Η φιλοσοφία ως «μελέτη θανάτου»

Διάγραμμα – Περίληψη

Θέματος Δ' τοῦ Θεολογικοῦ Προγράμματος «Ὀρθοδοξία καί Ζωή»

τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Μαντινείας καί Κυνουρίας,

περιόδου Ι', ἔτους 2015-2016.

Ἔννοια καί οὐσία τῆς φιλοσοφίας: Ἡ φιλοσοφία προκύπτει ἀπό την ἀνάγκη τοῦ ἀνθρώπου νά κατανοήσει τόν κόσμο στό σύνολό του. Γνωρίζοντας ὁ ἄνθρωπος τά ἐπιμέρους ὄντα, ἀναζητεῖ ὅ,τι ἰσχύει γιά ὅλα τά ὄντα γενικά. Ἔτσι, γεννᾶται ἡ φιλοσοφία, ὡς ἀπόπειρα ἀναγωγῆς ἀπό τό ὄν στό εἶναι (στήν οὐσία τοῦ ὄντος). Ἡ φιλοσοφία ἀναζητᾶ ὅ,τι παραμένει σταθερό καί ἀμετάβλητο στή συνεχῆ «ροή» (μεταβολή) τῶν πάντων. Ἀντικείμενό της εἶναι «τό πάλαι τε καί νῦν καί ἀεί ζητούμενον καί ἀπορούμενον», δηλαδή τό ἐρώτημα: «τί τό ὄν, τοῦτό ἐστι τίς ἡ οὐσία» (Ἀριστοτέλης). «Φιλοσοφία ἐστί γνῶσις τῶν ὄντων ᾖ ὄντα ἐστί, τουτέστι γνῶσις τῆς τῶν ὄντων φύσεως» (ἅγ. Ἰω. Δαμασκηνός). Ὁ τρόπος αὐτός κατανόησης τοῦ κόσμου καλεῖται Ὀντολογία ἤ Μεταφυσική (Ὀντολογία καί Μεταφυσική ταυτίζονται ἐννοιολογικά). Στήν ἱστορία τοῦ πολιτισμοῦ πρώτη Ὀντολογία εἶναι ὁ μῦθος: ὁ μῦθος εἶναι ὀντολογική κατανόηση τοῦ κόσμου. Ὁ μῦθος εἶναι ἡ πρώτη φιλοσοφία ἤ μᾶλλον ἡ μήτρα τῆς φιλοσοφίας. Ὡστόσο, ἐνῶ ὁ μῦθος εἶναι λειτουργία τῆς φαντασίας, ἡ φιλοσοφία εἶναι λειτουργία τοῦ ἀνθρώπινου λόγου. Ὄργανο τῆς φιλοσοφίας εἶναι ὁ λόγος καί μέθοδός της ὁ συλλογισμός.

Τό περί Θεοῦ ἐρώτημα στή φιλοσοφία: Μεταξύ τῶν θεμάτων πού ἀπασχόλησαν σοβαρά τή φιλοσοφία ἦταν: α) τό περί Θεοῦ ἐρώτημα καί β) ἡ θρησκεία, ὡς ἱστορικο-κοινωνικό φαινόμενο («φιλοσοφία τῆς θρησκείας»). Ἡ φιλοσοφία ἐπιχείρησε νά προσεγγίσει τό περί Θεοῦ ἐρώτημα μέ τή δική μέθοδο, κατασκευάζοντας ἕνα σύστημα συλλογισμῶν περί Θεοῦ ἤ ἀκόμη καί λογικῶν «ἀποδείξεων περί ὑπάρξεως τοῦ Θεοῦ». Ὅμως, ἡ ἴδια ἀπέδειξε στή συνέχεια ὅτι ὅλοι οἱ περί Θεοῦ συλλογισμοί της ἦταν ἐσφαλμένοι καί ὅτι δέν ὁδηγοῦσαν σέ γνώση κανενός Θεοῦ. Ὁ «θάνατος τοῦ Θεοῦ» εἶναι, ἀκριβῶς, ἡ κατάρριψη ὅλων τῶν περί Θεοῦ συλλογισμῶν τῆς ἴδιας τῆς φιλοσοφίας, ἀλλά καί τῆς φιλοσοφούσης Θεολογίας τοῦ Δυτικοῦ Χριστιανισμοῦ. Ὡστόσο, ἡ μέθοδος αὐτή (τῆς «διά τῆς σοφίας» γνώσεως τοῦ Θεοῦ) καταδικάζεται ἤδη σαφῶς στήν Καινή Διαθήκη (Α' Κορ. 1,21). Ὁ «θεός» τῶν φιλοσόφων ἦταν ἕνα θνησιγενές εἴδωλο, τό ὁποῖο δέν εἶχε καμμία σχέση μέ τόν ἀληθινό Θεό τῆς Ἀποκαλύψεως καί τῆς χριστιανικῆς Ἐκκλησίας («τόν Θεόν τῶν Πατέρων ἡμῶν»). Ἡ Ὀρθόδοξη Θεολογία ὄχι μόνο δέν ἐπηρεάζεται ἀρνητικά ἀπό τήν κριτική στίς παραπάνω περί Θεοῦ ἀντιλήψεις, ἀλλά ὀφείλει νά συμβάλλει στήν κατάρριψή τους.

Φιλοσοφία καί Μηδενισμός: Ἡ ἀνάγκη ὑπέρβασης τῆς ἀγωνίας ἐνώπιον τοῦ θανάτου εἶναι μία ἀπό τίς γενεσιουργές αἰτίες τῆς φιλοσοφίας. Τό πρόβλημα τοῦ θανάτου ἀπασχολεῖ ἐντονότατα τή φιλοσοφία, ἡ ὁποία ὁρίζεται, ἐπίσης, καί ὡς «μελέτη θανάτου» (Πλάτων, ἅγ. Ἰωάννης Δαμασκηνός). Ἔτσι, στά ἐπιμέρους φιλοσοφικά συστήματα συναντᾶμε διάφορες θεωρήσεις τοῦ προβλήματος τοῦ θανάτου ἤ τεχνάσματα γιά τήν ὑπέρβασή του (π.χ. κατά τόν Ἐπίκουρο, 341-270 π.Χ., δέν πρέπει νά μέ ἀπασχολεῖ ὁ θάνατος, γιατί ὅσο ὑπάρχω ἐγώ, δέν ὑπάρχει ὁ θάνατος, ἐνῶ ὅταν θά ὑπάρξει ὁ θάνατος, δέν θά ὑπάρχω ἐγώ). Στό πλαίσιο αὐτό, ἡ φιλοσοφία ἐπιχειρηματολόγησε ἐκτενῶς περί ἀθανασίας τῆς ψυχῆς (Πλάτων κ.ἄ.). Οὐσιαστικά, ὅμως, ἔναντι τῆς ἀρχέγονης ἐμπειρίας τοῦ μηδενός, ἡ φιλοσοφία ἐπιχείρησε νά ἀντιτάξει τήν ἀπόπειρα γιά τή σύλληψη τοῦ «εἶναι». Ὡς «εἶναι», θεωρήθηκε εἴτε ἡ ἰδέα (Ἰδεαλισμός), εἴτε ἡ ὕλη (Ὑλισμός), εἴτε κάποιο ἄλλο κέντρο ἑρμηνείας τοῦ κόσμου. Ὡστόσο, στή νεότερη ἐποχή ἡ ἀπόπειρα ἑρμηνείας τοῦ κόσμου στό σύνολό του καί ἀπό μιά ἑνιαία ἀρχή (Ὀντολογία - Μεταφυσική), δηλαδή ὁ πηρύνας τῆς φιλοσοφίας, ἀμφισβητήθηκε ἔντονα ἀπό τήν ἴδια τή φιλοσοφία, μέ δεδομένες τίς ἀνακαλύψεις στίς θετικές ἐπιστῆμες. Ἔχει πλέον διαμορφωθεῖ ἡ ἀκλόνητη πεποίθηση ὅτι τό σταθερό καί ἀμετάβλητο, πού ἀποτελεῖ θεμέλιο τῆς Μεταφυσικῆς, εἶναι, τελικά, ἀνύπαρκτο, ὅτι ἀντικειμενική καί ἀδιαμφισβήτητη ἀλήθεια, τελικά, δέν ὑπάρχει καί ὅτι ἡ προσπάθεια ἑρμηνείας τοῦ κόσμου ἀπό μιά ἀρχή εἶναι ἐντελῶς αὐθαίρετη πράξη. Μέ τίς σύγχρονες, τέλος, ἀνακαλύψεις στόν χῶρο τῆς φυσικῆς (εἰδικότερα, μετά τήν ἐμφάνιση τῆς Κβαντομηχανικῆς) κατέρρευσε καί τό τελευταῖο ὀχυρό τῆς Μεταφυσικῆς, τά καθαρά μαθηματικά. Ἤδη, ὅμως, οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας θεωροῦσαν μάταιη τήν προσπάθεια τοῦ ἀνθρώπου νά συλλάβει τό «εἶναι» ἤ τήν «οὐσία» τοῦ κόσμου, μάλιστα δέ μέσω τοῦ μεταφυσικοῦ στοχασμοῦ, καί δέν εἶχαν σέ ἰδιαίτερη ἐκτίμηση τή φιλοσοφία. Στήν Ἁγ. Γραφή συναντᾶμε ὑποτιμητικές ἐκφράσεις γι’ αὐτήν (π.χ. ἡ ἔκφραση «κενή ἀπάτη» τοῦ ἀπ. Παύλου, Κολ. 2,8). Στή σύγχρονη ἐποχή ὁ Martin Heidegger (1889-1976) ἔθεσε τό ἐρώτημα «γιατί νά γίνεται λόγος γιά τό εἶναι καί ὄχι γιά τό μηδέν», μέ ἀποτέλεσμα νά ταυτιστεῖ, τελικά, τό «εἶναι» μέ τό «μηδέν». Ἔκτοτε προέκυψε ὁ Μηδενισμός ὡς σύστημα στή σύγχρονη σκέψη (μέ πρακτικές ἐκδηλώσεις, ὅπως ὁ ἀναρχισμός, τό κίνημα τῶν hippies κ.ἄ.). Ἔτσι, ἡ φιλοσοφία ξεκίνησε ἀπό τήν ἀρχική συνείδηση τοῦ μηδενός καί ἀπό τήν ἀνάγκη ὑπέρβασής του, γιά νά καταλήξει καί πάλι στή συνείδηση τοῦ μηδενός, ὡς οὐσίας τοῦ κόσμου. Σήμερα ἡ φιλοσοφία ἐπιβιώνει ὡς ἔρευνα τῶν θεμελίων τῶν ἐπί μέρους ἐπιστημῶν (ἐπιστημολογία), ὡς γνωσιολογία κ.ἄ., ὄχι ὅμως ὡς Ὀντολογία - Μεταφυσική.

Ἄλλες ἀπόπειρες ὑπέρβασης τοῦ θανάτου: Ὁ μῦθος, ἡ θρησκεία καί ἡ φιλοσοφία δέν εἶναι οἱ μόνες μέθοδοι - ἀπόπειρες γιά τήν ὑπέρβαση τοῦ φόβου τοῦ θανάτου. Ἐνίοτε, ὁ ἄνθρωπος ἐπιλέγει τή «διέξοδο» τῆς φυγῆς (δραπέτευσης) ἐνώπιον τῆς ὁριακῆς αὐτῆς κατάστασης (ἀπειλῆς) τῆς ὑπάρξεώς του. Σέ αὐτές τίς μεθόδους φυγῆς μποροῦν νά ἐνταχθοῦν: α) Ἡ διασκέδαση («διασκεδάζω»: «διά» + «σκεδάννυμι» = διασκορπίζω), ὡς ἀπόπειρα «διασκορπίσεως» τοῦ φόβου τοῦ θανάτου. β) Ὁ φόβος ἐνώπιον τῆς ἡσυχίας καί τῆς μονώσεως. γ) Ἡ λήθη (ἀπουσία τῆς συνιστώμενης ἀπό τούς Πατέρες «μνήμης θανάτου» καί συστηματική ἀποφυγή ὅσων στοιχείων τόν θυμίζουν). δ) Ἡ ἀναζήτηση ἐρεισμάτων σέ φανταστικούς κόσμους, ὅπως τά ναρκωτικά, ὁ ἀλκοολισμός κ.ἄ. ε) Ἡ ἀπόπειρα ἀναπλήρωσης τῶν ὑπαρξιακῶν κενῶν μέ τήν ὑποταγή στά κυρίαρχα ἀνθρώπινα πάθη (στή φιληδονία, στή φιλαργυρία καί στή φιλοδοξία, καθώς καί στά παράγωγά τους). στ) Ἡ ἔνταξη σέ αἱρετικές καί παραθρησκευτικές ὁμάδες, ὑποσχόμενες τήν κάλυψη τῶν ὑπαρξιακῶν κενῶν καί τή λύση ὅλων τῶν ἀνθρώπινων προβλημάτων. ζ) Ἡ προσκόληση σέ (ἀπολυτοποιημένες) πολιτικοκοινωνικές ἰδεολογίες. η) Ἡ πλήρης ἀπορρόφηση ἀπό βιοτικές μέριμνες (γιά τή βελτίωση, δῆθεν, τῶν συνθηκῶν τῆς προσωπικῆς καί οἰκογενειακῆς ζωῆς). θ) Ἡ κάθε εἶδους ὑπερδραστηριότητα. ι) Ἡ ὑπηρεσία ὑποτιθέμενων ἰδανικῶν ἤ καί ἡ θυσία γι’ αὐτά. ια) Ἀκόμη καί ἡ κάθε εἶδους μελέτη (ἐπιστημονική, λογοτεχνική, φιλοσοφική), ἰδιαίτερα ἡ μελέτη πού τρέφει τή φαντασία κ.ἄ.