον φρόνημα. Ἐρῶ δὲ λίαν συντόμως καὶ ἁπλῶς, ὡς ἔνι μάλιστα.

Κεφάλαιον δ΄. Περὶ τῆς προγνώσεως.

Παῦλος ὁ θεσπέσιος, ὁ ἐκ κοιλίας μητρὸς ἀφωρισμένος εἰς τὴν τοῦ εὐαγγελίου διακονίαν, ὁ μέχρι τρίτου οὐρανοῦ φθάσας καὶ τὰ ἀπόρρητα μυηθείς, βαθμὸν καὶ τάξιν ἡμᾶς τῶν τοιούτων διδάσκων, ὧδέ πως ταῦτα τάττει· «οὓς προέγνω, καὶ προώρισε συμμόρφους τῆς εἰκόνος τοῦ υἱοῦ αὐτοῦ, εἰς τὸ εἶναι αὐτὸν πρωτότοκον ἐν πολλοῖς ἀδελφοῖς· οὓς δὲ προώ­ρισε, τούτους καὶ ἐκάλεσε· καὶ οὓς ἐκάλεσε, τούτους καὶ ἐδικαίωσεν· οὓς δὲ ἐδικαίωσε, τούτους καὶ ἐδόξασεν»[26]. Ἐντεῦθεν οὖν ἡμεῖς μαθόντες, οὕτω περὶ τού­των φρονοῦμεν. Ἐδόξασεν ὁ Θεὸς τῇ αὑτοῦ χάριτι, οὓς ἐδικαίωσε τῷ αἵματι τοῦ μονογενοῦς αὐτοῦ Υἱοῦ· ἐδικαίωσε δέ, οὓς ἐκάλεσε διὰ τοῦ ἁγίου αὐτοῦ Πνεύμα­τος· ἐκάλεσε δέ, οὓς εἰς τοῦτο προώρισε τῇ ἰδιᾳ δικαιοκρισίᾳ· προώρισε δέ, οὓς προέγνω ἀξίους ἔσεσθαι τῆς αὐτοῦ χάριτος. Ἀλλ’ ἐνταῦθα περὶ τῆς ἀξίας τῶν ἐκλεκτῶν ἅπασα ἡ ζήτησις· πότερον ἐκ τοῦ προγινώσκοντος αὕτη ἢ ἐκ τῶν προγινωσκομένων. Εἰ μὲν ἐκ τοῦ προγινώσκοντος, ἀνάγκη καὶ τὴν ἀναξιότητα τῶν ἀποβλήτων ἐξ ἐκείνου. Ἀλλὰ φεῦ τῶν κακῶν. Οἴχεται γὰρ ἡ τοῦ Θεοῦ ἀγαθότης καὶ δικαιοσύνη, ἡνίκα πάντων ἐπίσης πλάστης ὤν, τοῖς μὲν ἀγαθὰ προνοεῖται, τοῖς δὲ τἀναντία. Ποῦ δὲ θήσωμεν, τὸ «εὐλογητὸς ὁ Θεὸς ὁ θέλων πάντας σωθῆναι καὶ εἰς ἐπίγνωσιν ἀληθείας ἐλθεῖν»;[27] Εἰ δ’ αὖ ἐκ τῶν προγινωσκομένων ἡ ἀξία, ποῦ θήσωμεν τὸ «χάριτί ἐστε σεσωσμένοι»[28], καὶ πολλὰ τούτῳ παρόμοια ἐν τῇ θεοπνεύστῳ Γραφῇ κείμενα; Δόκει μὲν ὡς ἀληθῶς χαλεπὸν εἶναι τὴν περὶ τούτου ἀπόκρισιν.

Πλὴν εἴ τις ἐθελήσει ζητῆσαι πρῶτον, τί ἐστιν ἐκεῖνο, ὃ ὁ Θεὸς εὑρίσκων ἐν τοῖς ἀνθρώποις, οὐχ εὑρίσκων δὲ μόνον, ἀλλὰ καὶ προγινώσκων, —καὶ γὰρ γενέσεως οἶδε τὰ πάντα—, προορίζει τε καὶ καλεῖ καὶ δικαιοῖ καὶ δοξάζει, οὐκ ἂν χαλεπὸν δόξειε. Λέγει τοίνυν ἡ Ἐκκλησία οὐδὲν ἕτερον τοῦτ’ εἶναι, ἢ τὴν κατὰ λόγον χρῆσιν τοῦ φυσικοῦ φωτός. Ὁ Θεὸς γάρ, πλάσας τὸν ἄνθρωπον, ἔδωκεν αὐτῷ φυσικὸν φῶς, ὅπερ ἡμεῖς κοινότερον ἔμφυτον, εἴτ’ οὖν φυσικὸν νόμον καλοῦμεν, καὶ ἔδωκε μέντοι ἀνεξάλειπτον καὶ ἀναπόνιπτον τῆς φύσεως. Ἔδωκε δὲ τῷ αὐτῷ ἀνθρώπῳ καὶ δύναμιν ποριστικὴν καὶ καθεκτικὴν τοῦ θείου φωτός, τουτέστι τῆς γνώσεως τῶν θείων πραγμάτων· ἅμα δὲ καὶ θέλημα ἐλεύθερον, ὅπερ ἡμῖν ἔθος αὐτεξούσιον καλεῖν, χρῆσθαι ἀνεμποδίστως τῇ δυνάμει ἐκείνῃ τῇ ποριστικῇ καὶ καθεκτικῇ τοῦ θείου καὶ πνευματικοῦ φωτός, οὐκ ἐν ῥᾳστώνῃ μέντοι τοῦτο πορίζεσθαι καὶ κατέχειν, ἵνα μὴ εὐκαταφρόνητα δόξῃ τὰ θεῖα. Τὰ γὰρ εὐκόλως ποριζόμενα ἐν ὀλίγῳ τίθεται, ἀλλὰ μετὰ πολλῆς ἐπιμελείας κατὰ τὸ «ἔθετο αὐτὸν ἐν τῷ παραδείσῳ τῆς τρυφῆς ἐργάζεσθαι καὶ φυλάττειν αὐτόν»[29]. Τί ἐστι τὸ ἐργάζεσθαι καὶ φυλάττειν τὸν παράδεισον; Μῶν σκαπάνης καὶ δικέλλης ἐδεήθη ὁ πρωτόπλαστος ἢ σφενδόνης καὶ τόξου; Οὐδαμῶς· ἀλλ’ ἐπιμελῶς τοῦτον οἰκεῖν καὶ μετὰ σκέψεως καὶ σπουδῆς μεγάλης τὴν πνευματικὴν διδασκαλίαν πορίζεσθαι διὰ θέσεως καὶ θεωρίας τῶν θείων φυτῶν, καὶ ταύτην πάσῃ δυνάμει φυλάττει παρακατέχειν. Ἐν παραβάσει δὲ γενόμενος οὗτος, τὴν μὲν ποριστικὴν καὶ καθεκτικὴν ἐκείνην δύναμιν τοῦ πνευματικοῦ φωτός, εἴτ’ οὖν πνευματικῆς διδασκαλίας, ἀπώλεσε, τεθνηκότος ἅμα καὶ τοῦ περὶ ταύτην αὐτεξουσίου, καὶ αὐτὸς ἔρημος τούτων κατέστη. Ἐναπελείφθη δ’ αὐτῷ τὸ φυσικὸν φῶς, ἤγουν ὁ φυσικὸς νόμος, ὅς ἐστι τὸ φυσικῶς διακρίνειν τὸ ἀγαθὸν τοῦ κακοῦ· ᾧ φυσικῷ νόμῳ ἐξουσίαν ἔχει εὖ καὶ κακῶς χρήσασθαι.

Θεωρεῖται δὲ ἡ κατὰ λόγον χρῆσις τοῦ φυσικοῦ φωτὸς οὐχ ἁπλῶς εἰς τὸ ποιεῖν τι κακόν, —τοῦτο γὰρ πνευματικὸν ἂν εἴη καὶ Θεοῦ πρὸς τὰ λογικὰ μέγιστον δῶρον—, ἀλλὰ ποιοῦντα τοῦτο, εἰδέναι ὅτι κακὸν καὶ αἰσχύνεσθαι, ἀλλ’ μὴ ἰσχυρίζεσθαι καλὸν τοῦτο παραστῆσαι, καυχᾶσθαί τε ἐπὶ τούτῳ καὶ σεμνύνεσθαι, ὥς φησιν ὁ θεῖος Δαβὶδος, «ἐπαινεῖται ὁ ἁμαρτωλὸς ἐν ταῖς ἐπιθυμίαις τῆς ψυχῆς αὐτοῦ καὶ ὁ ἀδικῶν ἐνευλογεῖται»[30]. Τοῦτο γάρ ἐστι τὸ καταχρῆσθαι τῷ φυσικῷ φωτί, τὸ μὴ ἐθέλειν εἰς αἴσθησιν ἐλθεῖν τοῦ κακοῦ, μηδὲ αἰσχύνεσθαι ἐπὶ τούτῳ, εἰ καὶ μὴ διὰ τὸν Θεόν, —καὶ τοῦτο γὰρ πνευματικόν ἐστιν—, ἀλλὰ γοῦν διὰ τὴν τιμὴν τοῦ λογικοῦ, συνεχῶς καθ’ ἑαυτὸν λέγοντα τὴν γνώ­μην ἐκείνην, λίαν μὲν συνᾴδουσαν τῇ ἀληθείᾳ, ἐθνικὴν δὲ οὖσαν· οἷον «δὶς ἐξαμαρτεῖν ταὐτὸν οὐκ ἀνδρὸς σοφοῦ». Καὶ αὐτοὶ γὰρ οἱ ἐθνικοὶ φαίνονται πολὺν λόγον ποιούμενοι περὶ τοῦ αἰσχύνεσθαι ἐπὶ τοῖς κακοῖς τῶν ἔργων, ὡς πάρεστιν ἰδεῖν παρά τε τῷ Ἰσοκράτῃ ἐν τοῖς πρὸς Δημόνικον, καὶ παρὰ τῷ Πλάτωνι ἐκείνῳ, καὶ παρ’ αὐτῷ τῷ δαιμονίῳ Ἀριστοτέλει, πολλαχοῦ μὲν τῶν αὐτοῦ συγ­γραμμάτων, μάλιστα δὲ ἐν τῇ καθ’ αὑτὸν ἠθικῇ φιλοσοφίᾳ, καὶ παρὰ πολλοῖς ἄλλοις τοιούτοις, οἷς ὁπωσοῦν λόγου καὶ φρονήσεως μέτεστιν.

Ὥστ’ εἰ καὶ τῆς ἁγίας Γραφῆς λεγούσης που, «τὴν διάνοιαν τοῦ ἀνθρώπου ἐπιμελῶς ἐγκεῖσθαι ἐπὶ τὰ πονηρά»[31], οὐ παρὰ τοῦτο ἔχοι ἄν τις εἰπεῖν, ἀδύνα­τον τὸν ἄνθρωπον κατὰ λόγον χρῆσθαι τῷ φυσικῷ φωτί. Πρῶτον μέν, ὅτι ἡ ἁγία Γραφὴ οὔ φησι διὰ τοῦτο μὴ ἄλλως δύνασθαι τὸν ἄνθρωπον ἢ τοῖς πονηροῖς διὰ παντὸς προσανέχοντα, καὶ τούτοις ἀεὶ συμφυρόμενον, καθάπερ ὗς τῷ βορβόρῳ, μηδὲ δυνάμενον πρὸς ἓν γέ τι τῶν πονηρῶν ἀνθίστασθαι. Εἰ γὰρ τοῦτο ἦν, πῶς ἂν ὁ δίκαιος Θεὸς δίκας εἰσέπραττε τοὺς κακούς, νῦν μὲν Σοδομίτας ἐμπιπρῶν, νῦν δὲ Αἰγυπτίους καταποντίζων, καὶ πάντας τοὺς κακουργοῦντας τιμωρῶν; Οὐδὲν ἄρα τοιοῦτον. Ἀλλὰ τὸ ἐπιμελῶς τοῖς πονηροῖς ἐγκεῖσθαι τὴν διάνοιαν τοῦ ἀνθρώπου σημαίνει μὲν τὸ ἐπιθυμητικῶς πρὸς τὴν ἁμαρτίαν ἔχειν, κλίνειν τε καὶ ὁρμᾶν ἐπὶ ταύτην, οὐ μὴν δὲ τὸ πᾶσαν κακίαν οὕτω βιαίως καὶ τυραννικῶς ποιεῖν, ὡς μὴ δύνασθαι ὅλως πρὸς ταύτην ἀνθίστασθαι. Οὐδὲ γὰρ δίκας εἰσεπράττοντο οἱ κακουργοῦντες, ὡς εἴρηται, εἴ γε τοῦτο ἦν. Δεύτερον δὲ τὴν μετὰ λόγου χρῆσιν τοῦ φυσικοῦ φωτὸς οὐχ ὅλως τὸ μὴ ἁμαρτάνειν λέγομεν, ὡς καὶ ἄνω προείρηται, ἀλλὰ τὸ μὴ ταῖς τῆς διανοίας ὀρέξεσιν πάντοτε ἕπεσθαι, καθάπερ τὰ ἄλογα ζῷα· περιπεσόντα δέ τινι τούτων, εἰς αἴσθησιν τοῦ κακοῦ εὐθέως ἔρχεσθαι, ἀνιᾶσθαί τε καὶ αἰσχύνεσθαι ἐπὶ τούτῳ, ἅτε λογικὸν ὄντα, τὰ τῶν ἀλόγων πεποιηκότα. Ἄλογον γὰρ ἡ ἁμαρτία καὶ ἀλόγοις προσήκουσα.

Πᾶσιν οὖν τοῖς τῷ φυσικῷ φωτὶ εὖ καὶ κατὰ λόγον χρωμένοις, τούτοις ὁ ἀγαθὸς Θεὸς ἐπιλάμπει καὶ τὸ πνευματικὸν φῶς· τουτέστιν ἐπανάγει αὐτοῖς τούτου ποριστικὴν καὶ καθεκτικὴν δύναμιν, ἣν ἀπώλεσαν, καὶ τὸ περὶ ταύτην αὐτεξούσιον ἤδη νεκρωθὲν τῇ παραβάσει ἀνίστησι τῇ αὐτοῦ χάριτι. Οὓς πρὶν τοῦτο ποιῆσαι, προγινώσκει τοῦτο ποιήσοντας καὶ εἰς ἀγαθὸν τέλος τούτους προορίζει, καὶ πρὸς ἑαυτὸν κάλει διὰ τοῦ ἁγίου Πνεύματος καὶ δικαιοῖ τῷ τοῦ μονογενοῦς αἵματι καὶ δοξάζει τῇ αὐτοῦ χάριτι. Οὐ δυνάμεθα δὲ εἰπεῖν τούτων τῶν ἀγαθῶν αἴτιον τὴν μετὰ λόγου χρῆσιν τοῦ φυσικοῦ φωτός· οὐ γὰρ παρὰ τοῦτο τοῖς σὺν λόγῳ τῷ ἐμφύτῳ νόμῳ χρωμένοις ὀφείλει ὁ Θεὸς τὰ προειρημένα ἀγαθὰ δοῦναι, ἀλλὰ φρόνιμος ὢν οὐ βούλεται τοῖς ἑκουσίως καταχρωμένοις τῷ φυσικῷ φωτὶ τὸ πνευματικὸν φῶς ἐμπιστεῦσαι, κατὰ τὸ «εἰ ἐν τῷ ἰδίῳ πιστοὶ οὐκ ἐγένεσθε, τὸ ἀλλότριον τίς ὑμῖν πιστεύσει;»[32] Ὥστε εἰ ἐν τῷ ἰδίῳ πιστοὶ ἐγένεσθε, καὶ τὸ ἀλλότριον πιστεύσει τις ὑμῖν πάντως.

Ἵνα δὲ σαφέστερον ᾖ ὃ λέγω, χρήσομαι καὶ παραδείγματι ἑνὶ ἢ δευτέρῳ· δόκει γὰρ τὰ παραδείγματα μέγα δύνασθαι πρὸς σαφήνειαν τῶν ἀσαφῶν δοκούντων. Ἔστω τοίνυν ἀνήρ τις καλὸς καὶ ἀγαθὸς καὶ φιλόπτωχος μάλιστα· ὃς ὑπὸ τῆς ἰδίας ἀγαθότητος κινούμενος, αὐτὸς ἑαυτῷ νόμον τιθέσθω καθ’ ἑκάστην ἡμέ­ραν δραχμὴν διδόναι τινὶ τῶν πενήτων. Ἐξελθὼν οὖν τῆς οἰκίας, ζητησάτω τὸν ἐλεημοσύνης δεόμενον· συναντησάτω δὲ δυσὶ προσαίταις, ὧν ὁ μὲν ἔστω μέθυσος, λῆρος, ἀπονενοημένος, πάνθ’ ὅσα συλλέγει πόρναις καὶ καπηλείοις καταναλίσκων· ἕτερος δὲ τῶν προσαιτῶν ἔστω πρᾷος, ταπεινός, ἐλεεινὸς ἰδεῖν, οἰκτρὸς λαλῆσαι. Τίνι τούτων τὴν δραχμὴν ἐξ ἰδίας ἀγαθότητος κινηθεὶς δοῦναι ἔδωκεν ἄν; Τῷ δευτέρῳ πάντως, ἕκαστος νοῦν ἔχων φήσειεν. Τίς δ’ ἡ αἰτία; Τοῦ μὲν ἁπλῶς κινηθῆναι τὸν ἀγαθὸν ἐκεῖνον ἄνθρωπον δραχμὴν διδόναι τινὶ τῶν πενήτων, ἔστι μόνη ἡ τοῦ διδόντος ἀγαθότης· τοῦ δὲ τούτῳ διδόναι καὶ μὴ ἐκείνῳ, πρώτη μὲν καὶ μείζων αἰτία, ἔστιν ἡ τοῦ διδόντος φρόνησις, δευτέρα δὲ καὶ ἐλαχίστη, ἡ τοῦ λαμβάνοντος ἐλεεινότης, ἣν κατώκτειρεν ὁ ἀγαθὸς ἐκεῖνος καὶ φρόνιμος. Δεύτερον δὲ παράδειγμα. Ἔστω βασιλεὺς νεοστεφής, ἄρτι τὰ τῆς βασιλείας σκῆπτρα διαδεξάμενος, ὃς μέλλων ὑπουργοὺς ἐν τῇ αὐλῇ, εἲτ’ οὖν παλατίῳ, ἐκλέξαι, οἷον οἰκονόμον, θησαυροφύλακα, λογιστήν, ἀρχιμάγειρον, ἀρχιτρίκλινον καὶ ἄλλους, οἷς οἱ βασιλεῖς εἰώθασι χρῆσθαι, ὁποτέρους ἂν ἐξελέξατο; Πότερον τοὺς τὴν πατρι­κὴν οὐσίαν πόρναις καὶ κύβοις καταναλώσαντας καὶ εἰς ἐσχάτην πενίαν καταντήσαντας καὶ παρὰ πάντων μισουμένους, ἢ τοὺς τὸν πατρῷον κλῆρον αὐξήσαντας, βίον τε χρηστὸν ἐπιδεικνυμένους καὶ παρὰ πάντων ἀγαπωμένους; Πάντως τοὺς δευτέρους φήσομεν, εἰ μὴ μέλλοιμεν ἀφροσύνης καὶ μωρίας διώκεσθαι. Τί δὲ τὸ τούτων αἴτιον; Τοῦ μὲν ἁπλῶς ἐθέλειν τὸν βασιλέα μεταδιδόναι καὶ ἄλλοις τῆς βασιλικῆς τιμῆς καὶ μεγαλοπρεπείας, ἔστι μόνη ἡ τοῦ βασιλέως ἀγαθότης. Τοῦ δὲ τούτους ἐκλέξαι καὶ ἐκείνους, ἔστι μὲν τὸ πρῶτον καὶ μέγιστον ἡ τοῦ βασιλέως φρόνησις, δεύτερον δὲ καὶ οὐ πάνυ ἰσχυρὸν ἡ τῶν ἐκλεχθέντων ἐπιείκεια.

Οὕτω δὲ κἀπὶ Θεοῦ νοητέον. Τοῦ μὲν γὰρ ἁπλῶς ἐθέλειν αὐτὸν μεταδιδόναι τισὶν τῆς ἑαυτοῦ χάριτος, αἰτίαν μόνην λέγομεν τὴν αὑτοῦ ἀγαθότητα. Τοῦ δὲ μὴ τούτοις, ἀλλὰ τούτοις, πρώτη μὲν καὶ μεγίστη ἐστὶν ἡ τοῦ Θεοῦ φρόνησις καὶ σοφία, ἡ πάντα σοφῶς οἰκονομοῦσα, δευτέρα δὲ τὸ τῶν λαμβανόντων δεκτι­κόν, καίπερ οὐκ οἴκοθεν τοῦτο ἔχει τὸ ἰσχύον τοσοῦτον, ὥστε καὶ ἐπισπάσασθαι πρὸς ἑαυτὸ τὰ τηλικαῦτα μεγάλα καὶ αἰώνια τοῦ Θεοῦ δῶρα, ἀλλὰ τῇ ἐκείνου σοφίᾳ καὶ ἀγαθότητι ἔδοξεν εἶναί τι. Καὶ αὕτη ἐστιν ἡ γνώμη, ἣν ἔχομεν περὶ τῶν τοιούτων, παριστάνοντες ταύτην σαφέστατα ἐκ τῆς θεοπνεύστου Γραφῆς. Διὰ μὲν γὰρ τοῦ τὸν ἀπόστολον προτάξαι τὴν πρόγνωσιν τοῦ προορισμοῦ καὶ τῶν ἄλλων[33], ἔδειξεν εἶναί τι ἐν τοῖς προοριζομένοις. Διὰ δὲ τοῦ τὸν Κύριον εἰπεῖν, «οὐδεὶς δύναται ἐλθεῖν πρός με, ἐὰν μὴ ὁ πατήρ μου ἑλκύσῃ αὐτόν»[34], ἐνέφηνε σαφῶς τὸ τὶ ἐκεῖνο, ὅπερ ἐν τοῖς ἐκλεγομένοις εὑρίσκεται, ἀνίσχυρον καὶ ἄχρηστον εἶναι καθ’ ἑαυτό, καὶ οὐδενὸς ἄξιον ἄνευ τῆς τοῦ Θεοῦ ῥοπῆς τε καὶ χάριτος.

Κεφάλαιον ε΄. Περὶ Μυστηρίων.

Τούτους τοίνυν τοὺς κατὰ πρόγνωσιν προωρισμένους καὶ ἐκλελεγμένους συνάγων ὁ Θεὸς διὰ τοῦ κηρύγματος καὶ οἰκειοποιῶν αὑτῷ μεταδόσει τῆς ἑαυτοῦ χάριτος, ἠθέλησε τὴν χάριν ἐκείνην μὴ μόνον νοητῶς αὐτοῖς μεταδίδοσθαι, -καίτοιγ’ οὐκ ἦν αὐτῷ ἀδύνατον τοῦτο· πάντα γάρ, ὅσα ἠθέλησεν, ἐποίησε καὶ ποιεῖ-, ἀλλὰ διά τινων σημείων αἰσθητῶν, οἷον ἐνεχύρων ἀσφαλεστάτων τῆς ἐκείνου πρὸς τοὺς ἐκλεκτοὺς ἐπαγγελίας. Τοῦτο μέν, ὅτι δι­πλῶν ἐκείνων ὄντων, διπλοῦν ἐχρῆν καὶ τὸν τῆς μεταδόσεως τρόπον εἶναι, ἔκ τε ὕλης αἰσθητῆς καὶ ἐκ Πνεύματος ἁγίου, ὥσπερ οἱ ταῦτα δεχόμενοι ἔκ τε σώματος αἰσθητοῦ καὶ ψυχῆς νοερᾶς σύγκεινται· τοῦτο δέ, ἵν’ ἔχωσι μᾶλλον πληροφορεῖσθαι διὰ τῶν τῇ αἰσθήσει ὑποπιπτόντων ἐνεχύρων τοῦ Θεοῦ, ὅτι προεγνώσθησάν τε καὶ προωρίσθησαν εἰς ζωὴν αἰώνιον τῇ τοῦ προγινώσκοντος καὶ προορίζοντος χάριτι. Ἄλλως γάρ, τάχ’ ἂν ἀμφιβάλλοντες ᾖσαν οἱ τοιοῦτοι, πότερον ἤδη ἐξελέχθησαν ἢ οὔπω, καὶ εἰ ἐκλεχθήσονταί ποτε ἢ οὐδαμῶς. Νῦν δὲ πᾶσα ἀμφιβο­λία οἴχεται παρὰ τῶν ἐκλεκτῶν τοῦ Θεοῦ, ἀποβλεπόντων εἰς τὰ ἐκείνου ἐνέχυρα, καθάπερ εἰς χειρόγραφα βασιλικὰ καὶ ἀμετάθετα. Ἔστι δὲ ταῦτα τὰ λεγόμενα μυστήρια, τό τε ἅγιον βάπτισμα καὶ ἡ ἁγία κοινωνία, ἐξ ὕλης ὁρατῆς καὶ Πνεύ­ματος ἁγίου συγκείμενα.

Ἐπεὶ δὲ τὸ αὐτεξούσιον θέλημα τῶν ἐκλεκτῶν πρὸς τὸ ὄντως ὂν ἀγαθόν, ὁ ἐν τῷ Ἀδάμῳ τέθνηκε, τοῦτο ὁ Θεὸς ἐν τοῖς ἐκλεκτοῖς ἀνέστησε μὲν καὶ ἀνεκαίνισεν, οὐ μὴν δὲ ἐχαρίσατό πως τούτοις τὴν τελείαν ἐπαγγελίαν, ἣν ἐπηγγείλατο, -ἔστι δὲ αὕτη, ἡ παντελὴς ἐλευθερία τῶν ψυχικῶν καὶ σωματικῶν παθῶν, τουτέστι τὸ παντελῶς ἀναμάρτητον καὶ ἡ μετὰ Θεοῦ αἰώνιος διαγωγή-, ἀλλ’ εἴασεν αὐ­τοὺς ἀντιμάχεσθαι τῇ ἁμαρτίᾳ καὶ τῷ ταύτης ἀρχιτέκτονι διαβόλῳ, ἅτε δὴ τοῦ πα­ρόντος χρόνου ἀγῶνος χρόνου ὄντος, ἀλλ’ οὐχὶ θριάμβου, ἵνα διὰ τῆς πάλης τῶν ἐκλεκτῶν τοῦ Θεοῦ ταπεινοῦται ἡ ὑπέροφρυς ἀλαζονεία τοῦ τυράννου· εἰδὼς ὁ τὰ πάντα σοφῶς οἰκονομῶν τὸ τῆς ἀνθρωπίνης φύσεως εὐόλισθον καὶ πρὸς τὴν ἁμαρτίαν εὔτρεπτον, ἐπενόησεν αὐτοῖς ἡ ἄπειρος ἐκείνου σοφία ἕτερον φάρμακον ἀλεξιτήριον τοῦ τοιούτου ὀλίσθου, λέγω δὴ τὴν μετάνοιαν, ὡς εἶναι τὰ πρὸς σωτηρίαν ἀναγκαῖα μυστήρια τρία, βάπτισμα, κοινωνία, μετάνοια· ἀναγκαῖα μὲν ὅτι ἃς ἀπειλὰς καὶ ἐπαγγελίας ἔφη περὶ ἑνὸς τούτων, τὰς αὐτὰς καὶ περὶ τῶν λοι­πῶν. «Εἴ τις οὐκ ἀναγεννηθῇ ἐξ ὕδατος καὶ Πνεύματος, οὐ μὴ εἰσέλθῃ εἰς τὴν βασιλείαν τῶν οὐρανῶν»[35]. «Ὁ πιστεύσας καὶ βαπτισθεὶς σωθήσεται»[36]. «Ἐὰν μὴ φάγητε τὴν σάρκα τοῦ υἱοῦ τοῦ ἀνθρώπου καὶ πίητε αὐτοῦ τὸ αἷμα, οὐκ ἔχετε ζωὴν ἐν ἑαυτοῖς. Ὁ τρώγων μου τὴν σάρκα καὶ πίνων μου τὸ αἷμα, ἐν ἐμοὶ μένει, κἀγὼ ἐν αὐτῷ»[37]. «Ἐὰν μὴ μετανοῆτε, πάντες ἀπολεῖσθε»[38]. Μετανοήσατε, ἵνα σωθῆτε.

Τρία δὲ ταῦτα εἰς τύπον τῆς ὑπεραγίας καὶ ὁμοουσίου Τριάδος. Τὸ μὲν ἅγιον βάπτισμα σημεῖον τῆς τοῦ Πατρὸς πρὸς ἀνθρώπους καταλλαγῆς, ἐν τῷ αἵματι τοῦ μονογενοῦς αὐτοῦ Υἱοῦ, δι’ οὗ καὶ υἱοθεσίας ἡμᾶς ἀξιοῖ διὰ τοῦ βαπτίσματος· δι’ ἧς καταλλαγῆς καὶ υἱοθεσίας λυτρούμεθα τῆς ἀρχεγόνου ἀρᾶς καὶ τέκνα Θεοῦ κατὰ χάριν γενόμεθα. Ἡ ἁγία κοινωνία σύμβολον τῆς συσσωματώσεως καὶ ἐγκεντρίσεως ἡμῶν πρὸς τὸν ἐνανθρωπήσαντα Υἱὸν καὶ Λόγον τοῦ Θεοῦ, δι’ ἧς ἐγκεντρίσεως λυτρούμεθα τοῦ αἰωνίου θανάτου· τῆς ῥίζης γὰρ ὑγιαινούσης καὶ ἀεὶ θαλλούσης, οὐκ ἔσθ’ ὅπως μὴ καὶ τοὺς κλάδους συνυγιαίνειν ταύτῃ καὶ συνθάλλειν διὰ παντός. Ἡ μετάνοια τεκμήριον τῆς ἐν ἐμοὶ διαμονῆς τοῦ ἁγίου Πνεύματος, νύττοντός μου τὴν καρδίαν ὁσάκις ἁμαρτάνω τοῦ πρέποντος, μεταταμελέσθαι τε ἐρεθίζοντός με καὶ χρηστὰς ἐλπίδας μοι ὑποτείνοντος. Δι’ ἧς μετανοίας, ὅσην ζημίαν τῆς θείας χάριτος ὑπέστην, ἁμαρτήσας μετὰ τὴν ἐκλογήν, ἀνακτῶμαι ταύτην αὖθις καὶ πλείονος τυγχάνω, ὅτι τραυματίας γενόμενος ἐν τῇ μάχῃ νενίκηκα σὺν Θεῷ· «οὗ δὲ ἐπλεόνασεν ἡ ἁμαρτία, ὑπερεπερίσσευσεν ἡ χάρις»[39].

Παρὰ ταῦτα δὲ τὰ τρία ἀναγκαῖα μυστήρια εἰσὶ καί τινες τελεταὶ μυστικαί, μυστήρια κἀκεῖναι ὁμωνύμως καλούμεναι παρὰ τῇ Ἐκκλησίᾳ, διὰ τὸ μυστικόν τι καὶ πνευματικὸν ταύταις ἐμπεριέχεσθαι· οἷον τὸ μετὰ τὸ ἅγιον βάπτισμα εὐθὺς παραλαμβανόμενον ἅγιον χρῖσμα, ἡ τάξις τῶν ἱερέων, ὁ πρῶτος γάμος καὶ τὸ εὐχέλαιον. Περὶ ὧν ὕστερον ἐρῶ· λεκτέον δὲ πρότερον περὶ ἐντολῶν Θεοῦ.

Κεφάλαιον ς΄. Περὶ ἐντολῶν.

Τούτοις τοῖς ἐκλεκτοις ὁ ἐκλεξάμενος αὐ­τοὺς Θεὸς ἐντολὰς ἔδωκεν εἴς τε τὴν δόξαν αὐτοῦ καὶ εἰς τὸ ἐκείνων συμφέρον ἀφορώσας, ἅμα δὲ καὶ τεκμήριον ὥσπερ ἀπαιτῶν τῆς ἐκείνων πρὸς τὸν δεσπότην εὐνοίας τε καὶ εὐπαθείας. Αἱ δὲ ἔχουσιν οὕτως. α΄. Οὐκ ἔσονταί σοι θέοι ἕτεροι. β΄. Οὐ λήψῃ τὸ ὄνομα τοῦ Θεοῦ σου ἐπὶ ματαίῳ. γ΄. Μνήσθητι τὴν ἡμέραν τῶν σαββάτων ἁγιάζειν. δ΄. Τίμα τὸν πατέρα σου καὶ τὴν μητέρα σου, ἵνα εὖ σοι γένηται καὶ ἵνα μακροχρόνιος γένῃ ἐπὶ τῆς γῆς. ε΄. Οὐ φονεύσεις. ς΄. Οὐ μοιχεύσεις. ζ΄. Οὐ κλέψεις, η΄. Οὐ ψευδομαρτυρήσεις κατὰ τοῦ πλησίον σου μαρτυρίαν ψευδῆ. θ΄. Οὐκ ἐπιθυμήσεις τὴν οἰκίαν τοῦ πλησίον σου. ι΄. Οὐκ ἐπιθυμήσεις τὴν γυναῖκα τοῦ πλησίον σου, οὐδὲ τὸν παῖδα, οὐδὲ τὴν παιδίσκην, οὐδὲ τὸ κτῆνος αὐτοῦ κλπ.[40]

Ταύτας τὰς ἐντολὰς ἔδωκεν ὁ Θεὸς οἷς ἐξελέξατο, κελεύων αὐτοὺς φυλάττειν πάσῃ δυνάμει. Καὶ φυλάττουσι μὲν ἐπαγγέλλεται τὸ ἔλεος αὐτοῦ παρεκτείνειν αὐ­τοῖς τε καὶ τοῖς ἐξ αὐτῶν εἰς χιλίας γενεάς· παραβαίνουσι δὲ τὰ χείριστα ἀπει­λεῖ, ὥστ’ οὐ μόνον αὐτοὺς κολάσαι φησίν, ἀλλὰ καὶ τοὺς ἐξ αὐτῶν μέχρι τρίτης καὶ τετάρτης γενεᾶς.

Ὅθεν τοῖς ἐκλεκτοῖς τοῦ Θεοῦ ἀνάγκη ἐπίκειται τοῦ ταύτας φυλάττειν πάσῃ δυνάμει. Πλὴν παραβαίνοντες ἐνίοτε ταύτας, ἄνθρωποί γε ὄντες καὶ ἀσθε­νείᾳ ὑποκείμενοι, οὐκ ἀποβάλλονται μὲν παρὰ τοῦ ἐκλέξαντος Θεοῦ, ὅτι τε ἀμεταμέλητα τὰ τούτου χαρίσματα, καὶ ὅτι οὓς ἀγαπᾷ ὁ Θεός, εἰς τέλος ἀγαπᾷ, -«ἀγαπήσας τοὺς ἰδίους, εἰς τέλος ἠγάπησεν αὐτούς»[41]-, ὑπόκεινται δὲ τῇ προσκαίρῳ τοῦ Θεοῦ ῥάβδῳ καὶ μάλα εἰκότως. Μανθάνομεν δὲ τοῦτο πολλῶν μὲν καὶ ἄλλων παραδείγματι, ἐκλεκτῶν μὲν ὄντων, προσκεκρουκότων δὲ τῷ Θεῷ, καὶ διὰ τοῦτο τῆς ἐκείνου δικαίας καὶ πατρικῆς ῥάβδου ἐνδίκως πειραθέντων, μαλι­στα δὲ τῷ τοῦ θείου Δαβίδου· ὅς γε καὶ ἐκλεκτὸς ὢν καὶ προφήτης καὶ τῷ Θεῷ ἐς τὰ μάλιστα φίλος, παραβὰς δὲ τὸν τοῦ Θεοῦ νόμον, οὐκ ἠδυνήθη διαδράναι τὴν ἐκείνου ῥάβδον.

Πλὴν τοὺς αὑτοῦ ἐκλεκτοὺς ὁ Θεὸς παιδεύων ἢ πειρασμοῖς τούτους συγχωρῶν περιπεσεῖν, οὔθ’ ὑπὲρ τὴν ἐκείνων δύναμιν τοῦτο ποιεῖ. «Εὐλογητὸς ὁ Θεός, ὃς οὐκ ἐάσει ὑμᾶς πειρασθῆναι παρ’ ὃ δύνασθαι, ἀλλὰ σὺν τῷ πειρασμῷ ποιήσει καὶ τὴν ἔκβασιν»[42]. Οὔτε μὴν ἄνευ χρηστῆς ἐλπίδος· ἀλλ’ ἅμα τῇ παιδείᾳ καὶ ἀγαθὰς ἐλπίδας τούτοις ὑποτείνει. Καὶ τοῦτο βούλεται τό· «ἡ ῥάβδος σου καὶ ἡ βακτηρία σου αὗταί με παρεκάλεσαν»[43]. Ἡ γὰρ τοῦ Θεοῦ ἐπὶ τοὺς ἐκλεκτοὺς ποινή, καθ’ ὃ μὲν ἀλγεινὴ καὶ ὀδυνηρά, εἰκότως ῥάβδος ἂν λέγοιτο, παίουσα τού­τους ἁμαρτάνοντας καὶ εἰς σωφρονισμὸν ἐκκαλοῦσα· καθ’ ὃ δὲ βρόχῳ ἀπογνώσεως οὐκ ἐᾷ τοὺς παιδευομένους ἀποπνιγῆναι, ἀλλὰ παρακάλει τούτους καὶ τὴν ἐκείνων διάνοιαν ὑποστηρίζει, δεόντως ἂν βακτηρία καλοῖτο· ᾗ ἐπιβακτηρευόμενοι οὐ καταπίπτουσιν οἱ τοῦ Θεοῦ ἐκλεκτοί. Ἀναγκαίως οὖν παρὰ τῶν ἐκλεκτῶν, τῆς εὐθείας ἐνίοθ’ ἁμαρτανόντων, πρὸς τῇ συντριβῇ τῆς καρδίας καὶ τῇ ἀληθεῖ μετανοίᾳ καὶ ἀποχῇ τοῦ κακοῦ, ἀπαιτεῖται καὶ ἀγαθοεργία, οἷον νηστεῖαι, προσευχαί, ἀγρυπνίαι, χαμευνίαι, χαμοκοιτίαι καὶ πρὸ τούτων ἔλεος καὶ οἶκτος πρὸς τοὺς τούτων δεομένους μετὰ ταπεινοφροσύνης, ἵνα διὰ τούτων δυνήσωνται φυγεῖν τὴν πρόσκαιρον τοῦ Θεοῦ ῥάβδον ἢ ἄλλα γοῦν μετριωτέρας καὶ ἠπιωτέρας ταύτης πειραθῆναι. Καὶ τοῦτό ἐστι τὸ «ἐκ τῶν ἔργων σου δικαιωθήσῃ καὶ ἐκ τῶν ἔργων σου κατακριθήσῃ»[44].

Διττὴν γὰρ τὴν δικαίωσιν οἶδεν ὁ λόγος· τὴν μὲν ἐκ τῆς προπατορικῆς καὶ ἀρχεγόνου ἁμαρτίας, δι’ ἣν ἐπίσης πάντες ἐχθροὶ γεγενήμεθα τῷ Θεῷ· ἣν δὴ δικαίωσιν ἔχομεν ἐκ μόνης τῆς εὐδοκίας τοῦ Πατρός, ἐν τῷ αἵματι τοῦ μονογενοῦς καὶ ἀγαπητοῦ αὐτοῦ Υἱοῦ, τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, χάριτι τοῦ παναγίου αὐτοῦ Πνεύματος, ἡμῶν μηδὲν συμπραξάντων ἢ συνεισενεγκόντων εἰς τοῦτο. Ὅπερ δηλοῦται διὰ τοῦ «χάριτί ἐστε σεσωσμένοι»[45]. Τὴν δὲ ἐκ τῶν ἰδίων ἡμῶν ἁμαρ­τιῶν, ἥτις προηγουμένως μὲν χρῄζει τῆς τοῦ Θεοῦ εὐδοκίας, ἧς ἄνευ πάντα τὰ ἡμέτερα νεκρὰ καὶ ἀνενέργητα· ἑπομένως δὲ καὶ τῆς ἡμῶν σπουδῆς καὶ ἐπιμελείας· καθ’ ὃ εἴρηται τὸ «ἐκ τῶν ἔργων σου δικαιωθήσῃ καὶ ἐκ τῶν ἔργων σου κατακριθήσῃ»[46]. Δοκοῦσι δὲ αἱ ἀγαθοεργίαι κἂν τῇ στάσει τῇ ἐν τῇ τῶν οὐρανῶν βασιλείᾳ συμβάλλειν ὁπωσοῦν. Τὸ μὲν γὰρ ἁπλῶς ἔνδον τοῦ νυμφῶνος γενέσθαι, δωρεὰν ἐλάβομεν ἐκ μόνης τῆς χάριτος τοῦ καλέσαντος Θεοῦ. Ἐπεὶ δ’ ἀκούομεν, ἐν τῇ οἰκίᾳ τοῦ Θεοῦ πολλὰς καὶ διαφόρους μονὰς εἶναι[47], καὶ ὅτι «ἄλλη δόξα ἡλίου, καὶ ἄλλη δόξα σελήνης, καὶ ἄλλη δόξα ἀστέρων, καὶ ἀστὴρ ἀστέρος διαφέρει ἐν δόξῃ»[48], συνίεμεν ἐκ τούτων εἶναί τινα διαφορὰν ἐν τῇ στάσει τῶν ἐκλεκτῶν. Τὸ γοῦν τοιᾶσδε ἢ τοιᾶσδε στάσεως ἐκεῖσε τυχεῖν, ἐκ τῶν ἑκάστου ἔργων προσγίγνεσθαι πιστεύομεν· «καθ’ ὃ γάρ τις ἔσπειρεν, οὕτω καὶ θερίσει»[49]. Διὸ ἀναγ­καῖα τοῖς ἐκλεκτοῖς τὰ καλὰ ἔργα. Πρῶτον ἵνα φαίνηται ἡ ἐν αὐτοῖς πίστις μὴ νεκρὰ οὖσα, ἀλλὰ ζῶσα καὶ καρποφόρος· δι’ ἧς καρποφορίας αὐτοί τε καλὸν παρά­δειγμα εἶεν ἀλλήλοις, καὶ ὁ Θεὸς δοξάζοιτο δι’ αὐτῶν. «Οὕτω λαμψάτω τὸ φῶς ἡμῶν ἔμπροσθεν τῶν ἀνθρώπων, ἵνα ἴδωσι τὰ καλὰ ὑμῶν ἔργα καὶ δοξάσωσι τὸν πατέρα ὑμῶν τὸν ἐν τοῖς οὐρανοῖς»[50]. Ἔπειτα καὶ ἵνα δι’ αὐτῶν φύγωσι τὴν πρόσκαιρον ποινήν, ᾗ ὑπόκεινται, ἐπὰν τοῦ δέοντος ἁμάρτωσι. Πρὸς δὲ καὶ ἵνα μείζονος ἀπολαύσωσι καὶ κρείττονος στάσεως τύχωσιν ἐν τῇ τῶν πρωτοτόκων Ἐκκλησίᾳ, ἥτις ἐστὶν ἡ βασιλεία τῶν οὐρανῶν. Ἀλλ’ ἐνταῦθα τοῦ λόγου γενόμενοι, ἑπόμενον ἂν εἴη καὶ περὶ τῆς ἐπὶ γῆς ἔτι στρατευομένης Ἐκκλησίας τινὰ εἰπεῖν.

Κεφάλαιον ζ΄. Περὶ Ἐκκλησίας.

Ἐκκλησία ἐστίν, ὡς μέν τινες βούλονται, σύ­στημα πάντων τῶν τῷ εὐαγγελικῷ κηρύγματι ὁπωσοῦν πεισθέντων, ὀρθοδόξων φημὶ καὶ αἱρετικῶν. Ἄλλοι δὲ θέλουσιν εἶναι ταύτην σύστημα μόνων τῶν Ὀρθοδόξων καὶ περὶ τὸν Χριστιανισμὸν κατὰ πάντα ὑγιαινόντων· ὅθεν καὶ ἁγία προσηγόρευται.

Φησὶ τὸ σύμβολον τῶν ἁγίων καὶ οἰκουμενικῶν ἀρχαίων συνόδων· «πιστεύω εἰς μίαν, ἁγίαν, καθολικὴν καὶ ἀποστολικὴν Ἐκκλησίαν». Μίαν μὲν ταύτην ἐκάλεσαν οἱ πατέρες διὰ τὸ μονοειδὲς καὶ ἁπλοῦν τῆς πίστεως. «Μία πίστις, φησὶν ὁ Ἀπόστολος, ἓν βάπτισμα»[51]. Ἁγίαν δέ, διὰ τὸ ἁγίους εἶναι, ἐξ ὧν συνίσταται, ἁγιασθέντας τῷ παναγίῳ τοῦ Θεοῦ Πνεύματι. Καθολικήν, διὰ τὴν ἕνωσιν τῶν ἁπανταχοῦ διεσπαρμένων μερικῶν καὶ κατὰ χώραν ἐκκλησιῶν, αἳ πᾶσαι τῷ συνδέσμῳ τοῦ παναγίου Πνεύματος μίαν καὶ καθολικὴν ἀποτελοῦσιν. Ἀποστολικήν, ὅτι τῶν Ἀποστόλων διδασκαλίαν κατέχει καὶ οὐκ ἄλλην τινὰ νόθον καὶ ἔκφυλον. Ἐκκλησίαν δέ, ὅτι οὐκ ἀφ’ ἑαυτῆς αὕτη συνήχθη, ἀλλ’ ἄλλος ταύτην εἰς τοῦτο ἐκάλεσεν, ὃς ἔστιν ὁ εἷς ἐν Τριάδι Θεός. Μᾶλλον οὖν τοῦ σκοποῦ στοχάζονται οἱ ἐξ ἁγίων ταύτην συγκεῖσθαι λέγοντες. Οὐ γὰρ πᾶσιν ἕπεσθαι χρὴ ἢ πάντας μιμεῖσθαι, ἀλλὰ μόνους τοὺς ἁγίους καὶ μιμητὰς τοῦ Χριστοῦ, ὥς φησιν ὁ μακά­ριος Παῦλος, «μιμηταί μου γίνεσθε, καθὼς κἀγὼ Χριστοῦ»[52]. Τοιγαροῦν εἰς ἁγίαν Ἐκκλησίαν πιστεύομεν, καὶ ταύτην κατὰ πάντα μιμούμεθα. Καλεῖται δὲ αὕτη παρὰ τῇ θεοπνεύστῳ Γραφῇ πῇ μὲν νύμφη Χριστοῦ· ἐμνηστευσάμην ὑμᾶς «παρθένον ἁγνὴν παραστῆσαι τῷ Χριστῷ»[53]· πῇ δὲ «οἶκος Θεοῦ καὶ Ἐκκλησία Θεοῦ ζῶντος, στῦλός τε καὶ ἑδραίωμα τῆς ἀληθείας»[54]· δ’ ἄλλοτε σῶμα Χριστοῦ· «ὑμεῖς ἐστε σῶμα Χριστοῦ καὶ μέλη ἐκ μέρους»[55].

Πιστεύοντες οὖν εἰς τὸ ἅγιον Πνεῦμα, τὸ τοιαύτας προσηγορίας ἐπιθὲν τῇ Ἐκκλησίᾳ, ἀναγκαίως πιστεύομεν καὶ εἰς τὴν ἁγίαν Ἐκκλησίαν, τὴν τοιαύτας προσηγορίας δεξαμένην παρὰ τοῦ παναγίου Πνεύματος. Οὐ κατὰ τὸν αὐτὸν μέντοι λόγον πιστεύομεν εἴς τε τὸ ἅγιον Πνεῦμα, ἤγουν εἰς αὐτὸν τὸν Θεόν, καὶ εἰς τὴν ἁγίαν Ἐκκλησίαν, ἀλλὰ κατὰ ἄλλον καὶ ἄλλον. Εἰς μὲν γὰρ τὸν Θεὸν πιιστεύοντες, πιστεύομεν ὡς εἰς Θέον δημιουργὸν καὶ κυβερνήτην πάσης ἀοράτου καὶ ὁρωμένης κτίσεως, ὡς εἰς δυνάμενον πάντα, ὡς εἰς πάντα ἀληθεύοντα. Εἰς δὲ τὴν ἁγίαν Ἐκκλησίαν πιστεύοντες, οὔτε ὡς εἰς Θεὸν πιστεύομεν, οὔτε ὡς εἰς δυναμένην πάντα, ἀλλὰ μόνον ὡς εἰς ἀληθεύουσαν κατὰ πάντα, ἅτε ὑπὸ τοῦ Θεοῦ ἀγομένην καὶ φερομένην, καὶ τῆς εὐθείας παρατραπῆναι μὴ δυναμένην.

Ἀπορία δὲ μεγάλη δοκεῖ κατὰ τὸν νῦν χρόνον, ποῦ τὴν καθολικὴν καὶ ἀποστολικὴν Ἐκκλησίαν ζητητέον. Τῶν ἀνθρώπων γὰρ ὑπὸ ἔριδος καὶ φιλονεικίας εἰς πολλὰ τμήματα, διαιρεθέντων καὶ ἐκκλησίας ἑαυτοῖς συγκροτησάντων, ἑκάστη τούτων φιλοτιμεῖται ἑαυτῇ τὸ ὀρθόδοξον καὶ ἀποστολικὸν περιάψαι. Καὶ εἴγε ἦν ἔθνος τι τῶν μήπω τῷ εὐαγγελικῷ ζυγῷ ὑποταγέντων, ἐθέλον δὲ νῦν τῷ Χριστιανισμῷ προσελθεῖν, ἠπόρησεν ἂν τίνι τῶν ἐκκλησιῶν προσδραμητέον. Οὕτω πρᾶγμ’ ἀσαφὲς καὶ ἀμφίβολον δοκεῖ, ἑκάστων ἑαυτοὺς μόνον εὐσεβεῖν οἰομένων, ὗς δὲ λοιποὺς ἐν οὐδενὶ λόγῳ τιθέμενων.

Καὶ μὴν οὐκ ἀτέκμαρτον ὁ Θεὸς εἴασε τὴν αὐτοῦ Ἐκκλησίαν, ἀλλ’ ἔθετο λαμπρὰ ταύτῃ τὰ γνωρίσματα τοῖς γε σωφρόνως ζητεῖν ἐθέλουσιν. Ἔστι δὲ τὰ κυριώτερα τῆς ἀρχαίας καθολικῆς καὶ ἀποστολικῆς <Ἐκκλησίας>  γνωρίσματα ταῦτα. Πρῶτον τὸ συνᾴδειν πάντας τοὺς ταύτης διδασκάλους καὶ ποιμένας, καὶ ἐν πᾶσιν ἀλλήλοις ὁμοφωνεῖν, ὅπερ ἐν ταῖς ἄλλαις οὐχ εὑρίσκεται. Ἐκείνων γὰρ οἱ προστατοῦντες φαίνονται καὶ γράφοντες καὶ λέγοντες κατ’ ἀλλήλων οὐκ ὀλίγα. Δεύτερον τὸ πάντα τὰ ὑπὸ πολλῶν καὶ ἀξιοπίστων ἀνδρῶν παραδιδόμενα καὶ μαρτυρούμενα προθύμως ἀποδέχεσθαι, ἄνευ τῆς οἱασοῦν προσθαφαιρέσεως· ἕκαστον μέντοι μετὰ τοῦ προσήκοντος λόγου, ἀλλὰ μὴ καταχρηστικῶς, τοῦ κινδύνου ἐν ἀμφοτέροις ὁμοίου ὄντος, ἔν τε τῇ τούτων ὀλιγωρίᾳ καὶ ἐξουθενώσει, ἔν τε τῇ καταχρήσει. Τρίτον τὸ μηδένας μὲν ταύτην διώκειν, διώκεσθαι δὲ ὑπὸ πάντων, καὶ μηδέποτε τοῖς διωγμοῖς ἐνδιδόναι, ἀλλ’ ἀνενδότως τούτοις ἀεὶ ἀνθίστασθαι καὶ θείᾳ δυνά­μει τῶν διωκόντων περιγίγνεσθαι. Τέταρτον καὶ σαφέστατον ταύτης γνώρισμα, τὸ πιστῶς καὶ ἀδόλως παρακατέχειν τὸ θεῖον ῥῆμα, ὃ ὁ Θεὸς ἐξέθετο διὰ Προ­φητῶν καὶ Ἀποστόλων, καὶ τοῦτο τῇ Ἐκκλησίᾳ ὥσπερ φύλακι παρακατέθετο, καθάπερ θησαυρόν τινα μέγαν καὶ οὐράνιον.

Διαιρεῖται δὲ τὸ θεῖον ῥῆμα εἴς τε τὸ γραπτὸν καὶ ἄγραφον. Καὶ ἄγραφον μὲν εἶεν ἂν αἱ ἐκκλησιαστικαὶ παραδόσεις, περὶ ὧν ὕστερον ἐρῶ. Γραπτὸν δὲ ἡ ἁγία καὶ θεόπνευστος Γραφή, τουτέστι τὰ κανονικὰ καὶ αὐθεντικὰ τριάκοντα τρία βιβλία. Τῆς μὲν παλαιᾶς Διαθήκης εἰκόσι δύο, ταῦτα· 1. Γένεσις, 2. Ἔξο­δος, 3. Λευϊτικόν, 4. Ἀριθμοί, 5. Δευτερονόμιον, —αὕτη πεντάτευχος τοῦ θεόπτου Μωυσέως. Εἶτα 6. Ἰησοῦς τοῦ Ναυῆ, 7. Κριταὶ μετὰ τῆς Ῥούθ, 8. Βασι­λειῶν πρώτη καὶ δευτέρα, 9. Βασιλειῶν τρίτη καὶ τετάρτη, 10. Παραλειπομένων πρώτη καὶ δευτέρα, 11. Ἔσδρας καὶ Νεεμίας, 12. Ἐσθήρ, 13. Ἰώβ, 14. Ψαλτήριον, 15. Παροιμίαι Σολομῶντος, 16. Ἐκκλησιαστὴς τοῦ αὐτοῦ, 17. ᾏσμα ᾀσμά­των τοῦ αὐτοῦ, 18. Ἡσαΐας, 19. Ἱερεμίας, 20. Ἰεζεκιήλ, 21. Δανιήλ, 22. οἱ λοιποὶ δώδεκα Προφῆται ὁμοῦ.

Τῆς νέας δὲ ἕνδεκα, ταῦτα· Εὐαγγέλιον 1. κατὰ Ματθαῖον, 2. κατὰ Μᾶρ­κον, 3. κατὰ Λουκᾶν, 4. κατὰ Ἰωάννην, 5. Πράξεις τῶν Ἀποστόλων, 6. τοῦ ἁγίου Παύλου αἱ δεκατέσσαρες ἐπιστολαὶ ἅμα, 7. τοῦ ἁγίου Πέτρου αἱ δύο ἅμα, 8. τοῦ ἁγίου Ἰωάννου αἱ τρεῖς ἅμα, 9. ἡ τοῦ ἁγίου Ἰακώβου, 10. ἡ του ἁγίου Ἰούδα, 11. ἡ τοῦ ἁγίου Ἰωάννου Ἀποκάλυψις. Τριάκοντα τρία δὲ εὑρίσκεται πάντα τὰ αὐθεντικὰ καὶ κανονικὰ βιβλία, ὅτι καὶ τὸν Σωτῆρα ἡμῶν φασι τριά­κοντα καὶ τρεῖς ἐνιαυτοὺς διατρίψαι σωματικῶς ἐπὶ τῆς γῆς, ἵνα μηδὲ ὁ ἀριθμὸς τῶν ἱερῶν βιβλίων ἄμοιρος ᾖ μυστηρίου τινὸς θείου.

Τὰ λοιπὰ δὲ βιβλία, ἅπερ τινὲς βούλονται συγκαταλέγειν τῇ ἁγίᾳ Γραφῇ, οἷον τὸ τοῦ Τωβίτ, τὸ τῆς Ἰουδήθ, Σοφίαν τοῦ Σολομῶντος, Σοφίαν Ἰησοῦ υἱοῦ Σιράχ, Βαροὺχ καὶ τὰς τῶν Μακκαβαίων, ἀποβλήτους μὲν οὐχ ἡγούμεθα· πολλὰ γὰρ ἠθικά, πλείστου ἐπαίνου ἄξια, ἐμπεριέχεται ταύταις· ὡς κανονικὰς δὲ καὶ αὐθεντικὰς οὐδέποτ’ ἀπεδέξατο ἡ τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησία, ὡς μαρτυροῦσι πολλοὶ μὲν καὶ ἄλλοι, μάλιστα δὲ ὅ τε ἅγιος Γρηγόριος ὁ θεολόγος καὶ ὁ ἅγιος Ἀμφιλόχιος καὶ τελευταῖος πάντων ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός. Διὸ οὐδὲ τὰ δο­γματα ἡμῶν πειρώμεθα ἐκ τούτων παραστῆσαι, ἀλλ’ ἐκ τῶν τριάκοντα τριῶν κα­νονικῶν καὶ αὐθεντικῶν βιβλίων· ἃ δὴ καὶ θεόπνευστον καὶ ἁγίαν Γραφὴν καλοῦμεν.

Ἥτις ἁγία Γραφὴ ἐνεπιστεύθη τῇ Ἐκκλησίᾳ ὑπὸ Θεοῦ, καθάπερ μεγάλου θησαυροῦ παρακαταθήκη, ὡς εἴρηται, ὡς δοκεῖν τὴν Ἐκκλησίαν φύλακα καὶ ὁδη­γὸν εἶναι τῆς θεοπνεύστου Γραφῆς. Φύλακα μέν, ὅτι πιστῶς καὶ ἀδόλως ταύτην φυλάττει, οὐχ ὅπως αὕτη μηδὲν προστιθεῖσα ἢ ἀφαιροῦσα ἐκεῖθεν, (τοῦτο γὰρ ἄντικρυς ἱεροσυλία), ἀλλὰ καὶ τοὺς τοιοῦτόν τι τολμῶντας ἐλέγχει καὶ καταφωρᾷ. Ὁδηγὸν δέ, ὅτι πρὸς ταύτην ἡμᾶς ὁδηγεῖ, τὰ ἀσαφῆ δοκοῦντα σαφηνίζουσα καὶ ἀνακαλύπτουσα τὰ κεκαλυμμένα πάνυ ὀρθοδόξως καὶ θεαρέστως. Καὶ τοῦτό ἐστιν, οἶμαι, τὸ «στύλον καὶ ἑδραίωμα τῆς ἀληθείας» τὴν Ἐκκλησίαν καλεῖσθαι. Ἀλή­θεια μὲν ἡ ἁγία Γραφή, ὡς ἐκ τοῦ Θεοῦ, τῆς αὐτοαληθείας προαχθεῖσα. Στύλος δὲ καὶ ἑδραίωμα ταύτης ἡ καθολικὴ καὶ ἀποστολικὴ Ἐκκλησία, ὡς ὑποστηρίζουσα καὶ διατηροῦσα καὶ ὀρθοδόξως ταύτην ἑρμηνεύουσα καὶ ταύτης μέχρι θανάτου ὑπερασπίζουσα.

Ἄγραφον δὲ ῥῆμα Θεοῦ λέγεται αἱ τῆς Ἐκκλησίας παραδόσεις, ἃς τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον ἀγράφως καὶ μυστικῶς ταύτῃ παρέδωκε. Θεωροῦνται δὲ αἱ παραδόσεις περί τε τὰς τελετὰς τῶν ἁγίων μυστηρίων καὶ περὶ ἄλλα τινὰ χρήσιμα καὶ τὴν Ἐκ­κλησίαν κοσμοῦντα. Ἡ μὲν γὰρ ἁγία Γραφὴ προστακτικῶς ἡμῖν ἐπιτάττει τὰ μυ­στήρια· πῶς δὲ καὶ τίνι τρόπῳ ταῦτα ἱερουργητέον, οὐ λέγει. ἡ Ἐκκλησία δὲ ἐξ ἁγίου Πνεύματος κινουμένη τὸν τρόπον διατάττει, τὰ πολλὰ μέντοι ἐκ τῆς ἁγίας Γραφῆς συλλέγουσα. Οἷον ἡ ἁγία Γραφὴ κελεύει ἡμᾶς βαπτίζεσθαι ὕδατι «εἰς τὸ ὄνομα τοῦ Πατρὸς καὶ τοῦ Υἱοῦ καὶ τοῦ ἁγίου Πνεύματος», τὸν δὲ τρόπον οὐ σαφηνίζει· ἡ δὲ Ἐκκλησία τοῦτον δηλοῖ, ὅτι ἐν τῷ ναῷ τοῦ Θεοῦ, ὅτι ἐν μιᾷ κολυμβήθρᾳ πάντας τοὺς τῆς ἐνορίας ἐκείνης, ὅτι μετὰ εὐχῶν καὶ ἐξορκισμῶν, (ἔχομεν δὲ ἐξορκισμοὺς παρὰ τῶν ἀρχαίων πατέρων θαυμασίως συντεθειμένους, ὧν καὶ ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ θεολόγος μέμνηται ἐν τῷ εἰς τὸ ἅγιον βάπτισμα λόγῳ[56]), εἶτα ὅτι πρὸς τῷ ὕδατι παραληπτέον καὶ ἔλαιον, κατὰ τὸ «καὶ ἔλαιον ὑπὲρ κεφαλῆς σου ἐκχύσθω»[57], καὶ «ἐλίπανας ἐν ἐλαίῳ τὴν κεφαλήν μου»[58]. Ὅτι δὲ περὶ τοῦ ἐν τῷ βαπτίσματι ἐλαίου, δῆλον τῷ εὐθὺς ἐπιφέρειν τὸν ψαλμῳδόν, «καὶ τὸ ποτήριόν σου μέθυσκον ὡσεὶ κράτιστον». Εὐθὺς γὰρ μετὰ τὸ δι’ ὕδατος καὶ ἐλαίου βάπτισμα μετέχομεν τοῦ κυριακοῦ δείπνου, ὅπου τὸ καὶ κράτιστον ποτήριον. Ἄλλη δέ τις ὕλη ἐν τούτῳ τῷ μυστηρίῳ οὐ παραλαμβάνεται, ὅτι οὐδὲ φαίνεται παρὰ τοῖς ἀρχαίοις. Εἶτα ὅτι τοὺς βαπτιζομένους καταδύεσθαι χρὴ τρὶς ἐν τῷ ὕδατι, ἐπεὶ καὶ ὁ Σωτὴρ κατέδυ εἰς τὸ ὕδωρ ὑπὲρ ἡμῶν. «Καὶ εὐθέως ἀναβαίνων ἀπὸ τοῦ ὕδατος, εἶδε σχιζομένους τοὺς οὐρανούς»[59]. Ἀνέβη δέ, ὅτι καὶ κατέβη πρότερον. Ἀλλὰ καὶ οἱ Ἀπόστολοι οὕτως ἐποίουν. Κατέβησαν εἰς τὸ ὕδωρ ὅ τε Φίλιππος καὶ ὁ εὐνοῦχος· καὶ ὅτε ἀνέβησαν ἐκ τοῦ ὕδατος, πνεῦμα Κυρίου ἥρπασε τὸν Φίλιππον[60]. Ἔτι τὸ βάπτισμά ἐστιν εἰκὼν καὶ ὁμοίωμα τοῦ τοῦ Σωτῆρος θανάτου· «εἰ γὰρ σύμφυτοι γεγόναμεν τῷ ὁμοιώματι τοῦ θανάτου αὐτοῦ» κλπ.[61] Ὁμοιωθησομεθα δὲ τῷ θανάτῳ ἐκείνου πῶς ἄλλως, εἰ μὴ κρυβῶμεν τρὶς ἐν τῷ ὕδατι, ὥσπερ ἐκεῖνος τριήμερος ἐν τῇ γῇ; «Συνετάφημεν οὖν αὐτῷ διὰ τοῦ βαπτίσματος»[62], τουτέστι κρυβέντες ἐν τῷ ὕδατι συνετάφημεν τῷ Κυρίῳ. Τρὶς οὖν οἱ βαπτίζοντες τοὺς βαπτιζομένους ἐν τῷ ὕδατι καταδύοντες, ἐν ἑκάστῃ καταδύσει ἐπιφωνοῦσι μίαν τῶν θεαρχικῶν ὑποστάσεων τῆς ὁμοουσίου Τριάδος, ὧδε λέγοντες. «Βαπτίζεται ὁ δοῦλος τοῦ Θεοῦ ὁ δεῖνα εἰς τὸ ὄνομα τοῦ Πατρὸς (ἰδοὺ μία κατάδυσις), καὶ τοῦ Υἱοῦ (ἰδοὺ δευ­τέρα κατάδυσις), καὶ τοῦ ἁγίου Πνεύματος, ἀμήν» (ἰδοὺ τρίτη κατάδυσις). Εἶτ’ εὐθὺς μετὰ <τὴν> τρίτην κατάδυσιν ἀνατίθησιν ὁ πρεσβύτερος τὸν βαπτισθέντα ταῖς χερσὶ τοῦ ἀναδόχου· χρώμεθα δὲ ἑνὶ ἀναδόχῳ. Διωρισμένην ἡμέραν, πότε βαπτιστέον τὰ βρέφη, οὐκ ἔχομεν. Οἱ μὲν γὰρ ὀκταήμερα ταῦτα βαπτίζουσιν, οἱ δὲ δεκαήμερα, οἱ δὲ πλέον, οἱ δὲ ἔλαττον. Ἀνάγκης δὲ κατεπειγούσης, εὐθὺς μετὰ τὴν γέννησιν βαπτίζεται τὸ γεννηθέν. Κἂν πρεσβύτερος μὴ πάρεστιν, ἡ μαῖα τοῦτο ποιεῖ, λέγουσα τὰ ἄνωθεν θεῖα ῥήματα. Εἰ δὲ τὸ βρέφος ἀναρρωθῇ, ἀρκεσθήσεται τούτῳ τῷ βαπτίσματι.

ΠΗΓΗ:

Ἰω. Καρμίρη, Τά Δογματικά καί Συμβολικά Μνημεῖα τῆς Ὀρθοδόξου Καθολικῆς Ἐκκλησίας, τ. ΙΙ, ἐν Ἀθήναις 1953 σ. 498-561.

Δεῖτε τό Γ΄ Μέρος στήν ἱστοσελίδα:

http://sathanasoulias.blogspot.gr/2017/03/1625_10.html

καί τό Δ΄ Μέρος (τελευταῖο) στήν ἱστοσελίδα:

http://sathanasoulias.blogspot.gr/2017/03/1625_13.html

---

[1] Γεν. 2,2.

[2] Ὁμήρου Ὀδύσ. ξ΄, 361.

[3] Γεν. 2,23.

[4] Ἐφ. 5,31.

[5] Γεν. 2,25.

[6] Γεν. 3,7.

[7] Γεν. 3, 14-19.

[8] Γεν. 3,15.

[9] Ἰω. 16,15.

[10] Λουκ. 22,42.

[11] Ἰω. 1,14.

[12] Ἰω. 12,27.

[13] Μάρκ. 14,34.

[14] Λουκ. 23,46.

[15] Λουκ. 22,15.

[16] Ἡσ. 53,5.

[17] Ἰω. 13,31.

[18] Πράξ. 2,27. Ψαλμ. 15,10.

[19] Πράξ. 2,27.

[20] Ῥωμ. 10,7.

[21] Ἐφ. 4,9. Πρβλ. καὶ Ψαλμ. 67,19.

[22] Ἐκκλ. 4,14.

[23] Α΄ Πέτρ. 3,18.

[24] Ματθ. 28,17.

[25] Πράξ. 13,48.

[26] Ῥωμ. 8, 29-30.

[27] Α΄ Τιμ. 2,4.

[28] Ἐφ. 2,5.

[29] Γεν. 2,15.

[30] Ψαλμ. 10,3.

[31] Γεν. 8,21.

[32] Λουκ. 16,12.

[33] Ῥωμ. 8,29.

[34] Ἰω. 6,44.

[35] Ἰω. 3,5.

[36] Μαρκ. 16,16.

[37] Ἰω. 6,53,56.

[38] Λουκ. 13,3.

[39] Ῥωμ. 5,20.

[40] Ἐξόδ. 20,3 ἑξ.

[41] Ἰω. 13,1.

[42] Α΄ Κορ. 10,10.

[43] Ψαλμ. 12,5.

[44] Ματθ. 12,37.

[45] Ἐφ. 2,5.

[46] Ματθ. 12,37.

[47] Ἰω. 14,2.

[48] Α΄ Κορ. 15,41.

[49] Γαλ. 6,7.

[50] Ματθ. 5,16.

[51] Ἐφ. 4,5.

[52] Α΄ Κορ. 12,1.

[53] Β΄ Κορ. 11,2.

[54] Α΄ Τιμ. 3,15.

[55] Α΄ Κορ. 12,27.

[56] MPG. 36,409 ἑξ.

[57] Ἐκκλ. 9,8.

[58] Ψάλμ. 22,5.

[59] Μάρκ. 1,10.

[60] Πράξ. 8,38.

[61] Ῥωμ. 6,5.

[62] Ῥωμ. 5,4.