Ο θάνατος ως ανθρώπινο πρόβλημα

Διάγραμμα – Περίληψη

Θέματος Β' τοῦ Θεολογικοῦ Προγράμματος «Ὀρθοδοξία καί Ζωή»

τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Μαντινείας καί Κυνουρίας,

περιόδου Ι', ἔτους 2015-2016.

Ὄψεις τοῦ μυστηρίου τοῦ θανάτου: Ὁ θάνατος ἐντός καί ἐκτός τῆς Ὀρθόδοξης Παράδοσης. Πῶς συνειδητοποιεῖται ὁ θάνατος ἐκτός τῆς Ὀρθόδοξης Παράδοσης. Κάποιες πρῶτες ἐννοιολογικές προσεγγίσεις. Ὁ θάνατος, ὡς χωρισμός ψυχῆς καί σώματος. Ὁ θάνατος, ὡς διακοπή τῆς ζωῆς. Ὁ θάνατος, ὡς ἀφανισμός (μηδενισμός) τῆς ἀνθρώπινης ὕπαρξης: ἡ ταύτιση θανάτου καί μηδενός. Ὁ θάνατος, ὡς μέγιστο κακό. Βαθμίδες κακοῦ - βαθμίδες θανάτου. Θάνατος καί φθορά: Ἡ φθορά, ὡς κυριαρχία τοῦ θανάτου στή φύση.

Ὁ θάνατος, ὡς συνείδηση τοῦ μηδενός: Ὁ ἄνθρωπος, ἀποκτώντας συνείδηση τοῦ ἑαυτοῦ του, διακρίνει ἀρχικά μεταξύ ὑποκειμένου καί ἀντικειμένου καί ἀρχίζει νά γνωρίζει τόν κόσμο, ὡς «κάτι». Στή συνέχεια, διακρίνει αὐτό τό «κάτι» (τόν κόσμο, ὡς ἀντικείμενο) σέ καλό καί κακό, μέ βάση τήν ἀρχή τῆς ἡδονῆς: καλό εἶναι ὅ,τι ἱκανοποιεῖ τήν ἡδονή καί κακό ὅ,τι δέν τήν ἱκανοποιεῖ. Ἔπειτα, διακρίνει τό «κάτι» σέ ὅ,τι ἱκανοποιεῖ τήν ἡδονή βραχυπρόθεσμα καί σέ ὅ,τι τήν ἱκανοποιεῖ μακροπρόθεσμα. Ἔτσι, ἀπό τήν ἔννοια τῆς ἡδονῆς ἀνάγεται στήν ἔννοια τοῦ συμφέροντος (μεταβαίνει ἀπό τήν ἡδονή στήν εὐδαιμονία). Στή συνέχεια, συνειδητοποιεῖ ὅτι, τελικά, τό «κάτι» πού μᾶς περιβάλλει, καταλήγει στό «τίποτα», στό μηδέν (τό «κάτι» περιβάλλεται πανταχόθεν ἀπό τό μηδέν): ὅλα τά ὄντα πορεύονται πρός τόν ἀφανισμό τους. Ἔτσι, ἡ δεύτερη σημαντική ἐμπειρία τοῦ ἀνθρώπου μέσα στόν κόσμο εἶναι ἡ συνείδηση τοῦ μηδενός (τοῦ θανάτου). Ἡ συνείδηση αὐτή ἐκδηλώνεται σέ διάφορες μορφές: - Στή συνείδηση τῶν ὁρίων τοῦ κόσμου καί τοῦ ἴδιου τοῦ ἀνθρώπου. - Στή σχετικότητα τῆς ἀνθρώπινης ἐλευθερίας. - Στό χάσμα μεταξύ ἰδανικοῦ (προϊόντος τοῦ «θέλω») καί πραγματικοῦ. - Στή συνείδηση τῆς φθορᾶς πού περιβάλλει τά ὄντα. - Στήν ἀνθρώπινη ἀσθένεια (ἡ ἀσθένεια εἶναι μερικός θάνατος) καί στόν πόνο - Στήν ἀπώλεια τοῦ ἄλλου, τοῦ συνανθρώπου. Τελικά, ὁ ἄνθρωπος συνειδητοποιεῖ ὅτι ὁ θάνατος καί τό μηδέν ἀπειλεῖ τό ἴδιο τό ἐγώ του. Ἡ ἀπειλή αὐτή συνειδητοποιεῖται ὡς τρομακτικό καί συνταρακτικό γεγονός. Ὑπό τό κράτος αὐτῆς τῆς ἀπειλῆς, θέτει πλέον τά ἐρωτήματα γιά τό νόημα τῆς ζωῆς (τοῦ κόσμου καί τοῦ ἴδιου τοῦ ἀνθρώπου). Ἡ ἀπειλή τοῦ μηδενός προκαλεῖ στόν ἄνθρωπο σέ ἔντονο βαθμό τήν ἀγωνία (ἀγωνία ἐνώπιον τοῦ θανάτου!). Ὑπό τό βάρος αὐτῶν τῶν ψυχικῶν καταστάσεων (τῆς ἀπειλῆς καί τῆς ἀγωνίας) ὁ ἄνθρωπος εἶναι ἀδύνατο νά ἐπιζήσει. Ἡ πρώτη ἀπόπειρα πρός ὑπέρβασιν τῆς ἀγωνίας καί, κατ’ ἐπέκτασιν, τῆς ἀπειλῆς τοῦ θανάτου εἶναι ὁ μῦθος.

Ὁ μῦθος, ὡς ἀπόπειρα ὑπέρβασης τοῦ θανάτου: Ὁρισμός: «Μῦθος εἶναι ἡ ἐξαντικειμενίκευση τῆς ὑποκειμενικότητος μέ τή μορφή ἱστορίας (ἀνθρωπομόρφων ὄντων)». Μέ τόν μῦθο τό ἐσωτερικό δράμα τοῦ ἀνθρώπου ἐξωτερικεύεται καί ἀντικειμενοποιεῖται, λαμβάνοντας τή μορφή ἱστορίας. Ὑποκειμενικότητα εἶναι ὅ,τι διαδραματίζεται ἐντός τοῦ ὑποκειμένου. Ἐξαντικειμενίκευση εἶναι ἡ προβολή τῆς ὑποκειμενικότητας σέ ἕναν φανταστικό χῶρο ἐκτός τοῦ ὑποκειμένου. Ὁ μῦθος, ἄν καί προϊόν τῆς ἀνθρώπινης φαντασίας, ἀντανακλᾶ ἔντονες ἐσωτερικές καταστάσεις. «Ταῦτα δέ ἐγένετο μέν οὐδέποτε, ἔστι δέ ἀεί» (Σαλούστιος). Ὁ μῦθος ἔχει τή μορφή ἱστορίας, πού ἐπιτελεῖται ἀπό ὄντα (ὅπως οἱ «θεοί» τοῦ Ὀλύμπου), πού μοιάζουν μέ ἀνθρώπους ἤ ἔχουν ἀνθρώπινες ἰδιότητες. Ὁ μῦθος εἶναι σύμβολο: οἱ διηγήσεις του συμβολίζουν καταστάσεις, πού συμβαίνουν ἐντός τοῦ ὑποκειμένου. Πόσο ἀληθής εἶναι ὁ μῦθος; Ὁ μῦθος ἀληθεύει τόσο, ὅσο ὑπηρετεῖ τή ζωή. Κατά μία ἄποψη, ἀλήθεια εἶναι ὅ,τι ὑπηρετεῖ τή ζωή: «ἀλήθεια εἶναι ἐκεῖνο τό εἶδος τῆς πλάνης, ἄνευ τοῦ ὁποίου δέν μπορεῖ νά ζήσει ὁ ἄνθρωπος. Ἡ ζωή ἀποφασίζει γιά τήν ἀλήθεια» (Fr. Nietzsche).

Γνωρίσματα τοῦ μύθου: α) Ἡ ἀπολυτοποίηση τοῦ σχετικοῦ: Ὅ,τι συμβαίνει ἐντός τοῦ ἀνθρώπου ἤ ἐντός τοῦ κόσμου, εἶναι σχετικό. Ὅ,τι ἀφηγεῖται ὁ μῦθος, εἶναι ἀπόλυτο. Ἀπολυτοποίηση τοῦ σχετικοῦ εἶναι ἡ τάση τοῦ ἀνθρώπου νά κατασκευάζει εἴδωλα καί νά «λατρεύει τήν κτίση, παρά τόν Κτίσαντα». Ἀπολυτοποίηση = θεοποίηση = εἰδωλολατρία. Ὁ μῦθος, ὡς ἀπολυτοποιημένη κατάσταση, καθίσταται ὁ ρυθμιστής τῆς σχετικῆς ἀνθρώπινης ὕπαρξης. β) Ἡ προσωποποίηση: Ὁ μῦθος εἶναι ὄχι μόνο ἀντικειμενοποίηση, ἀλλά καί προσωποποίηση ὑποκειμενικῶν στοιχείων (ἀνθρωπομορφισμός). Τά «πρόσωπα» τοῦ μύθου δροῦν, ἐνεργοῦν, δημιουργοῦν «ἱστορία», προσδίδοντας στόν μῦθο δυναμικό καί ὄχι στατικό χαρακτῆρα. γ) Ἡ λήθη: Ὁ ἄνθρωπος λησμονεῖ ὅτι ὁ μῦθος εἶναι δικό του κατασκεύασμα. Ἔτσι, ὁ μῦθος ἰσχύει πλέον ὡς ἀλήθεια, καί μάλιστα ὡς ἀλήθεια ἀπόλυτη. Κατά μία ἄποψη, «ἀ-λήθεια (α+λήθη) εἶναι ἐκεῖνο τό ὁποῖο ἀναδύεται ἀπό τή λήθη» (M. Heidegger). δ) Ὁ κοινωνικός χαρακτῆρας: Ὁ μῦθος εἶναι δημιούργημα ὄχι ἑνός ἀτόμου, ἀλλά μιᾶς ὁλότητας, μιᾶς κοινωνίας. Στόν μῦθο ἀποτυπώνεται ἡ ὑποκειμενικότητα ὄχι ἑνός ἀτόμου, ἀλλά μιᾶς ὁλόκληρης κοινωνίας. Ἔτσι, ὁ μῦθος λειτουργεῖ καί ὡς «γλῶσσα» μιᾶς κοινωνίας. Μέσω αὐτῆς τῆς «γλῶσσας» ἡ κοινωνία ρυθμίζει τά ἄτομά της. ε) Ἡ ἑτερονομία: Ἡ σχέση τοῦ ἀνθρώπου μέ τόν μῦθο εἶναι ἐξάρτηση. Μέ τόν μῦθο ὁ ἄνθρωπος ζεῖ ἑτερόνομα. Δέν προσδιορίζει ὁ ἴδιος τόν ἑαυτό του, ἀλλά προσδιορίζεται ἔξωθεν ἀπό τόν μῦθο, καί μάλιστα αὐτονόητα. Ὁ μῦθος λειτουργεῖ ὡς κάτι αὐτονόητο. Ὁ ἄνθρωπος τοῦ μύθου αἰσθάνεται ἐπαναπαυμένος στήν ἑτερονομία του: γι’ αὐτόν ἡ ἑτερονομία δέν εἶναι πρόβλημα, οὔτε ἡ αὐτονομία στόχος. Ἡ ἑτερονομία εἶναι ἀρχή ἀντίθετη τῆς αὐθεντικότητας τοῦ ἀνθρώπου. Θεολογικά, καταλύει ἕνα οὐσιῶδες στοιχεῖο τοῦ ἀνθρώπου, τό «αὐτεξούσιον» (τήν ἀνθρώπινη ἐλευθερία). στ) Ὁ ταμπουϊκός χαρακτῆρας: Ὁ μῦθος ἐπιβάλλεται στό ὑποκείμενο μέσω τῶν tabus του. Τό tabu εἶναι μιά ἀπολυτοποιημένη ἀπαγορευτική ἠθική ἐντολή, πού ἑδράζεται στό ἀσυνείδητο. Τό tabu εἶναι πανίσχυρο στοιχεῖο, πού δρᾶ ψυχαναγκαστικά καί αὐτόματα. Μέσω τῶν tabus ὁ μῦθος ἐπιβάλλεται στό ὑποκείμενο ἀπό τόν χῶρο τοῦ ἀσυνειδήτου. Ἡ ἠθική τοῦ μύθου εἶναι ἀπολυτοποιημένη ταμπουϊκή ἠθική, μέ ἕδρα τό ἀσυνείδητο. ζ) Ἡ γοητεία: Ὅπου μῦθος ἐκεῖ καί γοητεία καί ὅπου γοητεία ἐκεῖ καί μῦθος. Ὁ μῦθος γοητεύει, ἀσκεῖ γοητεία στό ὑποκείμενο. Ἡ δύναμή του εἶναι ἡ γοητεία του. Ἡ γοητεία εἶναι λειτουργία ὑποκειμενική, ἡ ὁποία ἐκλαμβάνεται, συνήθως, ὡς ἀντικειμενική ἐνέργεια. η) Ἡ γνωσιολογική λειτουργία: Ὁ μῦθος εἶναι γνώση. Εἶναι τό πρῶτο κοσμοείδωλο καί ἀνθρωποείδωλο τῆς ἱστορίας. Ὁ μῦθος εἶναι μεταφυσική (ὀντολογία). Εἶναι προσπάθεια κατανόησης καί ἑρμηνείας τοῦ κόσμου στό σύνολό του. θ) Ἡ ἀναγκαιότητα: Ὁ μῦθος δίνει νόημα στή ζωή. Δίνει διέξοδο στό ἀδιέξοδο. Ἀποτελεῖ ἀναγκαῖο αἴτημα τοῦ πρωτόγονου ἀνθρώπου.

Ἀπό τόν μῦθο στόν λόγο: Ὁ μῦθος εἶναι γνώρισμα τῆς πρωτόγονης κατάστασης τοῦ ἀνθρώπου. Μέ τήν ἐξέλιξη τοῦ ἀνθρώπου συμβαδίζει καί ἡ διαδικασία «ἀπομύθευσης» τοῦ μύθου. «Ἀπομύθευση» εἶναι ἡ ἑρμηνεία τοῦ μύθου σύμφωνα μέ τά νέα δεομένα τοῦ πολιτισμοῦ. «Ἀπομύθευση» δέν εἶναι ἡ ἀπόρριψη τοῦ μύθου, ἀλλά ἡ ἑρμηνεία του. Στήν ἱστορία τοῦ πολιτισμοῦ ἡ «μετάβαση ἀπό τόν μῦθο στόν λόγο» ἔχει ἀρχίσει ἤδη ἀπό τήν ἐποχή τῆς ἑλληνικῆς ἀρχαιότητας, οὐσιαστικά ὅμως συντελέστηκε στή νεότερη ἐποχή (μετά τόν λεγόμενο εὐρωπαϊκό «Διαφωτισμό»). Μεταξύ μύθου καί λόγου παρεμβάλλεται, ὡς στάδιο τῆς ἱστορίας τοῦ πολιτισμοῦ, ὁ δογματισμός (ἡ λεγόμενη «δογματική μεταφυσική»): μῦθος → δογματισμός → λόγος. Ὁ σύγχρονος ἄνθρωπος ζεῖ πλέον στήν ἐποχή τοῦ λόγου. Ὡστόσο, ὁ μῦθος ἐπιβιώνει σέ διάφορες μορφές καί μέ διάφορες βαθμῖδες μέχρι σήμερα. Στήν ἱστορία τῆς ἀνθρωπότητος ὁ μῦθος συμπλέκεται μέ ἄλλες ἀνθρώπινες ἐκδηλώσεις, ὅπως ἡ θρησκεία. Ἡ θρησκεία ἐμπεριέχει πλῆθος μυθολογικῶν στοιχείων, ἀλλά δέν ταυτίζεται ἀπόλυτα μέ τόν μῦθο, ἄν καί γιά τή σύγχρονη σκέψη ἀποτελεῖ μυθολογική ἐκδήλωση τοῦ ἀνθρώπου. Ἡ θρησκεία εἶναι παράλληλη ἀπόπειρα ὑπέρβασης τοῦ θανάτου, ὅπως καί ἡ φιλοσοφία. Μυθολογικά στοιχεῖα ὑπάρχουν καί ἐντός τοῦ Χριστιανισμοῦ, ὡστόσο ἐδῶ τά στοιχεῖα αὐτά ἀποτελοῦν μόνο «γλῶσσα» τῆς χριστιανικῆς Θεολογίας. Ὁ Χριστιανισμός στήν οὐσία του δέν εἶναι μῦθος, ἀλλά ἱστορία καί Ἀποκάλυψις.