Πέτρου Μογίλα, Ομολογία Πίστεως (1638/1641 μ.Χ.), Μέρος Α1

ΠΕΤΡΟΥ ΜΟΓΙΛΑ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΟΥ ΚΙΕΒΟΥ

«ΟΡΘΟΔΟΞΟΣ ΟΜΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΠΙΣΤΕΩΣ

ΤΗΣ ΚΑΘΟΛΙΚΗΣ ΚΑΙ ΑΠΟΣΤΟΛΙΚΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΤΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ»

1638/1642 μ.Χ.

ΜΕΡΟΣ Α1

Ἐρώτησις α΄. Ὁ ἄνθρωπος ὁ χριστιανός, ὁ ὀρθόδοξος καὶ καθολικός, τὶ χρεωστεῖ νὰ φυλάττῃ διὰ νὰ κληρονομήσῃ τὴν ζωὴν τὴν αἰώνιον;

Ἀπόκρισις. Πίστιν ὀρθὴν καὶ ἔργα καλά· διατὶ ὅποιος τὰ δύο τοῦτα κρατεῖ, εἶναι καλὸς χριστιανός, καὶ ἔχει βεβαίαν ἐλπίδα τῆς αἰωνίου σωτηρίας, μαρτυρούσης τῆς ἁγίας Γραφῆς, «ὁρᾶτε ὅτι ἐξ ἔργων δικαιοῦται ἄνθρωπος, καὶ οὐκ ἐκ πί­στεως μόνον»[1]· καὶ ὀλίγῳ κατώτερον, «ὥσπερ γὰρ τὸ σῶμα χωρὶς πνεύματος νε­κρόν ἐστιν, οὕτω καὶ ἡ πίστις χωρὶς τῶν ἔργων νεκρά ἐστι»[2]. Καὶ ἀλλαχοῦ ὁ Παῦ­λος ὁ θεῖος λέγει τὸ αὐτό· «ἔχων πίστιν καὶ ἀγαθὴν συνείδησιν, ἥν τινες ἀπωσάμενοι, περὶ τὴν πίστιν ἐναυάγησαν»[3]· καὶ ἀλλαχοῦ, «ἔχοντας τὸ μυστήριον τῆς πίστεως ἐν καθαρᾷ συνειδήσει»[4].

Ἐρώτησις β΄. Διατὶ χρεωστεῖ ὁ χριστιανὸς νὰ πιστεύῃ πρῶτον καὶ ὕστερον νὰ κάνῃ τὰ καλὰ ἔργα;

Ἀπόκρισις. Ἐπειδὴ εἶναι ἀδύνατον νὰ ἀρέσῃ τινὰς τοῦ Θεοῦ χωρὶς πίστιν, κατὰ τὸν Παῦλον λέγοντα, «χωρὶς πίστεως ἀδύνατον εὐαρεστῆσαι, (πιστεῦσαι γὰρ δεῖ τὸν προσερχόμενον τῷ Θεῷ, ὅτι ἐστί, καὶ τοῖς ἐκζητοῦσιν αὐτὸν μισθαποδότης γίνεται)»[5], καὶ «πᾶν τὸ μὴ ἐκ πίστεως ἁμαρτία ἐστί».[6] Διὰ νὰ ἀρέσωμεν λοιπὸν τῷ Θεῷ καὶ τὰ ἔργα μας νὰ εἶναι εἰς αὐτὸν εὐπρόσδεκτα, πρῶτον πρέπει νὰ ἔχωμεν πίστιν εἰς τὸν Θεόν, καὶ δεύτερον νὰ εὐθύνωμεν τὴν ζωὴν μας κατὰ τὴν πίστιν.

Ἐρώτησις γ΄. Τὰ δύο τοῦτα εἰς τί στέκουνται;

Ἀπόκρισις. Εἰς ταῖς τρεῖς θεολογικαῖς ἀρεταῖς· ἤγουν εἰς τὴν πίστιν, εἰς τὴν ἐλπίδα καὶ εἰς τὴν ἀγάπην. Κατὰ τὰς ὁποίας θέλομεν μερίσειν καὶ τὰ τρία μέρη τῆς Ὁμολογίας, ὥστε εἰς τὸ πρῶτον νὰ ὁμιλήσωμεν περὶ τῶν ἄρθρων τῆς πίστεως, εἰς τὸ δεύτερον περὶ ἐλπίδος καὶ τῆς προσευχῆς τῆς κυριακῆς· καὶ περὶ τῶν μακαρισμῶν, εἰς δὲ τὸ τρίτον περὶ τῶν θείων ἐντολῶν, ἐν αἷς περιέχεται ἡ πρὸς τὸν Θεὸν καὶ τὸν πλησίον ἀγάπη.

Πρῶτον μέρος τῆς Κατηχήσεως, ἐν ᾧ

περὶ πίστεως.

Ἐρώτησις δ΄. Τί ἐστι πίστις;

Ἀπόκρισις. Πίστις ἐστὶ (κατὰ τὸν μακάριον Παῦλον) «ἐλπιζομένων ὑπόστασις, πραγμάτων ἔλεγχος οὐ βλεπομένων»[7]· ἐν ταύτῃ γὰρ ἐμαρτυρήθησαν οἱ πρεσβύτεροι. Ἢ οὕτω· πίστις ὀρθόδοξος, καθολική τε καὶ ἀποστολική ἐστι καρδίᾳ πιστεύειν καὶ στόματι ὁμολογεῖν ἕνα Θεὸν τρισυπόστατον, κατὰ τὴν αὐτοῦ τοῦ Παύλου διδασκαλίαν λέγοντος, «καρδίᾳ γὰρ πιστεύεται εἰς δικαιοσύ­νην, στόματι δὲ ὁμολογεῖται εἰς σωτηρίαν»[8]. Πρὸς τούτῳ πρέπει νὰ κρατῇ διὰ βέβαιον καὶ ἀναμφίβολον ὁ ὀρθόδοξος χριστιανός, πῶς ὅλα τὰ ἄρθρα τῆς πί­στεως τῆς Καθολικῆς καὶ Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας εἶναι παραδεδομένα ἀπὸ τὸν Κύριον ἡμῶν Ἰησοῦν Χριστὸν μὲ τὸ μέσον τῶν Ἀποστόλων του εἰς τὴν Ἐκκλησίαν, καὶ αἱ οἰκουμενικαὶ Σύνοδοι τὰ ἑρμηνεύσασι καὶ τὰ ἐδοκίμασαν, καὶ νὰ πιστεύῃ εἰς αὐτά, καθὼς προστάσσει ὁ Ἀπόστολος λέγων· «ἄρα οὖν, ἀδελφοί, στήκετε καὶ κρατεῖτε τὰς παραδόσεις, ἃς ἐδιδάχθητε εἴτε διὰ λόγου εἴτε δι’ ἐπιστολῆς ἡμῶν»[9]· καὶ ἀλλαχοῦ, «ἐπαινῶ δὲ ὑμᾶς, ἀδελφοί, ὅτι πάντα μου μέμνησθε, καὶ καθὼς παρέδωκα ὑμῖν τὰς παραδόσεις κατέχετε»[10]. Ἀπὸ τὰ ὁποῖα λόγια εἶναι φανερόν, πῶς τὰ ἄρθρα τῆς πίστεως ἔχουσι τὸ κῦρος καὶ τὴν δοκιμασίαν μέρος ἀπὸ τὴν ἁγίαν Γραφήν, μέρος ἀπὸ τὴν ἐκκλησιαστικὴν Παράδοσιν καὶ ἀπὸ τὴν διδασκαλίαν τῶν Συνόδων καὶ τῶν ἁγίων Πατέρων. Τὸ ὁποῖον φανερώνοντάς το ὁ ἱερὸς Διονύσιος, λέγει οὕτως· «οὐσία γὰρ τῆς καθ’ ἡμᾶς Ἱεραρχίας ἐστὶ τὰ θεοπαράδοτα λόγια· σεπτότατα δὲ λόγια ταῦτά φαμεν, ὅσα πρὸς τῶν ἐνθέων ἡμῶν ἱεροτελεστιῶν ἐν ἁγιογράφοις ἡμῖν καὶ θεολογικαῖς δεδώρηται δέλτοις, καὶ μὴν ὅσα πρὸς τῶν αὐτῶν ἱερῶν ἀνδρῶν ἀϋλοτέρᾳ μυήσει καὶ γείτονί πῶς ἤδη τῆς οὐρανίας Ἱεραρχίας ἐκ νοὸς εἰς νοῦν, διὰ μέσου λόγου σωματικοῦ μέν, ἀϋλοτέρου δὲ ὅμως, γραφῆς ἐκτός, οἱ καθηγεμόνες ἡμῶν ἐμυήθησαν»[11]. Ἤγουν πῶς δύο λογιῶν εἶναι τὰ δόγματα· ἄλλα παραδίδει ἡ Γραφή, τὰ ὁποῖα περιέχονται εἰς τὰ θεολογικὰ βιβλία τῆς ἁγίας Γραφῆς, καὶ ἄλλα εἶναι δόγματα παραδεδομένα ἐκ στόματος ἀπὸ τοὺς Ἀποστόλους, καὶ ταῦτα ἑρμηνεύθησαν ἀπὸ τὰς συνόδους καὶ τοὺς ἁγίους πατέρας. Καὶ εἰς τὰ δύο ταῦτα ἡ πίστις εἶναι τεθεμελιωμένη. Καὶ δὲν εἶναι πρέπον νὰ στέκεται μόνον φυλαγμένη εἰς τὸ κρυπτὸν τῆς καρδίας, μὰ καὶ μὲ τὸ στόμα νὰ κηρύττεται ἡ αὐτή, καὶ νὰ ὁμολογᾶται ἀφόβως καὶ ἀναμφιβόλως, καθὼς καὶ ὁ ἱερὸς ψάλτης λέγει· «ἐπίστευσα, διὸ ἐλάλησα· καὶ ἡμεῖς πιστεύομεν, διὸ καὶ λαλοῦμεν»[12].

Ἐρώτησις ε΄. Πόσα εἶναι τὰ ἄρθρα τῆς καθολικῆς καὶ ὀρθοδόξου πίστεως;

Ἀπόκρισις. Τὰ ἄρθρα τῆς ὀρθοδόξου καὶ καθολικῆς πίστεως εἶναι δώδεκα, κατὰ τὸ Σύμβολον τῆς ἐν Νικαίᾳ πρώτης συνόδου καὶ τῆς ἐν Κωνσταντινουπολει δευτέρας· εἰς ταῖς ὁποίαις οὕτως ἐφανερώθησαν ὅλα, ὁποῦ συντείνουσι πρὸς τὴν ἡμετέραν σωτηρίαν, ὁποῦ οὔτε πλειότερα πρέπει νὰ πιστεύωμεν, οὔτε ὀλιγώτερα, οὔτε ἀλλοιῶς· μόνον κάποια ἀπ’ αὐτὰ τὰ ἄρθρα εἶναι φανερὰ καὶ καθ’ ἑαυτὰ γνώριμα εἰς τὰς δύο ταύτας συνόδους, ἄλλα περικρατοῦνται μέσα εἰς αὐτὰ τῶν εἰρήμενων συνόδων τὰ δόγματα, καὶ μετ’ αὐτὰ καὶ ἀπ’ αὐτὰ νοοῦνται καὶ κρατύνονται.

Ἐρώτησις ς΄. Ποῖον εἶναι τὸ πρῶτον ἄρθρον τῆς πίστεως;

Ἀπόκρισις. «Πιστεύω εἰς ἕνα Θεόν, πατέρα, παντοκράτορα, ποιητὴν οὐρανοῦ καὶ γῆς, ὁρατῶν τε πάντων καὶ ἀοράτων».

Ἐρώτησις ζ΄. Εἰς τοῦτο τὸ ἄρθρον τῆς πίστεως τί λογῆς διδασκαλία περικρατεῖται;

Ἀπόκρισις. Τοῦτο τὸ ἄρθρον τῆς πίστεως δύο τινὰ περιέχει. Πρῶτον νὰ πιστεύῃ τινὰς καὶ νὰ ὁμολογῇ, πῶς εἶναι ἕνας Θεός[13], ἐν Τριάδι ἁγίᾳ δοξαζόμενος, καί πῶς εἰς τὴν θεότητα ἡ ἀρχὴ καὶ ἡ ῥίζα τοῦ Υἱοῦ καὶ τοῦ ἁγίου Πνεύματος εἶναι ὁ Πατήρ. Δεύτερον διδάσκει, πῶς αὐτὸς ὁ ἐν Τριάδι Θεὸς ἐποίησεν ἐκ τοῦ μὴ ὄντος πάντα τὰ ὁρατὰ καὶ τὰ ἀόρατα, καθὼς ὁ ψαλμῳδὸς μαρτυρῶν λέγει, «ὅτι αὐτὸς εἶπε καὶ ἐγενήθησαν, αὐτὸς ἐνετείλατο καὶ ἐκτίσθησαν»[14].

Ἐρώτησις η΄. Τίνα γνώμην πρέπει νὰ ἔχω περὶ Θεοῦ;

Ἀπόκρισις. Πρέπει νὰ πιστεύῃς πῶς εἶναι ἕνας Θεὸς ἐν Τριάδι ἁγίᾳ, κατὰ τὴν Γραφὴν τὴν λέγουσαν, «εἷς Θεὸς καὶ πατὴρ πάντων, ὁ ἐπὶ πάντων καὶ διὰ πάν­των καὶ ἐν πᾶσιν ἡμῖν»[15]· ὁ ὁποῖος ἔστωντας καὶ νὰ εἶναι καθ’ ἑαυτὸν ὑπερτελὴς καὶ δεδοξασμένος, διὰ τὴν δόξαν τοῦ ἁγίου του ὀνόματος ἐποίησε τὸν κόσμον. Μὰ τὶ νὰ εἶναι ὁ Θεὸς εἰς τὴν φύσιν του, τοῦτο εἶναι ἀδύνατον νὰ γνωρισθῇ ἀπὸ κανένα κτίσμα, ὄχι μόνον ὁρατόν, ἀλλὰ καὶ ἀόρατον, ἤγουν καὶ ἀπ’ αὐτοὺς τοὺς Ἀγγέλους, διατὶ δὲν εἶναι οὐδεμία σύγκρισις καθόλου ἀναμέσον τοῦ κτίστου καὶ κτίσματος. Καὶ ἐξ ἑπομένου φθάνει μας πρὸς εὐσέβειαν (καθὼς μαρτυρᾷ ὁ Ἱεροσολύμων Κύριλλος) νὰ ἠξεύρωμεν, πῶς «ἔχομεν Θεόν, Θεὸν ἕνα, Θεὸν ὄντα, καὶ ἀεὶ ὄντα, ὅμοιον καὶ ταὐτὸν πάντοτε μὲ τὸν ἑαυτόν του»[16], ἔξω ἀπὸ τὸν ὁποῖον ἄλλος Θεὸς δὲν εἶναι, καθὼς λέγει ὁ αὐτὸς Θεὸς διὰ τοῦ Προφήτου· «ἐγὼ (εἰμὶ Θεὸς) πρῶτος, καὶ ἐγὼ μετὰ ταῦτα, καὶ πλὴν ἐμοῦ οὐκ ἔστι Θεός»[17]· καὶ ὁ Μωϋσῆς πρὸς τὸν Ἰσραηλιτικὸν λαὸν μετὰ προτροπῆς οὕτω λέγει· «ἄκουε Ἰσραήλ, Κύριος ὁ Θεός σου Κύριος εἷς ἐστιν»[18].

Ἐρώτησις θ΄. Ἂν ἴσως καὶ ὁ Θεὸς εἶναι ἕνας, φαίνεται πῶς νὰ ἦτον ἀνάγκη νὰ ἦτον καὶ ἕνα πρόσωπον.

Ἀπόκρισις. Δὲν εἶναι ἀνάγκη· διατὶ ὁ Θεὸς εἶναι ἕνας εἰς τὴν φύσιν καὶ τὴν οὐσίαν, μὰ τρισυπόστατος, καθὼς εἶναι φανερὸν ἀπὸ τὴν διδασκαλίαν αὐτοῦ τοῦ Σωτῆρος ἡμῶν, ὁποῦ εἶπε πρὸς τοὺς Ἀποστόλους του· «πορευθέντες μαθητεύσατε πάντα τὰ ἔθνη, βαπτίζοντες αὐτοὺς εἰς τὸ ὄνομα τοῦ Πατρὸς καὶ τοῦ Υἱοῦ καὶ τοῦ ἁγίου Πνεύματος»[19]. Ἀπὸ τὰ ὁποῖα λόγια φανερώνεται, πῶς εἰς τὴν μίαν θεότητα νὰ εἶναι τρία πρόσωπα, ὁ Πατήρ, ὁ Υἱός, τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον· Πα­τὴρ ὁ ὁποῖος πρὸ αἰώνων γεννᾷ τὸν Υἱὸν ἀπὸ τὴν ἰδίαν του οὐσίαν, καὶ τὸ ἅγιον Πνεῦμα πρόεισιν· Υἱὸς ἐκ Πατρὸς γεννηθεὶς πρὸ αἰώνων, ὁμοούσιος αὐτῷ· Πνεῦμα ἅγιον ἐξ αἰῶνος ἐκπορευόμενον ἐκ Πατρός, ὁμοούσιον τῷ Πατρὶ καὶ τῷ Υἱῷ. Τοῦτο ἑρμηνεύων ὁ θεῖος Δαμασκηνὸς λέγει οὕτως· «ὁ Υἱὸς καὶ τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον εἰς μίαν ἀρχὴν ἀναφέρονται»· καὶ ἀλλαχοῦ ὁ αὐτός· «ὁ Υἱὸς ἐκ τοῦ Πατρός ἐστι μὲ τρόπον γεννήσεως, τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον καὶ αὐτὸ ἐκ τοῦ Πατρὸς εἶναι, μὰ ὄχι μὲ τρόπον γεννήσεως, ἀλλ’ ἐκπορεύσεως»[20]. Καὶ ὁ Θεολόγος Γρηγόριος, εἰς τὰ λόγια τοῦ Ἀποστόλου τὰ πρὸς Ῥωμαίους, «ὅτι ἐξ αὐτοῦ καὶ δι’ αὐτοῦ καὶ εἰς αὐτὸν τὰ πάντα»[21], λέγει οὕτω· «τὸ πρῶτον (ἤγουν τὸ ἐξ αὐτοῦ) πρέπει νὰ ἀποδώσωμεν εἰς τὸν Πατέρα, τὸ δεύτερον εἰς τὸν Υἱόν, καὶ τὸ τρίτον εἰς τὸ ἅγιον Πνεῦμα, διὰ νὰ γνωρισθῇ πῶς εἶναι Τριὰς εἰς τὴν θεότητα· καὶ πρὸς τούτοις διατὶ ὁμοίως καὶ ἀπαραλλάκτως, χωρίς τινος ἐξαιρέσεως, βαπτιζόμεθα εἰς τὸ ὄνομα τοῦ Πατρὸς καὶ τοῦ Υἱοῦ καὶ τοῦ ἁγίου Πνεύματος. Λοιπὸν ὅ,τι εἶναι ὁ Πατὴρ εἰς τὴν φύσιν, τὸ αὐτὸ εἶναι καὶ ὁ Υἱὸς καὶ τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον. Ἀλλὰ μὴν ὁ Πατὴρ εἶναι Θεὸς κατὰ φύσιν ἀληθὴς καὶ αἰώνιος καὶ ποιητὴς πάν­των τῶν ὁρατῶν καὶ ἀοράτων κτισμάτων· τοιοῦτος λοιπὸν εἶναι καὶ ὁ Υἱὸς καὶ τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον· καὶ εἶναι ὁμοούσια ἀλλήλοις, κατὰ τὴν διδασκαλίαν τοῦ εὐαγγελιστοῦ Ἰωάννου, ὁποῦ λέγει, ὅτι «τρεῖς εἰσιν οἱ μαρτυροῦντες ἐν τῷ οὐρανῷ, ὁ Πατήρ, ὁ Λόγος καὶ τὸ ἅγιον Πνεῦμα· καὶ οὗτοι οἱ τρεῖς ἕν εἰσιν»[22]. Εἰς τὰ ὁποῖα λόγια τοῦτο μόνον ἐξαιρεῖται, ὁποῦ ὁ Πατὴρ εἶναι αἴτιος εἰς τὴν θεότητα τοῦ Υἱοῦ καὶ τοῦ ἁγίου Πνεύματος· ταῦτα δὲ τὰ δύο πρόσωπα εἶναι ἐξ ἐκείνου, ἐκεῖνος δὲ ἐξ οὐδενός. Οὕτως ἐδιδάχθημεν ἀπ’ αὐτῆς τῆς αἰωνίου ἀλη­θείας, τὸν Ἰησοῦν τὸν Σωτῆρά μας, οὕτως ἀπὸ τοὺς ἁγίους Ἀποστόλους παρελάβομεν, καὶ αἱ οἰκουμενικαὶ καὶ τοπικαὶ Σύνοδοι, ὁμοίως καὶ οἱ διδάσκαλοι τῆς Ἐκκλησίας ἀλλοιᾶς λογῆς οὔτε ἐδίδαξαν οὔτε ἐπαραδώκασιν ἣ ἐκυρώσασι, παρὰ οὕτω· καὶ τοῦτο κρατεῖ ὁμοίως ἡ Ὀρθόδοξος ἡμῶν καὶ Καθολικὴ Ἐκκλησία. Διὰ τὴν πίστιν τούτην οἱ ἅγιοι μάρτυρες ἔχυσαν τὸ αἷμα των καὶ ἀλλάξασι τὴν ζωὴν ταύτην μὲ τὸν θάνατον. Τέτοιας λογῆς καὶ ἡμεῖς χρεωστοῦμεν νὰ πιστεύωμεν ἐξ ὅλης μας τῆς καρδίας ἀναμφιβόλως, καὶ νὰ φυλάττωμεν τὴν πίστιν ταύτην ἀσφα­λῶς καὶ στερεά, καὶ δι’ αὐτὴν νὰ ἀποθνήσκωμεν (ὅταν ἡ χρεία τὸ καλέσῃ) διὰ τὴν ἐλπίδα τῆς σωτηρίας μας, συνεργούντων καὶ τῶν ἀγαθῶν ἡμῶν ἔργων, ὧν τὰς ἀμοιβὰς θέλομεν ἔχειν ἐν οὐρανοῖς.

Ἐρώτησις ι΄. Ἐπεθύμουν μὲ φανερώτερον τρόπον νὰ κατανοήσω τὸ μυστη­ριον τῆς ἁγίας Τριάδος.

Ἀπόκρισις. Μὲ οὐδὲ κἂν μίαν ὁμοιότητα εἶναι δυνατὸν νὰ φανερωθῇ τελείως τὸ πρᾶγμα τοῦτο, καὶ νὰ παρασταθῇ εἰς τὸν νοῦν μας φανερά, μὲ τίνα τρόπον εἶναι ὁ Θεὸς ἕνας εἰς τὴν οὐσίαν καὶ τρεῖς εἰς τὰς ὑποστάσεις. Καὶ πῶς μὲ οὐδεμίαν ὁμοιότητα ἠμπορεῖ νὰ γνωρισθῇ, τὸ μαρτυρᾷ ὁ αὐτὸς Θεός, ὀνομαζό­μενος Ἰεχωβᾶ, διὰ τοῦ Προφήτου λέγοντος· «τίνι μὲ ὡμοιώσατε καὶ ἐξισάσατε καὶ ἐπαραβάλετέ με καὶ ἐπαρωμοιάσατέ με, διὰ νὰ εἶμαι ὅμοιος μὲ ἐκεῖ­νον»[23]; ὥστε ὁποῦ οὐδένας νοῦς, ὄχι μόνον ἀνθρώπινος, ἀλλὰ οὔτε ἀγγελικός, ἠμπορεῖ νὰ καταλάβῃ, ἢ γλῶσσα νὰ τὸ ἑρμηνεύσῃ. Διὰ τοῦτο πρέπει νὰ εἰποῦμεν μαζὶ μὲ τὸν Ἀπόστολον, «λογισμοὺς καθαιροῦντες καὶ πᾶν ὕψωμα ἐπαιρόμενον κατὰ τῆς γνώσεως τοῦ Θεοῦ, καὶ αἰχμαλωτίζοντες πᾶν νόημα εἰς τὴν ὑπακοὴν τοῦ Χριστοῦ»[24]. Πιστεύομεν βεβαίως, ὅτι ὁ Θεὸς καὶ Πατήρ, ὑπάρχων ἀπ’ αἰῶνος καὶ ἐπ’ αἰῶνα, καὶ ἔτι ἀπ’ οὐδενὸς παραγόμενος, γεννᾷ τὸν Υἱὸν καὶ πρόεισι τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον· περὶ οὗ ὁ μέγας Ἀθανάσιος πλατύτερον διδάσκοντας εἰς τὸ σύμβολόν του εἶπε, καὶ οὕτω πιστεύοντες περαιτέρω δὲν ἐρευνοῦμεν· διατὶ ὁ συ­ζητητὴς καὶ ἐξεταστὴς ἀπὸ τῆς θείας μεγαλοπρεπείας ἀποβάλλεται. Φθάνει μας λοιπὸν τόσον, πῶς ἡ ἁγία Γραφὴ τοῦ παλαιοῦ νόμου, προβαλλομένη ἕνα Θεόν, μᾶς ἑρμηνεύει τρία πρόσωπα, λέγουσα· «εἶπε Κύριος ὁ Θεός, ποιήσωμεν ἄνθρωπον κατ’ εἰκόνα ἡμετέραν καὶ καθ’ ὁμοίωσιν»[25], καὶ «ἰδοὺ Ἀδὰμ γέγονεν ὡς εἷς ἐξ ἡμῶν»[26], καὶ «δεῦτε καταβάντες, συγχέωμεν αὐτῶν ἐκεῖ τὰς γλώσσας, ἵνα μὴ ἀκούσωσιν ἕκαστος τὴν φωνὴν τοῦ πλησίον»[27]. Τὸ αὐτὸ καὶ ὁ Προφήτης λέγων ἐδήλωσεν, «καὶ ἐκέκραγεν ἕτερος (ἄγγελος) πρὸς τὸν ἕτερον, καὶ ἔλεγον· ἅγιος, ἅγιος, ἅγιος Κύριος Σαββαώθ, πλήρης πᾶσα ἡ γῆ τῆς δόξης αὐτοῦ»[28]· καὶ ὁ ἱερὸς ψάλτης ἔφησε, «τῷ λόγῳ Κυρίου οἱ οὐρανοὶ ἐστερεώθησαν, καὶ τῷ πνεύματι τοῦ στόματος αὐτοῦ πᾶσα ἡ δύναμις αὐτῶν»[29]· περὶ οὗ φησι πλατύτερον καὶ ἡ ἁγία Γραφὴ καὶ οἱ δι­δάσκαλοι τῆς Ἐκκλησίας.

Ἐρώτησις ια΄. Ποῖα εἶναι τὰ ἰδιώματα τοῦ Θεοῦ;

Ἀπόκρισις. Καθὼς ὁ Θεὸς εἶναι ἀκατάληπτος, ἔτζη καὶ τὰ ἰδιώματά του εἶναι ἀκατάληπτα· μὰ ὅσον ἠμοροῦμεν ἡμεῖς νὰ συνάξωμεν ἀπὸ τὴν ἁγίαν Γρα­φὴν καὶ ἀπὸ τοὺς διδασκάλους τῆς Ἐκκλησίας, τόσον ἔχομεν ἐξουσίαν καὶ νὰ νοοῦμεν καὶ νὰ λέγωμεν. Καὶ διὰ τοῦτο πρέπει νὰ ἠξεύρωμεν, πῶς τὰ θεῖα ἰδιώ­ματα ἄλλα εἶναι προσωπικὰ καὶ ἄλλα οὐσιώδη.

Ἐρώτησις ιβ΄. Ποῖα εἶναι τὰ προσωπικὰ ἰδιώματα τοῦ Θεοῦ;

Ἀπόκρισις. Τὰ προσωπικὰ ἰδιώματα εἰς τὰ θεῖα εἶναι ἐκεῖνα, μὲ τὰ ὁποῖα τὰ πρόσωπα (τῆς ἁγίας Τριάδος) οὕτω διαιροῦνται πρὸς ἄλληλα, ὥστε ὁποῦ τὸ ἕνα νὰ μὴν ἠμπορῇ νὰ εἶναι τὸ ἄλλο· ἤγουν τὸ πρόσωπον τοῦ Πατρὸς δὲν εἶναι πρόσωπον τοῦ Υἱοῦ, διατὶ ὁ Πατὴρ δὲν εἶναι γεννητὸς ἀπό τινος, μὰ ὁ Υἱὸς εἶναι γεγεννημένος ἀπὸ τὸν Πατέρα κατὰ φύσιν πρὸ τῶν αἰώνων, κατὰ τὴν Γραφὴν τὴν λέγουσαν· «ἐκ γαστρὸς πρὸ ἑωσφόρου ἐγέννησά σε»[30]. Τὸ Πατὴρ λοιπὸν καὶ τὸ Υἱὸς καὶ τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον, τὸ γεννητὸν καὶ τὸ ἀγέννητον καὶ τὸ ἐκπορευτόν, διαιρεῖ τὰ πρόσωπα ἐν τοῖς θείοις, μὰ ὄχι τὴν οὐσίαν, ἡ ὁποία ποτὲ δὲν διαιρεῖται εἰς ἑαυτήν, μόνον χωρίζεται ἀπὸ τὴν κτίσιν. Τὸ δὲ ἕνα καὶ τὸ αὐτὸ πρόσωπον δὲν ἠμπορεῖ νὰ εἶναι γεννητοῦ μαζὶ καὶ ἀγεννήτου. Ὁμοίως πρέπει νὰ γροικοῦμεν καὶ διὰ τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον, τὸ ὁποῖον ἐκπορεύεται ἀπὸ τὴν οὐσίαν καὶ φύσιν τοῦ Πατρὸς ἀνάρχως, εἴτουν αἰωνίως, καὶ εἶναι ὁμοούσιον μὲ τὸν Πα­τέρα καὶ τὸν Υἱόν· μὰ διαιρεῖται ἀπὸ τὸν Πατέρα μὲ τὸ ἰδίωμα τὸ προσωπικόν, διατὶ ἀπ’ ἐκεῖνον ἐκπορεύεται· καὶ πάλιν ἀπὸ τὸν Υἱὸν χωρίζεται διατὶ δὲν εἶναι ἀπὸ τὸν Πατέρα μὲ τρόπον γεννήσεως, καθὼς εἶναι ὁ Υἱός, μὰ μὲ τρό­πον ἐκπορεύσεως ἐκ τοῦ αὐτοῦ Πατρός. Καὶ εἶναι ὁμοούσιοι ἀλλήλοις καὶ ὁ Υἱὸς καὶ τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον, διατὶ ἀπὸ τὴν ἰδίαν φύσιν τοῦ Πατρὸς εἶναι καὶ τὰ δύο τοῦτα πρόσωπα, καὶ μὲ τὸν Πατέρα εἶναι ὁμοούσια, ἔστωντας καὶ νὰ εἶναι ἀπὸ τὴν φύσιν του. Διὰ τὸ ὁποῖον ὁ Γρηγόριος ὁ θεολόγος λέγει οὕτω· «τοῦτο εἶναι κοινὸν εἰς τὸν Υἱὸν καὶ τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον, διατὶ καὶ τὸ ἕνα καὶ τὸ ἄλλο πρόσωπον ἀπὸ τὰ δύο τοῦτα εἶναι ἀπὸ τὸν Πατέρα». Τὸ δὲ ἰδίωμα τοῦ Πατρὸς εἶναι τοῦτο, ἤγουν τὸ νὰ εἶναι ἀγέννητος, καὶ τοῦ Υἱοῦ τὸ νὰ εἶναι γεννητός, καὶ τοῦ Πνεύματος τοῦ ἁγίου τὸ νὰ εἶναι ἐκπορευτόν. Ἀκόμη προσω­πικὸν ἰδίωμα τοῦ Υἱοῦ εἶναι καὶ ἡ ἔνσαρκος πᾶσα οἰκονομία, καὶ ὅσα ἔκαμεν ἢ ἔπαθεν ἡ ἀνθρωπική του θεουργία· διατὶ εἰς τοῦτα δὲν ἐσυγκοινώνησεν ὁ Πατὴρ ἢ τὸ Πνεῦμα κατ’ οὐδένα λόγον, εἰ μὴ ἄρα κατὰ τὴν εὐδοκίαν. Τέ­τοιας λογῆς διδάσκει νὰ πιστεύωμεν καὶ νὰ ὁμολογοῦμεν ἡ ἁγία Ἐκκλησία ἡ καθολικὴ καὶ ἀποστολική, ἕνα Θεὸν τῇ φύσει, ἐν τριάδι (προσώπων), περὶ οὗ ἀνάγνωθι τὴν πρώτην ἐν Νικαίᾳ σύνοδον καὶ τὴν δευτέραν τὴν ἐν Κωνσταντινουπόλει τὴν οἰκουμενικήν.

Ἐρώτησις ιγ΄. Ποῖα εἶναι τὰ οὐσιώδη ἰδιώματα τοῦ Θεοῦ;

Ἀπόκρισις. Οὐσιώδη ἰδιώματα τοῦ Θεοῦ εἶναι ἐκεῖνα, ὁποῦ ἁρμόζουσιν ὁμοίως καὶ εἰς τὸν Πατέρα καὶ εἰς τὸν Υἱὸν καὶ εἰς τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον· οἷον τὸ εἶναι Θεόν, τὸ εἶναι ἀΐδιον, ἄναρχον, ἀτελεύτητον, ἀγαθόν, παντοδύναμον, ποιητήν, προνοητήν, παντεπίσκοπον, πᾶσι παρόντα, καὶ τὰ πάντα πληροῦντα, ἀπερίγραπτον, γνώστην πάντων, τῶν τε κρυπτῶν καὶ φανερῶν. Καὶ διὰ νὰ τὸ εἴπω συντόμως, ἔξω ἀπ’ ἐκεῖνα τὰ προσωπικὰ ἰδιώματα ὁποῦ εἴπαμεν, -τὸ ἀγέν­νητον ἢ τὸ Πατὴρ καὶ αἰτίαν εἶναι, τὸ γεννητὸν ἢ τὸ Υἱὸς καὶ Λόγος σεσαρκωμένος, τὸ ἐκπορευτὸν ἢ Πνεῦμα ἅγιον- ὅ,τι πρᾶγμα λέγεται περὶ Θεοῦ, ὅλα ἐκεῖνα εἶναι ἰδιώματα τῆς θείας οὐσίας κοινὰ ὁμοίως καὶ τῶν τριῶν προσώ­πων, χωρίς τινος διαφορᾶς.

Ἐρώτησις ιδ΄. Διατὶ εἰς τὸ πρῶτον ἄρθρον τῆς πίστεως, ἀφήνοντες τὰ ἄλλα ἰδιώματα, ἐβάλασι μόνον τὸ «παντοκράτορα»;

Ἀπόκρισις. Διατὶ μὲ τὸν λόγον τοῦτον ἑρμηνεύεται ἀκριβέστερον τὸ ἰδίωμα τοῦ Θεοῦ, ἐπειδὴ οὐδένα κτίσμα ἠμπορεῖ νὰ ὀνομασθῇ παντοδύναμον. Καὶ τοῦτο διὰ δύο αἰτίας· πρῶτον διατὶ δὲν ἔχει ἀφ’ ἑαυτοῦ τὴν φύσιν του, μὰ ἀπὸ τὸν κτίστην του· δεύτερον διατὶ δὲν ἠμπορεῖ καὶ ἐκεῖνο νὰ κάμῃ κανένα κτίσμα ἀπὸ τὸ μηδαμῇ μηδαμῶς εἶναι· τὰ ὁποῖα δύο τοῦτα μόνον ἁρμόζουσιν εἰς τὸ παντο­δύναμον τοῦ Θεοῦ. Ὅτι δὲ ὁ Θεὸς εἶναι παντοδύναμος, δείκνυσι τοῦτο ὁ αὐτός, λέγων ἐν τῇ Ἀποκαλύψει τοῦ Ἰωάννου· «ἐγώ εἰμι τὸ Ἄλφα καὶ τὸ Ὠμέγα, ἀρχὴ καὶ τέλος, λέγει Κύριος, ὁ ὢν καὶ ὁ ἦν καὶ ὁ ἐρχόμενος, παντοκράτωρ»[31]· ὁμοίως λέγει καὶ ὁ ἀρχάγγελος, «ὅτι οὐκ ἀδυνατήσει παρὰ τῷ Θεῷ πᾶν ῥῆμα»[32]. Καὶ τούτη ἡ παντοκρατορία καὶ παντοδυναμία τοῦ Θεοῦ εἶναι διωρισμένη ἀπὸ τὴν ἰδίαν θέλησιν καὶ τὴν εὐδοκίαν του· ὥστε δηλαδὴ νὰ μὴν κάνῃ ἐκεῖνο ὅλον ὁποῦ ἠμπορεῖ, μὰ ἐκεῖνο μόνον ὁποῦ θέλει, ἐκεῖνο καὶ ἠμπορεῖ, ἐκεῖνο καὶ κάνει· καθὼς λέγει ὁ ἱερὸς ψάλτης, «ὁ Θεὸς ἡμῶν ἐν τῷ οὐρανῷ ἐν τῇ γῇ πάντα ὅσα ἠθέλησεν ἐποίησεν»[33]. Ἠμπορεῖ νὰ κάμῃ μυριάδας κόσμων, ὡσὰν τοῦτον, μὰ δὲν ἠθέλησεν. Ἔπειτα πρέπει νὰ γροικᾶται τὸ παντοδύναμον τοῦτο τοῦ Θεοῦ πῶς εἶναι εἰς τὴν τελειότητα, καὶ ὄχι εἰς κἂν μίαν ἀτελειότητα ἢ ἀδυναμίαν. Ὡς δῆλον μὲ παράδειγμα· ὁ Θεὸς δὲν ἠμπορεῖ νὰ εἶναι, κακὸς ἢ νὰ ἁμάρτῃ ἢ ψεύσασθαι, ἑαυτόν, ἢ ἀρνήσασθαι, ὡς ἔφη Παῦλος[34], διατὶ τοῦτο εἶναι ἀτελειότητος πρᾶγμα. Καὶ ἂν ὁ Θεὸς ἤθελεν εἶναι κακὸς ἢ νὰ ἔσφαλλεν ἢ νὰ ἠρνεῖτο τὸν ἑαυτόν του, δὲν ἤθελεν εἶναι παντοδύναμος· διατὶ τοῦτα ἀφ’ ἑαυτοῦ των εἶναι σημάδια τῶν ἀτε­λῶν πραγμάτων. Εἶναι λοιπὸν ὁ Θεὸς παντοδύναμος κατὰ τὴν θέλησιν καὶ τὴν ἀγαθότητά του τὴν τελειοτάτην, καθὼς τὸν ἐξυμνᾷ ὁ μελῳδὸς Προφήτης λέγων, «τίς θεὸς μέγας ὡς ὁ Θεὸς ἡμῶν; σὺ εἶ ὁ Θεός, ὁ ποιῶν θαυμάσια μόνος· ἐγνώρισας ἐν τοῖς λαοῖς τὴν δύναμίν σου»[35]. Καὶ τέλος πάντων παντοδύναμος ἢ παντοκράτωρ ὀνομάζεται, διατὶ ὅλα εἶναι εἰς τὴν δύναμίν του· καὶ τὸν κόσμον ἐποίησε χωρὶς καμμίαν δυσκολίαν καὶ χωρὶς κανένα κόπον, μόνον μὲ τὸν λόγον του.

Ἐρώτησις ιε΄. Εὑρίσκεται τάχα κανένα ἰδίωμα εἰς τὰ θεῖα, ὁποῦ νὰ μὴν ἠμπορᾖ νὰ ἁρμόζῃ εἰς τὰ κτίσματα κατ’ οὐδένα τρόπον;

Ἀπόκρισις. Εἶναι τὸ νὰ εὑρίσκεται παντοῦ εἰς τὸν ἴδιον καιρόν, καὶ νὰ πληροῖ τὰ πάντα, ὥς φησιν ὁ ἱεροψάλτης· «ποῦ πορευθῶ ἀπὸ τοῦ πνεύματός σου, καὶ ἀπὸ τοῦ προσώπου σου ποῦ φύγω; ἐὰν ἀναβῶ εἰς τὸν οὐρανόν, σὺ ἐκεῖ εἶ· ἐὰν καταβῶ εἰς τὸν ᾅδην, πάρει· ἐὰν ἀναλάβω τὰς πτέρυγάς μου κατ’ ὄρθρον, καὶ κατασκηνώσω εἰς τὰ ἔσχατα τῆς θαλάσσης, καὶ γὰρ ἐκεῖ ἡ χείρ σου ὁδηγήσει με, καὶ καθέξει με ἡ δεξιά σου. Καὶ εἶπα, ἄρα σκότος καταπατήσει με, καὶ νὺξ φω­τισμὸς ἐν τῇ τρυφῇ μου· ὅτι σκότος οὐ σκοτισθήσεται ἀπὸ σοῦ, καὶ νὺξ ὡς ἡμέρα φωτισθήσεται· ὡς τὸ σκότος αὐτῆς, οὕτω καὶ τὸ φῶς αὐτῆς»[36]. Μὰ διατὶ ὁ οὐρανὸς ὀνομάζεται σκήνωμα καὶ καθέδρα τοῦ Θεοῦ, τοῦτο δὲν πρέπει νὰ τὸ γροικᾷ τινάς, ὡς ἂν τάχα ὁ οὐρανὸς νὰ περιέχῃ καὶ νὰ περιορίζῃ τὴν θεότητα. Διατὶ ὁ Θεὸς δὲν ἔχει κανένα τόπον, μὰ εἶναι τόπος αὐτὸς ἑαυτοῦ· ὁ δὲ οὐρανὸς ὡς ἂν πλέον ἐκλεκτὸν κτίσμα λέγεται θρόνος τοῦ Θεοῦ· καλὰ καὶ ὁ Θεὸς παντοῦ νὰ εἶναι καὶ νὰ πληροῖ τὰ πάντα, καθὼς διδάσκει ὁ ἱερὸς Δαμασκηνὸς λέγων. «Ὁ Θεὸς ὁ ἄϋλος καὶ ἀπερίγραπτος δὲν εἶναι εἰς τόπον περιγραπτῶς κατ’ οὐδένα λόγον· διατὶ αὐτὸς εἶναι τόπος ἑαυτοῦ, τὰ πάντα πληρῶν καὶ πάντων ὑπεράνω καὶ πάντα περιέχων»[37]. Καὶ κατωτέρω· «τόπος Θεοῦ λέ­γεται ἐκεῖνος ὁποῦ μετέχει πλουσιώτερον τὴν ἐνέργειαν καὶ τὴν χάριν του· διὰ τοῦτο ὁ οὐρανὸς θρόνος του ὀνομάζεται· διατὶ ἐκεῖ εἶναι οἱ ἄγγελοι, ὁποῦ ὑποτάσσονται εἰς τὸ θέλημά του καὶ ἀπαύστως τὸν ὑμνοῦσιν»[38].

Ἐρώτησις ις΄. Εἶναι τάχα ἀκόμη καὶ ἄλλο κανένα ἰδίωμα ἔξω ἀπὸ τὰ εἰρήμενα, ὁποῦ καθόλου νὰ μὴν ἁρμόζῃ τῇ κτίσει;

Ἀπόκρισις. Εἶναι τὸ νὰ ἠξεύρῃ δηλαδὴ καὶ νὰ γνωρίζῃ ὅλους τοὺς λογι­σμοὺς καὶ τὰ κρύφια τῆς καρδίας τοῦ καθενὸς ἀνθρώπου καὶ ἀγγέλου· ὄχι μό­νον κατὰ τὸ παρόν, μὰ καὶ πρὸ κτίσεως κόσμου. Καθὼς ἡ Γραφὴ λέγει· «ὁ Θεὸς ἀποκαλύπτει βαθέα καὶ ἀπόκρυφα, γινώσκων τὰ ἐν τῷ σκότει, καὶ τὸ φῶς μετ’ αὐτοῦ ἐστι»[39]. Καὶ ἀλλαχοῦ, «ὀφθαλμοὶ Κυρίου μυριοπλασίως ἡλίου φαεινότεροι, ἐπιβλέποντες πάσας ὁδοὺς ἀνθρώπων, καὶ κατανοοῦντες εἰς ἀπόκρυφα μέρη· πρὶν ἢ κτισθῆναι, τὰ πάντα ἔγνωσται αὐτῷ, οὕτως καὶ μετὰ τὸ συντελεσθῆναι»[40]· καὶ ἀλλαχοῦ, «ἔγνω ὁ Κύριος πᾶσαν εἴδησιν, καὶ ἐνέβλεψεν εἰς σημεῖον αἰῶνος, ἀπαγγέλλων τὰ παρεληλυθότα καὶ ἐπεσόμενα, καὶ ἀποκαλύπτων ἴχνη ἀποκρύφων»[41]. Καὶ ὁ Ἰωάννης εἰς τὴν Ἀποκάλυψιν· «ἐγώ εἰμι ὁ ἐρευνῶν νεφροὺς καὶ καρ­δίας, καὶ δώσω ὑμῖν ἑκάστῳ κατὰ τὰ ἔργα ὑμῶν»[42]. Ὥστε βέβαια μόνου τοῦ Θεοῦ εἶναι ἴδιον νὰ ἠξεύρῃ καὶ νὰ γνωρίζῃ τοὺς λογισμοὺς καὶ τὰ κρύφια τῶν ἀνθρώπων. Καὶ ἂν κἂν μίαν φορὰν καὶ ἄνθρωπος ἢ ἄγγελος τινὰς τὰ ἠξεύρει, δὲν τὰ ἠξεύρει παρὰ κατὰ θείαν ἀποκάλυψιν, καὶ ὄχι ἀφ’ ἑαυτοῦ του, ὡς ὁ Ἑλισσαῖος διὰ τὸν δοῦλόν του ὁποῦ ἐπῆρε τὰ δῶρα τοῦ Νεεμὰν εἰς τὴν στράταν[43], καὶ ὁ Πέτρος διὰ τὸν Ἀνανίαν καὶ Σαπφείραν[44].

Ἐρώτησις ιζ΄. Εἶναι τάχα ἄλλα ἰδιώματα μόνου τοῦ Θεοῦ ἴδια;

Ἀπόκρισις. Τὰ ἰδιώματα τοῦ Θεοῦ εἶναι ἀναρίθμητα· μὰ τοῦτα ὁποῦ ἐπροείπαμεν, ὡσὰν ὠφέλιμα πρὸς τὴν σωτηρίαν, φθάνουσι νὰ μᾶς δείξουσι ποίαν γνώμην νὰ ἔχωμεν περὶ Θεοῦ. Διὰ τοῦτο ἀφήνωντας ἐσὺ τὰ ἄλλα, πίστευε σταθερῶς καὶ ἀμετακίνητως, πῶς εἶναι ἕνας Θεός, ἐν τριάδι προσώπων, παντοδύναμος, πανταχοῦ παρών, καὶ τὰ πάντα εἰδώς, ἀμετάβλητος εἰς τὴν φύσιν καὶ ἀΐδιος.

Ἐρώτησις ιη΄. Ἐπειδὴ καὶ εἰς τοῦτο τὸ ἄρθρον βάλλουσι τὸν λόγον τοῦτον «ποιητήν», τάχα ὁ Θεὸς ὁλωνῶν τῶν πραγμάτων εἶναι ποιητής;

Ἀπόκρισις. Χωρὶς καμμίαν ἀμφιβολίαν ὁ Θεὸς εἶναι ποιητὴς πάντων τῶν ὁρατῶν καὶ ἀοράτων κτισμάτων. Καὶ πρῶτον ἀπὸ ὅλα ἔκαμε πάσας τὰς δυνάμεις τοῦ οὐρανοῦ ἐκ τοῦ μὴ ὄντος μὲ τὸν λόγον του, ὡσὰν ὑμνητὰς ἐξαιρέτους τῆς δόξης του. Καὶ ἔκτισε τὸν νοερὸν ἐκεῖνον κόσμον, ὁποῦ ἐγνωρίσασι καλὰ τὸν Θεόν, κατὰ τὴν χάριν τὴν δοθεῖσαν αὐτοῖς, καὶ ὑποτάσσονται ὅλως διόλου εἰς τὴν θέλησίν του. Ἔπειτα ὁ κόσμος οὗτος, ὁ ὁρατὸς καὶ ὑλικός, ἐκτίσθηκεν ἀπὸ τὸ μὴ εἶναι ἐκ Θεοῦ. Καὶ ὕστερον ὁ Θεὸς τὸν ἄνθρωπον ἔπλασε σύνθετον ἀπὸ ἄϋλον, καὶ λογικὴν ψυχὴν καὶ ἀπὸ ὑλικὸν σῶμα, διὰ νὰ γνωρισθῇ μὲ τὸν ἕνα σύνθετον ἄνθρωπον, πῶς ὁ ἴδιος τοῦτος εἶναι ποιητὴς καὶ τῶν δύο κόσμων, τοῦ ἀΰλου καὶ τοῦ ὑλικοῦ. Καὶ τὸ μὲν σῶμα ἐκ γῆς ἀνέλαβε, τὴν δὲ ψυχὴν τότε ἐνήργησε μὲ τὸ ἐμφύσημά του. Οὐκ ἐκ τοῦ νοεροῦ κόσμου τὴν ψυχὴν ὁ Κύριος δέδωκε τῷ ἀνθρώπῳ, ἀλλὰ τῷ οἰκείῳ ἐμφυσήματι ταύτην ἔπλασε. Καὶ διὰ τὴν ἀφορμὴν τούτην ὁ ἄνθρωπος ὀνομάζεται μικρὸς κόσμος, διατὶ βαστᾷ εἰς τὸν ἑαυτόν του τὸ παράδειγμα ὅλου τοῦ μεγάλου κόσμου[45].

Ἐρώτησις ιθ΄. Ἐπειδὴ καὶ ὁ Θεὸς ἔπλασε πρῶτον τοὺς Ἀγγέλους, τίνα γνώμην πρέπει νὰ ἔχωμεν δι’ αὐτούς;

Ἀπόκρισις. Οἱ Ἄγγελοι εἶναι πνεύματα, πλασθέντες ἀπὸ τὸ μὴ εἶναι εἰς τὸ εἶναι ἐκ Θεοῦ, διὰ νὰ ὑμνοῦσι τὸν Θεὸν καὶ νὰ τοῦ δουλεύουσιν· ἔπειτα καὶ νὰ διακονοῦσι καὶ εἰς τὸν κόσμον τοῦτον τῶν ἀνθρώπων, ὁδηγοῦντές τους εἰς τὴν βασιλείαν τοῦ Θεοῦ· δίδονται ἀκόμη εἰς φύλαξιν πόλεων, βασιλειῶν, χωρῶν, μοναστηρίων, ἐκκλησιῶν καὶ ἀνθρώπων πνευματικῶν καὶ κοσμικῶν. Τοῦ ὁποίου πράγματος παράδειγμα ἔχομεν εἰς τὰς πράξεις τῶν Ἀποστόλων, ὁποῦ γράφει· «ἄγγελος δὲ Κυρίου διὰ τῆς νυκτὸς ἤνοιξε τὰς θύρας τῆς φυλακῆς, ἐξαγαγών τε αὐτοὺς εἶπε, πορεύεσθε καὶ σταθέντες λαλεῖτε ἐν τῷ ἱερῷ τῷ λαῷ πάντα τὰ ῥήματα τῆς ζωῆς ταύτης»[46]. Καὶ πάλιν· «ἄγγελος Κυρίου ἐπέστη καὶ εἶπε τῷ Πέτρῳ, περίζωσαι καὶ ὑπόδησαι τὰ σανδάλιά σου, περιβαλοῦ τὸ ἱμάτιόν σου καὶ ἀκολούθει μοι»[47]. Καὶ μετ’ ὀλίγα· «καὶ ὁ Πέτρος γενόμενος ἐν ἑαυτῷ εἶπε, νῦν οἶδα ἀληθῶς ὅτι ἐξαπέστειλε Κύριος τὸν ἄγγελον αὐτοῦ καὶ ἐξείλετό με ἐκ χειρὸς Ἡρώδου καὶ πάσης τῆς προσδοκίας τοῦ λαοῦ τῶν Ἰου­δαίων»[48]. Ὁμοίως φυλάττουσι καὶ τοὺς μικρούς, κατὰ τὴν διδασκαλίαν τοῦ Σωτῆρος ἡμῶν τὴν λέγουσαν· «ἀμὴν λέγω ὑμῖν, ὅτι οἱ ἄγγελοι αὐτῶν ἐν οὐρανοῖς διὰ παντὸς βλέπουσι τὸ πρόσωπον τοῦ Πατρός μου τοῦ ἐν οὐρανοῖς»[49]. Ἀκόμη προσφέρουσιν εἰς τὴν θείαν μεγαλειότητα τὰς προσευχὰς καὶ ἐλεημοσύνας μας καὶ τὰς λοιπὰς ἀγαθοεργίας, ὄχι διατὶ τάχα ὁ Θεὸς νὰ μὴν θεωρῇ τὰ ἔργα μας, ἢ νὰ μὴ γροικᾷ ταῖς προσευχαῖς μας, μὰ διατὶ ἐκεῖνοι μεσιτεύουσι διὰ μᾶς. Καὶ εἰς τὸν παλαιὸν νόμον, πρὶν δοθῇ ὁ νόμος τοῦ Μωϋσέως, ἐδιδάσκασιν οἱ Ἄγγελοι τὸν νόμον καὶ τὴν θέλησιν τοῦ Θεοῦ εἰς τοὺς προπάτοράς μας, καὶ τοὺς ἐδείχνασι τὴν ὁδὸν τῆς σωτηρίας, καθὼς τὸ μαρτυρᾷ ὁ ἱερὸς Διονύσιος. Καὶ ὕστερον, ἀφ’ οὗ ἐδόθηκεν ὁ νόμος, ἐδιδάσκασιν ὁδηγῶντας τους εἰς τὸ ἀγαθόν· καὶ τοῦτο ἡ Γραφὴ τὸ σημαδεύει, λέγουσα πῶς οἱ Ἄγγελοι ἐφαίνοντο εἰς τοὺς Προφήτας καὶ τοὺς ἐπρολέγασι τὰ μέλλοντα, ὡσὰν εἰς τὸν Ἰωσήφ, ὁποῦ τοῦ ἔδωκεν ὁ Ἄγγελος λόγον νὰ προσέχῃ ἀπὸ τὴν ἀπόφασιν τοῦ Ἡρώδου, εἰπών· «ἐγερθεὶς παράλαβε τὸ παιδίον καὶ τὴν μητέρα αὐτοῦ, καὶ φεῦγε εἰς Αἴγυπτον, καὶ ἴσθι ἐκεῖ ἕως ἂν εἴπω σοι· μέλλει γὰρ Ἡρώδης ζητεῖν τὸ παιδίον τοῦ ἀπολέσαι αὐτό»[50]. Ἀκόμη καὶ ὅταν ἐφοβεῖτο νὰ δουλεύῃ τῆς Παρθένου, ὁ Ἄγγελος τοῦ Κυρίου τὸν ἐθάῤῥυνε καὶ τὸν ἐδίδαξεν[51]. Ἀποκαλύπτουσιν ἀκόμη τὰς θείας ἐνεργείας, καθὼς εἰς τὸν καιρὸν τῆς γεννήσεως τοῦ Χριστοῦ ἀπεκάλυψαν εἰς τοὺς ποιμένας, ὅτι ὁ Χρι­στὸς ἐγεννήθηκεν εἰς τὴν Βηθλεέμ[52]. Καὶ μὲ τὸ πρόσταγμα τοῦ Θεοῦ παραστέκοντας τοπικῶς κάθε ἀνθρώπου, μᾶς ἐλευθερώνουσιν ἀπὸ κάθε κίνδυνον, καὶ διώκουσι τὸν ἐχθρὸν τῶν ψυχῶν ἡμῶν, ὁποῦ ἀπηνῶς τιμωρᾷ τὸν ἄνθρωπον, ὅταν καταλάβῃ πῶς ὁ Θεὸς τοῦ ἔδωκεν ἄδειαν. Καί πῶς ὁ ἄγγελος νὰ μᾶς φυλάττῃ, τὸ ἔχομεν φανερὸν ἀπὸ τοῦτο, ὁποῦ λέγει ἡ Γραφὴ διὰ τὸν ἐλπίζοντα ἐπὶ Κύριον, «ὅτι τοῖς Ἀγγέλοις αὐτοῦ ἐντελεῖται περὶ σοῦ, τοῦ διαφυλάξαι σε ἐν πάσαις ταῖς ὁδοῖς σου, ἐπὶ χειρῶν ἀροῦσί σε, μή ποτε προσκόψῃς πρὸς λίθον τὸν πόδα σου»[53].

Ἐρώτησις κ΄. Εἰς πόσας τάξεις διαιροῦνται οἱ Ἄγγελοι;

Ἀπόκρισις. Καθὼς λέγει ὁ Διονύσιος[54] εἰς ἐννέα χοροὺς διαιροῦνται, καὶ οἱ ἐννέα τούτοι εἰς τρεῖς τάξεις· καὶ εἰς τὴν πρώτην τάξιν εὑρίσκονται ἐκεῖνοι ὁποῦ εἶναι σιμώτερον εἰς τὸν Θεόν, οἷον θρόνοι, Χερουβὶμ καὶ Σεραφίμ· εἰς τὴν δευτέραν τάξιν ἐξουσίαι, κυριότητες καὶ δυνάμεις· εἰς τὴν τρίτην, ἄγγελοι, ἀρχάγγελοι, ἀρχαί. Καὶ οὕτως εἶναι διατεθειμένοι, ὁποῦ οἱ κατώτεροι Ἄγγελοι πέρνουσιν ἀπὸ τοὺς πλέον ἀπάνω τὴν ἔλλαμψιν καὶ τὰς θείας εὐεργε­σίας. Οὗτοι οἱ Ἄγγελοι ἐσταματίσασιν εἰς τὴν χάριν τοῦ Θεοῦ αἰωνίως, ἔστωντας καὶ νὰ μὴ συμφωνήσουσι μὲ τὸν ἑωσφόρον νὰ ἐναντιωθοῦσι τοῦ Θεοῦ· καὶ διὰ τοῦτο πέρνοντες ταύτην τὴν χάριν, δὲν ἠμποροῦσι ποτὲ νὰ σφάλλουσιν, ὄχι ἀπὸ τὴν φύσιν τους, μὰ ἀπὸ τὴν χάριν τοῦ Θεοῦ. Καὶ τοῦτα τὰ σεσημειωμένα φθάνουσι πρὸς γνῶσιν τῶν Ἀγγέλων, καθ’ ὅσον ἀπαιτεῖ ὁ λόγος τῆς παρούσης συντόμου διδασκαλίας τῆς Ὀρθοδοξίας. Καὶ γνωρίζοντες ἡμεῖς πῶς μᾶς βοηθοῦσι καὶ μεσιτεύουσι δι’ ἡμᾶς, εἰς πᾶσάν μας προσευχὴν τοὺς ἐπικαλούμεθα νὰ παρακαλοῦσι δι’ ἡμᾶς τὸν Θεόν, καὶ μάλιστα τὸν ἄγγελον ἐκεῖνον ὁποῦ εἶναι φύλακάς μας.

Ἐρώτησις κα΄. Τίνα γνώμην πρέπει νὰ ἔχωμεν διὰ τοὺς κακοὺς ἀγγέλους;

Ἀπόκρισις. Πῶς καὶ οἱ πονηροὶ ἄγγελοι ἐπλασθήκασιν ἀπὸ τὸν Θεὸν καλοί, διατὶ ὅ,τι ἐποίησεν ὁ Θεός, καλὸν τὸ ἐποίησε. Μὰ ἐκεῖνοι μὲ τὴν ἰδίαν τους θέλησιν ἐγενήκασι κακοί, καθὼς μαρτυρᾷ ὁ Κύριος ἡμῶν διὰ τὸν ἄρχοντά τους λέγων· «ἐκεῖνος ἀνθρωποκτόνος ἦν ἀπ’ ἀρχῆς, καὶ ἐν τῇ ἀληθείᾳ οὐχ ἔστηκεν· ὅτι οὐκ ἔστιν ἀλήθεια ἐν αὐτῷ· ὅταν λαλῇ τὸ ψεῦδος, ἐκ τῶν ἰδίων λαλεῖ· ὅτι ψεύστης ἐστὶ καὶ ὁ πατὴρ αὐτοῦ»[55]. Τοῦτοι εἶναι οἱ ἀρχηγοὶ πάσης πονηρίας, βλάσφημοι τῆς θείας μεγαλειότητος, ἀπατεῶνες τῶν ἀνθρωπίνων ψυχῶν, καὶ αὐτοὶ καὶ τὰ ὄργανά των, καθὼς παραδίδωσιν ἡ Γραφὴ λέγουσα, «νήψατε, γρηγορήσατε, ὅτι ὁ ἀντίδικος ὑμῶν διάβολος ὡς λέων ὠρυόμενος περιπατεῖ, ζητῶν τίνα καταπίῃ»[56]. Μὲ ὅλον τοῦτο πρέπει νὰ ἠξεύρωμεν, πῶς οἱ δαίμονες δὲν ἠμποροῦσι νὰ μεταχειρισθοῦσι τὴν δύναμίν τους εἰς κανένα ἄνθρωπον, ἢ καὶ ἄλλο κτίσμα, χωρὶς νὰ συγχωρήσῃ ὁ Θεός. Καὶ τούτου μάρτυς ἡ Γραφὴ λέγουσα· «καὶ παρεκάλουν αὐτὸν οἱ δαίμονες λέγοντες· εἰ ἐκβάλλεις ἡμᾶς, ἐπίτρεψον ἡμῖν ἀπελθεῖν εἰς τὴν ἀγέλην τῶν χοίρων· καὶ εἶπεν αὐτοῖς, ὑπάγετε»[57]. Ἀκόμη καὶ τοῦτο πρέπει καθ’ ἕνας νὰ ἠξεύρῃ, πῶς δὲν ἠμποροῦσι νὰ ἀναγκάσουσι τὸν ἄνθρωπον εἰς τὸ νὰ ἁμάρτῃ, μόνον μὲ πειρασμὸν τὸν ἐξαπατοῦσι· διατὶ ὁ ἄνθρωπος εἶναι αὐτεξούσιος, καὶ εἰς τὸ αὐτεξούσιον μήτε ὁ ἴδιος Θεὸς φέρνει κἂν μίαν βίαν ἢ ἀνάγκην· καὶ ἔστωντας νὰ εἶναι κατακεκριμένοι εἰς τὸν αἰῶνα, οὐδέποτε γίνονται δεκτικοὶ θείας χάριτος, κατὰ τὸ εἰρήμενον· «πορεύεσθε ἀπ’ ἐμοῦ οἱ κατηραμένοι εἰς τὸ πῦρ τὸ αἰώνιον, τὸ ἡτοιμασμένον τῷ διαβόλῳ καὶ τοῖς ἀγγέλοις αὐτοῦ»[58].

Ἐρώτησις κβ΄. Τίνα γνώμην πρέπει νὰ ἔχωμεν διὰ τὴν ἄλλην κτίσιν;

Ἀπόκρισις. Πῶς ὁ Θεὸς ἀπὸ τὸ μὴ εἶναι ἔκαμε τὰ πάντα μὲ τὸ πρόσταγμά του· καὶ εἰς τὸ ὕστερον ἔπλασε τὸν ἄνθρωπον, καὶ τὸν ἔκαμεν αὐθέντην ἀπάνω εἰς ὅλην τὴν κτίσιν ὁποῦ εἶναι ὑποκάτω τοῦ οὐρανοῦ λέγοντας· «ποιήσωμεν ἄνθρωπον κατ’ εἰκόνα ἡμετέραν καὶ καθ’ ὁμοίωσιν, καὶ ἀρχέτωσαν τῶν ἰχθύων τῆς θαλάσσης, τῶν πετεινῶν τοῦ οὐρανοῦ, τῶν κτηνῶν καὶ πάσης τῆς γῆς»[59]. Τὸ αὐτὸ λέγει καὶ ὁ ἱερὸς ψάλτης· «κατέστησας αὐτὸν ἐπὶ τὰ ἔργα τῶν χειρῶν σου, πάντα ὑπέταξας ὑποκάτω τῶν ποδῶν αὐτοῦ, πρόβατα καὶ βόας ἁπάσας, ἔτι δὲ καὶ τὰ κτήνη τοῦ πεδίου, τὰ πετεινὰ τοῦ οὐρανοῦ καὶ τοὺς ἰχθύας τῆς θαλάσσης, τὰ διαπορευόμενα τρίβους θαλασσῶν»[60]· καὶ ἀνωτέρω, «ἠλάττωσας αὐτὸν βραχύ τι παρ’ ἀγγέλους, δόξῃ καὶ τιμῇ ἐστεφάνωσας αὐτόν»[61]. Μὰ διατὶ δὲν ἐφύλαξεν ὁ ἄνθρωπος τὴν ἐντολὴν τοῦ Θεοῦ εἰς τὸν παράδεισον, ὅταν ἦτον ἀθῶος, μὰ ἀπὸ τὸν ἀπηγορευμένον καρπὸν ἔπιασε καὶ ἔφαγε, διὰ τοῦτο ἐστερήθηκεν ἀπὸ τὴν ἀξίαν του, καὶ ἀπὸ τὴν κατάστασιν ὁποῦ εἶχεν εἰς τὸν καιρὸν τῆς ἀθωότητός του. Καὶ διωχθεὶς ἀπὸ τὸν παράδεισον, τοιοῦτος ἔγινεν, ὅ,τι λογῆς τὸν περιγράφει ὁ Προφήτης λέγωντας· «ἄνθρωπος ἐν τιμῇ ὤν, οὐ συνῆκε, παρασυνεβλήθη τοῖς κτήνεσι τοῖς ἀνοήτοις καὶ ὡμοιώθη αὐτοῖς»[62], καὶ ἤκουσεν «ὅτι γῆ εἶ, καὶ εἰς γῆν ἀπελεύσῃ»[63].

Ἐρώτησις κγ΄. Ποία ἦτον ἡ κατάστασις τῆς ἀνθρωπίνης ἀθωότητος, εἴτουν καθαρότητος καὶ ἀναμαρτησίας του;

Ἀπόκρισις. Δύο λογιῶν εἶναι ἡ κατάστασις τῆς ἀκακίας, εἴτουν ἀθωότητος, (κατὰ τὸν ἅγιον Βασίλειον εἰς τὴν ἀρχὴν τῶν Παροιμ.)· ἡ πρώτη εἶναι μία προ­αιρετικὴ ἀλλοτρίωσις ἀπὸ ταῖς ἁμαρτίαις, ἤγουν ὅταν λείπῃ ὁ ἄνθρωπος μὲ τὴν ἰδίαν του προαίρεσιν ἀπὸ τὰ ἁμαρτήματα, διὰ τὴν γυμνασίαν ὁποῦ ἔχει καὶ μακρὰν συνήθειαν εἰς τὰ κακά· ἡ δευτέρα εἶναι ἡ ἄγνοια καὶ ἡ ἀπειρία τοῦ κακοῦ, ἤγουν ὅταν δὲν γνωρίζῃ, οὔτε ἐδοκίμασε καθόλου τὸ κακὸν ἢ διὰ τὴν ἡλικίαν του, ἢ δι’ ἄλλαις αἰτίαις. Καὶ κατὰ τὸν δεύτερον τοῦτον τρόπον ἦτον εἰς τὸν Ἀδὰμ ἡ ἀθωότης καὶ ἡ ἀκακία, πρὶν ἁμάρτῃ, κατὰ πᾶσαν τελειότητα καὶ δικαιο­σύνην ἔμφυτον, τόσον ἀπὸ τὸ μέρος τῆς διανοίας, ὅσον καὶ ἀπὸ τὸ μέρος τῆς θελήσεως· εἰς τὴν διάνοιαν περικλείεται πᾶσα ἐπιστήμη, καὶ εἰς τὴν θέλησιν πᾶσα χρηστότης καὶ καλοσύνη· διατὶ γνωρίζωντας ὁ Ἀδὰμ τὸν Θεὸν καλώτατα (καθ’ ὅσον εἰς τὸν καιρὸν ἐκεῖνον τοῦ ἦτον συγκεχωρημένον καὶ καθ’ ὅσον ἔπρεπε) μὲ τοῦτο ὁποῦ ἐγνώριζε τὸν Θεόν, ἐγνώριζεν ὅλα τὰ πράγματα μετ’ ἐκεῖνον. Καὶ τούτου ἔχομεν σημάδι, ἀνάμεσα εἰς τὰ ἄλλα, ὁποῦ ἐφερθήκασιν εἰς τὸν Ἀδὰμ ὅλα τὰ ζῷα διὰ νὰ τοὺς δώσῃ ὄνομα, καὶ τὰ ὠνόμασε καθ’ ἕνα ἀπ’ αὐτά· τὸ ὁποῖον ἐγεννᾶτο ἀπὸ τὸ νὰ γνωρίζῃ τὴν φύσιν τους, ὄχι ἀπὸ ἄλλην μάθησιν, μό­νον ἀπὸ τὸ νὰ μελετᾷ καὶ νὰ λογιάζῃ περὶ Θεοῦ καὶ τὰς ἐκείνου χρηστότητας. Περὶ δὲ τῆς θελήσεως, αὕητη πάντοτε ὑπετάσσετο εἰς τὸν λόγον, καλὰ καὶ πάντοτε νὰ ἦτον ἐλευθέρα. Καὶ ἦτον ἐλευθερία εἰς τὸν ἄνθρωπον νὰ ἁμάρτῃ ἢ νὰ μὴν ἁμάρτῃ, καθὼς λέγεται εἰς τὴν Γραφήν· «μὴ εἴπῃς ὅτι διὰ Κύριον ἀπέστην, ἃ γὰρ ἐμίσησεν, οὐ ποιήσεις· μὴ εἴπῃς ὅτι αὐτός με ἐπλάνησεν, οὐ γὰρ χρείαν ἔχει ἀνδρὸς ἁμαρτωλοῦ· πᾶν βδέλυγμα ἐμίσησεν ὁ Κύριος, καὶ οὐκ ἔστιν ἀγαπητὸν τοῖς φοβουμένοις αὐτόν· αὐτὸς ἐξ ἀρχῆς ἐποίησεν ἄνθρωπον, καὶ ἀφῆκεν αὐτὸν ἐν χειρὶ διαβουλίου αὐτοῦ· ἐὰν θέλῃς, συντηρήσεις ἐντολάς, καὶ πίστιν ποιῆσαι εὐδοκίας· παρέθηκέ σοι πῦρ καὶ ὕδωρ, οὗ ἐὰν θέλῃς ἐκτενεῖς τὴν χεῖρά σου· ἔναντι ἀνθρώπων ἡ ζωὴ καὶ ὁ θάνατος, καὶ ὃ ἐὰν εὐδοκήσῃ, δοθήσεται αὐτῷ»[64]. Καὶ μετ’ ὀλίγα· «οὐκ ἐνετείλατο οὐδενὶ ἀσεβεῖν, καὶ οὐκ ἔδωκεν ἄνεσιν οὐδενὶ ἁμαρτάνειν»[65]. Εἰς τοιαύτην λοιπὸν τῆς ἀθωότητος καὶ ἀναμαρτησίας κατάστασιν ἦτον ὁ ἄνθρωπος ὅμοιος τοῖς ἀγγέλοις. Μὰ ὡς ἂν ἔσφαλε μὲ τὴν παράβασιν παρευθὺς εἰς τὸν ἴδιον τόπον τοῦ παραδείσου, πέρνωντας τὴν κατάστασιν τῆς ἁμαρτίας, ἐγίνηκε θνητός· οὕτω γὰρ ἡ ἁγία Γραφὴ παραδίδωσι λέγουσα, «τὰ ὀψώνια τῆς ἁμαρτίας θάνατος»[66]. Καὶ τότε παρευθὺς ἔχασε τὴν τελειότητα τοῦ λόγου καὶ τῆς γνώσεως, καὶ ἡ θέλησις ἔκλινε περισσότερον εἰς τὸ κακόν, παρὰ εἰς τὸ καλόν. Καὶ οὕτως ἡ κατάστασις τῆς ἀθωότητος καὶ ἀκακίας, ἔστωντας καὶ νὰ δοκιμάσῃ τὸ κακόν, ἤλλαξαν εἰς κατάστασιν ἁμαρτίας· καὶ ὁ τέλειος ἄνθρωπος τόσον ἐταπεινώθηκεν, ὥστε νὰ λέγῃ μὲ τὸν Δαβίδ· «ἐγὼ δέ εἰμι σκώληξ καὶ οὐκ ἄνθρωπος»[67].

Ἐρώτησις κδ΄. Εἶναι τάχα ὅλοι οἱ ἄνθρωποι ὑποκείμενοι εἰς τὴν αὐτὴν ἁμαρ­τίαν τοῦ Ἀδάμ;

Ἀπόκρισις. Καθὼς ὅλοι οἱ ἄνθρωποι ἦσαν εἰς τὴν κατάστασιν τῆς ἀθωότη­τος εἰς τὸν Ἀδάμ, τέτοιας λογῆς καὶ ἀφ’ οὗ ἔσφαλεν, ὅλοι ἔσφαλαν εἰς αὐτόν, καὶ ἔμειναν εἰς τὴν κατάστασιν τῆς ἁμαρτίας. Διὰ τοῦτο ὄχι μόνον εἰς τὴν ἁμαρ­τίαν ὑπόκεινται, μὰ καὶ εἰς τὴν τιμωρίαν διὰ τὴν ἁμαρτίαν. Ἡ ὁποία τιμωρία γνωρίζεται μὲ τούτην τὴν ἀπόφασιν τοῦ Θεοῦ· «ᾗ δ’ ἂν ἡμέρᾳ φάγητε ἀπ’ αὐτοῦ, θανάτῳ ἀποθανεῖσθε»[68]. Τὸ αὐτὸ καὶ ὁ Ἀπόστολος ἀναφέρωντας λέγει· «ὥσπερ δι’ ἑνὸς ἀνθρώπου ἡ ἁμαρτία εἰς τὸν κόσμον εἰσῆλθε καὶ διὰ τῆς ἁμαρ­τίας ὁ θάνατος, καὶ οὕτως εἰς πάντας ἀνθρώπους ὁ θάνατος διῆλθεν, ἐφ’ ᾧ πάντες ἥμαρτον»[69]. Διὰ τὴν ὁποίαν ἀφορμὴν ἀκόμη εἰς τὴν κοιλίαν τῆς μητρός μας συλλαμβανόμεθα μὲ τὴν ἁμαρτίαν τούτην καὶ γεννώμεθα, καθὼς λέγει ὁ ἱερὸς ψάλτης· «ἰδοὺ γὰρ ἐν ἀνομίαις συνελήφθην, καὶ ἐν ἁμαρτίαις ἐκίσσησέ με ἡ μήτηρ μου»[70]. Καὶ καλεῖται τὸ ἁμάρτημα τοῦτο προπατορικόν· πρῶτον μὲν διατὶ προτήτερα ἀπ’ αὐτὸ ὁ ἄνθρωπος δὲν ἤθελε μολυνθῇ ἀπὸ κανένα ἄλλο ἁμάρτημα· καλὰ καὶ ὁ διάβολος νὰ ἦτον διεφθαρμένος μὲ τὴν ἁμαρτίαν του, ἀπὸ τοῦ ὁποίου τὴν παρακίνησιν καὶ εἰς τὸν ἄνθρωπον ἐβλάστησε τὸ λεγόμενον τοῦτο προπατο­ρικὸν ἁμάρτημα, εἰς τὸ ὁποῖον καὶ ὁ Ἀδὰμ ὁποῦ τὸ ἔκαμεν εἶναι ὑποκείμενος, καὶ ἡμεῖς ὁποῦ καταβαίνομεν ἀπ’ αὐτόν· δεύτερον, διατὶ ὁ ἄνθρωπος δὲν συλλαμβάνεται παρὰ ἐν ἁμαρτίᾳ.

Ἐρώτησις κε΄. Ἐπειδὴ ὁ Θεὸς ἐγνώριζε τὸν Ἀδὰμ πῶς ἔμελλε νὰ σφαλῇ, διατὶ τὸν ἔπλασε;

Ἀπόκρισις. Ὄχι μόνον διὰ τὴν ἁμαρτίαν τοῦ Ἀδάμ, ἀλλὰ καὶ διὰ τὴν κα­κίαν τοῦ ἑωσφόρου, καὶ πρὶν τὸν κάμει, ἤξευρε καλώτατα καὶ διὰ κάθε μικρὸν λογισμόν, καὶ διὰ κάθε κτίσμα τὶ ἔμελλε νὰ λογιάσῃ καὶ να κάμῃ. Μὲ ὅλον τοῦτο δὲν ἠθέλησεν ὅτι τὸ ἀνθρώπινον ἁμάρτημα ἢ τοῦ διαβόλου ἡ πονηρία νὰ νικήσῃ τὴν θείαν του ἀγαθότητα[71]. Διὰ φανέρωσιν λοιπὸν μεγαλήτερην τῆς ἀγαθότητός του ἔπλασε τὸν ἄγγελον ἐκεῖνον καλόν, καὶ αὐτὸς μὲ τὴν ἰδίαν του θέλησιν καὶ προαίρεσιν ἐγίνηκε κακός. Ὁμοίως καὶ τὸν ἄνθρωπον, ὁποῦ ἔσφαλε μὲ τὴν παρακίνησιν ἐκείνου. Μὲ ὅλον τοῦτο εἰς τὸν ἄνθρωπον ὁ Θεὸς ᾠκονόμησεν, ὅτι μὲ τὴν ἁμαρτίαν ἐκείνου περισσότερον νὰ λάμψῃ ἡ τοῦ Θεοῦ ἀγαθότης· ἐπειδὴ εἶχε νὰ πέμψῃ τὸν μονογενῆ του Υἱὸν εἰς τὴν κοιλάδα ταύτην τῆς γῆς, νὰ πάρῃ σάρκα ἀπὸ τὴν καθαρωτάτην Παρθένον μὲ τὴν συνεργίαν τοῦ ἁγίου Πνεύματος, διὰ νὰ ἐξαγοράσῃ τὸν ἄνθρωπον, καὶ νὰ τὸν ἀναβάσῃ εἰς τὴν βασιλείαν του μὲ μεγαλή­τερην δόξαν, παρὰ ὁποῦ ἦτον εἰς τὸν παράδεισον, διὰ αἰσχύνην τοῦ διαβόλου. Καὶ διὰ τοῦτο ἡ ἁμαρτία ἐκείνη δὲν ἐμπόδισε τὸν Θεὸν νὰ μὴν πλάσῃ τὸν ἄνθρωπον.

Ἐρώτησις κς΄. Ἂν ὁ Θεὸς ἐγνώριζε τὰ πάντα πρὶν τὰ κτίσῃ, τάχα καὶ ὅλα τὰ ἐπροώρισεν ὁμοίως καλὰ καὶ κακὰ νὰ μὴ γίνουνται ἀλλοιῶς, παρὰ καθὼς γίνουνται;

Ἀπόκρισις. Ὁ Θεὸς πρὶν τῆς κτίσεως τοῦ κόσμου ὅλα τὰ πράγματα τὰ ἐπρογνώριζε, μὰ μόνα τὰ ἀγαθὰ ἐπροώρισεν, ὡς λέγει ὁ ἱερὸς Δαμασκηνός[72]· διατὶ τὸ νὰ προορίζῃ τὰ κακὰ εἶναι ἐνάντιον εἰς τὴν θείαν ἀγαθότητα. Κακὸν δὲ νόμιζε μό­νον τὴν ἁμαρτίαν, ἐπειδὴ οὐδένα κυρίως κακὸν εὑρίσκεται εἰς τὸν κόσμον, μόνον ἡ ἁμαρτία, ἡ ὁποία εἶναι ἡ παράβασις τοῦ θείου νόμου καὶ τῆς θείας θελήσεως. Τὰ δὲ ἐπίλοιπα ὁποῦ ὁ Θεὸς μᾶς τιμωρᾷ διὰ τὰς ἁμαρτίας μας, οἷον θανατικά, πό­λεμοι, ἀσθένειαι καὶ τὰ ὅμοια, λέγονται κακὰ ὡς πρὸς ἡμᾶς. Γιατὶ μᾶς φέρουσιν ὀδύνας καὶ λύπας ὁποῦ ἀποτρεπόμεθα μὰ εἰς τὸν Θεὸν δὲν εἶναι κακά, διατὶ ἔχουσι δύναμιν ἀγαθοῦ· ἐπειδὴ τιμωρῶντας ἡμᾶς μὲ αὐτά, μᾶς παρακινᾷ εἰς τὸ ἀγαθόν· καὶ ὅταν λέγῃ ἡ Γραφή, «εἰ ἐστι κακία ἐν πόλει, ἣν Κύριος οὐκ ἐποίησεν;»[73], ὀνομάζει τὴν δικαίαν παίδευσιν τοῦ Θεοῦ κακίαν. Ἀκόμη ἐκεῖνα μόνον ὁ Θεὸς προορίζει κατὰ τὴν σοφίαν καὶ δικαιοσύνην του, ὁποῦ δὲν στέκουνται εἰς τὴν ἐξουσίαν τὴν ἐδικήν μας νὰ γενοῦσι· μὰ ἐκεῖνα τὰ ἀγαθὰ ὁποῦ στέκουνται εἰς τὴν ἐξουσίαν μας νὰ γενοῦσι, τὰ προορίζει, συντρέχων καὶ αὐτὸς κατὰ τὴν εὐδο­κίαν του μὲ τὴν θέλησίν μας· τὸ ὁποῖον δὲν ἀναιρεῖ τὴν φύσιν τοῦ αὐτεξουσίου.

Ἐρώτησις κζ΄. Τί εἶναι τὸ αὐτεξούσιον;

Ἀπόκρισις. Τὸ αὐτεξούσιον τοῦ ἀνθρώπου εἶναι μία θέλησις ἐλευθέρα καὶ ἀπολελυμένη, καὶ γεννᾶται ἀπὸ τὸν λογαριασμόν, εἴτουν τὸ λογικόν, εἰς τὸ νὰ ἐνεργᾷ τὸ ἀγαθὸν ἢ τὸ κακόν· ἐπειδὴ τὰ λογικὰ κτίσματα πρέπει νὰ ἔχουσι φύσιν ἐξουσιαστικήν, καὶ νὰ τὴν μεταχειρίζουνται ἐλευθέρως, ὁδηγοῦντος τοῦ λόγου. Καὶ οὗτος ὁ λόγος, ὅταν ὁ ἄνθρωπος ἦτον εἰς τὴν κατάστασιν τῆς ἀθῳότητος, ἤγουν πρὶν ἁμάρτῃ, ἦτον ἀδιάφθορος εἰς τὴν τελειότητά του, καὶ διὰ τὴν ἁμαρ­τίαν ἐφθάρη· μὰ ἡ θέλησις, καλὰ καὶ νὰ ἔμεινεν ἄβλαβη εἰς τὸ νὰ ἐπιθυμᾷ τὸ καλὸν ἢ τὸ κακόν, ἔγινε μ’ ὅλον τοῦτο εἰς κἄποιους πλέον ἐπιῤῥεπὴς καὶ κλίνει πρὸς τὸ κακόν, καὶ εἰς ἄλλους πρὸς τὸ καλόν. Διὰ τὸ ὁποῖον ὁ μέγας Βασίλειος λέγει οὕτως· «ἀπὸ τὴν ἰδίαν του θέλησιν καὶ προαίρεσιν ὁ καθεὶς ἠμπορεῖ νὰ εἶναι ἢ σπέρμα ἅγιον ἤ τὸ ἐναντίον». Ἄκουσον τοῦ Παύλου λέγοντος, «ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ διὰ τοῦ εὐαγγελίου ἐγὼ ὑμᾶς ἐγέννησα»[74]· καὶ ἐκεῖνα τὰ λόγια ὁποῦ λέγει, «ὅσοι δὲ ἔλαβον αὐτόν, ἔδωκεν αὐτοῖς ἐξουσίαν τέκνα Θεοῦ γενέσθαι»[75], δείχνει ὁ ἅγιος τοῦτος διδάσκαλος, πῶς καλὰ καὶ ἡ ἀνθρωπίνη θέλησις ἐβλάβη μὲ τὸ προπατορικὸν ἁμάρτημα, μ’ ὅλον τοῦτο καὶ τώρα κατὰ τὸν παρόντα καιρὸν εἰς τὴν προαίρεσιν τοῦ καθ’ ἑνὸς στέκεται τὸ νὰ εἶναι καλὸς καὶ τέκνον Θεοῦ, ἢ κακὸς καὶ υἱὸς δια­βόλου. Ὅλον τοῦτο εἶναι εἰς τὸ χέρι καὶ τὴν ἐξουσίαν τοῦ ἀνθρώπου. Καὶ εἰς μὲν τὸ καλὸν ἡ θεία χάρις συμβοηθᾷ· ἀλλὰ καὶ ἀπὸ τὸ κακὸν ἡ ἰδία γυρίζει τὸν ἄνθρωπον, χωρὶς νὰ ἀναγκάσῃ τὸ αὐτεξούσιον τοῦ ἀνθρώπου.

Ἐρώτησις κη΄. Ἐπειδὴ καὶ οἱ ἄνθρωποι γεννοῦνται εἰς τὴν κατάστασιν τῆς ἁμαρτίας, τάχα μόνον τὸ σῶμα εἶναι ἀπὸ τὸ σπέρμα τοῦ Ἀδὰμ ἢ μαζὶ καὶ ἡ ψυχή;

Ἀπόκρισις. Τὸ σῶμα τὸ ἀνθρώπινον ἀπὸ τὸ σπέρμα τοῦ Ἀδὰμ καταβαίνει, μὰ ἡ ψυχὴ γίνεται ἀπὸ τὸν Θεόν, καθὼς λέγει ἡ Γραφή, «ὁ Κύριος ἐκτείνων οὐρανὸν καὶ θεμελιῶν γῆν, καὶ πλάσσων πνεῦμα ἀνθρώπου ἐν αὐτῷ»[76]· καὶ ἀλλα­χοῦ, «καὶ ἐπιστρέψῃ χοῦς ἐπὶ τὴν γῆν ὡς ἦν, καὶ τὸ πνεῦμα ἐπιστρέψῃ πρὸς τὸν Θεόν, ὃς ἔδωκεν αὐτό»[77]. Πρὸς τούτοις, ἂν ἡ ψυχὴ ἤθελεν εἶναι ἀπὸ τὸ σπέρμα τοῦ ἀνθρώπου, μαζὶ μὲ τὸ κορμὶ ἤθελε συναποθνήσκειν καὶ ἤθελε διαλυθῇ εἰς χοῦν. Τοῦ ὁποίου τὸ ἐναντίον βλέπομεν εἰς τὴν Γραφήν, ἐκεῖ ὁποῦ ὁ Χριστός, ὁμιλῶντας τοῦ λῃστοῦ εἰς τὸν σταυρὸν εἶπεν· «ἀμὴν λέγω σοι, σήμερον μετ’ ἐμοῦ ἔσῃ ἐν τῷ παραδείσῳ»[78]. Διατὶ τὸ κορμί του ἔμεινεν εἰς τὸν σταυρόν, ἡ δὲ ψυχή του ὡς πνεῦμα ἀθάνατον ἐπῆγε μαζὶ μὲ τὸν Χριστὸν εἰς τὸν παρα­δεισον· μὰ ἂν ἤθελεν εἶναι ἀπὸ τὸ σπέρμα τοῦ ἀνθρώπου, μαζὶ μὲ τὸ κορμὶ ἤθελεν ἀποθάνει εἰς τὸν σταυρόν. Ἔπειτα δὲ πῶς ἐθέλασιν ἠμπορέσει νὰ ἀληθεύσουσι τὰ λόγια τοῦ Κυρίου ἡμῶν ὁποῦ εἶπεν, «οὐκ ἀνέγνωτε τὸ ῥηθὲν ὑμῖν ὑπὸ τοῦ Θεοῦ λέγοντος, ἐγώ εἰμι ὁ Θεὸς Ἀβραὰμ καὶ ὁ Θεὸς Ἰσαὰκ καὶ ὁ Θεὸς Ἰακώβ; οὐκ ἔστιν ὁ Θεός, Θεὸς νεκρῶν, ἀλλὰ ζώντων»[79]. Τὸ ὁποῖον πρέπει νὰ γροικᾶται ὄχι διὰ τὸ σῶμα, ἀλλὰ διὰ τὴν ψυχήν, διατὶ τὰ σώματα τῶν νεκρῶν εἰς χοῦν ἀνελύθησαν. Μὰ ἀληθεύει ὁ λόγος διὰ τὴν ψυχήν, ἡ ὁποία ἔστωντας καὶ νὰ εἶναι ζῶσα εἰς κάθε καιρόν, στέκεται ἔμπροσθεν εἰς τὸν Θεόν. Μὰ ἂν ἤθελεν εἶναι καὶ αὐτὴ ἀπὸ τὸ ἴδιο σπέρμα ὁποῦ εἶναι καὶ τὸ κορμί, μαζὶ ἐθέλασι συναποθνήσκειν. Καὶ δίδεται ἀπὸ τὸν Θεὸν ἡ ψυχή, ἀφ’ οὗ ὀργανισθῇ τὸ κορμὶ καὶ γένῃ ἐπιτήδειον εἰς τὴν ὑποδοχήν της· καὶ ὅταν δίδοται εἰς αὐτό, χύνεται εἰς ὅλον τὸ κορμί, ὡς ἂν τὸ πῦρ εἰς τὸ ἀναμμένον σίδερον, μὰ μὲ πλέον ἐξαίρετον λόγον εὑρίσκεται εἰς τὴν κεφαλὴν καὶ εἰς τὴν καρδίαν.

Ἐρώτησις κθ΄. Ἐπειδὴ ὁ Θεὸς εἶναι ποιητὴς πάντων, λοιπὸν πρέπει καὶ ὁλωνῶν νὰ προνοᾶται;

Ἀπόκρισις. Οὕτως εἶναι ἡ ἀλήθεια· ἀπὸ μικροῦ ἕως μεγάλου ὅλα τὰ γνω­ρίζει μὲ ἀκρίβειαν, καὶ ὁλωνῶν προονοᾶται, καθ’ ἑνὸς ὅσα ἔκαμε. Καθὼς ἠμποροῦμεν νὰ τὸ γνωρίσωμεν ἀπὸ τὰ λόγια τοῦ Χριστοῦ ὁποῦ λέγει· «οὐχί δύο στρουθία ἀσσαρίου πωλεῖται; καὶ ἓν ἐξ αὐτῶν οὐ πεσεῖται ἐπὶ τὴν γῆν ἄνευ τοῦ Πατρὸς ὑμῶν· ὑμῶν δὲ καὶ αἱ τρίχες τῆς κεφαλῆς πᾶσαι ἠριθμημέναι εἰσίν»[80]. Ἡ πρόνοια τούτη φανερώνεται καὶ εἰς τὴν παλαιὰν Γραφὴν μὲ τὸ στόμα τὸ δαβιδικόν, ὅταν λέγει· «οἱ ὀφθαλμοὶ πάντων εἰς σὲ ἐλπίζουσι (Κύριε), καὶ σὺ δίδως τὴν τροφὴν αὐτῶν ἐν εὐκαιρίᾳ· ἀνοίγεις σὺ τὴν χεῖρά σου, καὶ ἐμπιπλᾷς πᾶν ζῷον εὐδοκίας»[81].

Ἐρώτησις λ΄. Ταὐτὸ εἶναι τάχα εἰς τὰ θεῖα, πρόγνωσις, προορισμὸς καὶ πρόνοια;

Ἀπόκρισις. Πρόγνωσις, προορισμὸς καὶ πρόνοια εἶναι διαφορετικαῖς ἐνέργειαις εἰς τὰ θεῖα· διατὶ ἡ πρόνοια ἀναφέρεται εἰς τὰ κτιστὰ πράγματα, μὰ ἡ πρόγνωσις καὶ ὁ προορισμὸς εἶναι εἰς τὸν Θεόν, πρὶν παρὰ νὰ γενοῦσιν ὅλα τὰ κτίσματα, καλὰ καὶ μὲ διαφορετικὸν τρόπον. Ἡ πρόγνωσις εἶναι μία γνῶσις τῶν μελλόντων, χωρὶς περιορισμὸν τῶν εἰδῶν, ἤγουν χωρὶς νὰ διορίζῃ τὶ καὶ τὶ νὰ γένῃ. Ὁ δὲ κατὰ πρόγνωσιν προορισμὸς εἶναι διορισμὸς τῶν εἰδῶν, ἤγουν διορίζει καὶ τὶ μέλλει νὰ γένῃ, μὰ μόνον τὸ καλόν, καὶ ὄχι τὸ κακόν. Διατὶ ἂν ἐδιώριζε καὶ τὸ κακόν, ἤθελεν εἶναι ἐναντίος εἰς τὴν φυσικὴν ἀγαθότητα τοῦ Θεοῦ. Διὰ τοῦτο εὐλόγως ἠμποροῦμεν νὰ εἰποῦμεν ἀπὸ τὰ καθ’ ἡμᾶς, πῶς εἰς τὸν Θεὸν πρῶτον εἶναι εἰς τὴν τάξιν ἡ πρόγνωσις, δεύτερον ὁ προορισμός· ἔπειτα μετὰ τὴν κτίσιν ἀκολουθεῖ ἡ πρόνοια τῶν κτισμάτων. Τὸ ὁποῖον ὁ Ἀπόστολος φανερὰ μᾶς τὸ ἐδίδαξε λέγωντας, «ὅτι οὓς προέγνω, τούτους καὶ προώρισε· οὓς δὲ προώρισε, τούτους καὶ ἐκάλεσε· καὶ οὓς ἐκάλεσε, τούτους καὶ ἐδικαίωσεν· οὓς δὲ ἐδικαίωσε, τούτους καὶ ἐδόξασε»[82]. Καὶ ὁ τοιοῦτος λογισμὸς πρέπει νὰ εἶναι διὰ μόνον τὸν ἄνθρωπον, διατὶ τὰ ἄλλα κτίσματα (ἔξω ἀπὸ τοὺς Ἀγγέλους ὁποῦ εἶναι εἰς βεβαίαν καὶ ἀκίνδυνον κατάστασιν) δὲν περικρατοῦνται εἰς τὸν προορισμόν, ἐπειδὴ δὲν ἔχουσιν αὐτεξούσιον. Καὶ διὰ τοῦτο δὲν εἶναι εἰς αὐτὰ κανένα ἁμάρτημα, καὶ ὅ,τι κάμνουσιν, ὅλον ἐκεῖνο τὸ κάμνουσιν ἀπὸ τὴν φύσιν· καὶ διὰ τοῦτο μήτε τιμωροῦνται, μήτε δοξάζονται.

Ἐρώτησις λα΄. Ἀπὸ τοῦτο τὸ ἄρθρον τῆς πίστεως τί ἄλλο μανθάνομεν περὶ Θεοῦ καὶ τῶν κτισμάτων;

Ἀπόκρισις. Ὅ,τι ἀγαθὸν ἠμπορεῖς νὰ λογιάσης, ὅλον τοῦτο ἀπόδος εἰς τὸν Θεόν, τὸν ἄκρως ἀγαθόν, ὡς ἂν εἰς αἰτίαν καὶ ἀρχήν· καὶ ὅ,τι κακὸν εἶναι, τοῦτο ἤξευρε πῶς εἶναι ξένον ἀπ’ ἐκεῖνον καὶ μακράν, ὄχι κατὰ τὸν τόπον, μὰ κατὰ τὴν φύσιν. Περὶ δὲ κτίσεως, καθ’ ὅσον ἀπ’ ἐκεῖνον ἐπλάσθη τὸν ἀγαθόν, εἶναι καὶ αὐτὴ ἀγαθή· μὰ μὲ τούτην τὴν διαίρεσιν, ὅταν ἡ λογικὴ καὶ αὐτεξού­σιος κτίσις ἀποστατήσῃ ἀπὸ τὸν Θεόν, εἶναι κακή· ὄχι διατὶ τέτοιας λογῆς ἐκτίσθηκε, μὰ διὰ τὰ παράλογά της ἔργα· μὰ ἡ ἄλογος κτίσις ὁποῦ δὲν ἔχει αὐτε­ξούσιον, εἶναι καλὴ μὲ κάθε τρόπον εἰς τὴν φύσιν της.

Ἐρώτησις λβ΄. Ποῖον εἶναι τὸ δεύτερον ἄρθρον τῆς πίστεως;

Ἀπόκρισις. «Καὶ εἰς ἕνα Κύριον Ἰησοῦν Χριστόν, τὸν Υἱὸν τοῦ Θεοῦ τὸν μονογενῆ, τὸν ἐκ τοῦ Πατρὸς γεννηθέντα πρὸ πάντων τῶν αἰώνων, φῶς ἐκ φω­τός, Θεὸν ἀληθινὸν ἐκ Θεοῦ ἀληθινοῦ, γεννηθέντα οὐ ποιηθέντα, ὁμοούσιον τῷ Πατρί, δι’ οὗ τὰ πάντα ἐγένετο».

Ἐρώτησις λγ΄. Τί διδάσκει τοὺς Ὀρθοδόξους τοῦτο τὸ ἄρθρον τῆς πίστεως;

Ἀπόκρισις. Δύο πράγματα ἑρμηνεύει· πρῶτον, πῶς ὁ Υἱὸς τοῦ Θεοῦ ὁ Ἰησοῦς Χριστὸς εἶναι Θεὸς ἀΐδιος, γεννημένος ἀπὸ τὴν ἰδίαν φύσιν τοῦ Πατρός, ὁμότιμος καὶ ὁμόδοξος τῷ Πατρί, ὡς αὐτὸς περὶ ἑαυτοῦ εἶπε· «καὶ νῦν δόξασόν με σύ, Πάτερ, παρὰ σεαυτῷ τῇ δόξῃ ᾗ εἶχον πρὸ τοῦ τὸ κόσμον εἶναι παρὰ σοί»[83]. Δεύτερον, εἰς τὸ ἄρθρον τοῦτο ἡ διδασκαλία αὕτη εὑρίσκεται, ἤγουν πῶς ὁ Ἰη­σοῦς Χριστὸς εἶναι ποιητὴς ὄχι μόνον τῶν πραγμάτων, ἀλλὰ καὶ αὐτοῦ τοῦ χρόνου καὶ τοῦ αἰῶνος, εἰς τὸν ὁποῖον τὰ ὄντα ἐγενήκασι»· καθὼς εἶπεν ὁ Ἀπόστολος· «δι’ οὗ καὶ τοὺς αἰῶνας ἐποίησε»[84]. Περὶ δὲ τῶν ὄντων λέγει ὁ Ἰωάννης ὁ εὐαγγελιστής· «ὁ κόσμος δι’ αὐτοῦ ἐγένετο, καὶ ὁ κόσμος αὐτὸν οὐκ ἔγνω»[85].

Ἐρώτησις λδ΄. Τὰ δύο λόγια τοῦτα, ὁποῦ εἶναι βαλμένα εἰς τὸ ἄρθρον τοῦτο, «Ἰησοῦν Χριστόν», τί σημαίνουσιν;

Ἀπόκρισις. Τὸ «Ἰησοῦς» σημαίνει σωτήρ, καθὼς ὁ ἀρχάγγελος ἡρμήνευσε, λέγων πρὸς τὸν Ἰωσήφ· «τέξεται δὲ υἱόν, καὶ καλέσεις τὸ ὄνομα αὐτοῦ Ἰησοῦν· αὐτὸς γὰρ σώσει τὸν λαὸν αὐτοῦ ἀπὸ τῶν ἁμαρτιῶν αὐτῶν»[86]. Καὶ διὰ τοῦτο μὲ εὔλογον λογαριασμὸν τὸ ὄνομα τοῦτο δὲν ἠμπορεῖ ποτὲ νὰ ἀποδοθῇ κυρίως εἰς τὸν κόσμον τοῦτον ἄλλου τινός, παρὰ εἰς τὸν Κύριον ἡμῶν καὶ Σωτῆρα, ὁποῦ ἐλευθέρωσεν ὅλον τὸ γένος τῶν ἀνθρώπων ἀπὸ τὴν αἰώνιον σκλαβίαν τῶν δαιμό­νων. Ὁ δὲ «Χριστὸς» σημαίνει ἀλειμμένος, διατὶ εἰς τὸν παλαιὸν νόμον οἱ ἀλειμ­μένοι ὠνομάζουνταν χριστοί, ἤγουν οἱ ἱερεῖς, οἱ βασιλεῖς καὶ οἱ προφῆται. Εἰς τὰ ὁποῖα τοῦτα τρία ὁ Χριστὸς ἐχρίσθη ὄχι κατὰ τρόπον κοινόν, ὡσὰν τοὺς ἄλ­λους, μὰ ἐξαιρέτως ἀπὸ ὅλους τοὺς ἄλλους χριστούς, ὡς ἀναφέρει περὶ αὐτοῦ ὁ ψαλμῳδός· «ἠγάπησας δικαιοσύνην καὶ ἐμίσησας ἀνομίαν, διὰ τοῦτο ἔχρισέ σε ὁ Θεὸς ὁ Θεός σου ἔλαιον ἀγαλλιάσεως παρὰ τοὺς μετόχους σου»[87]. Καὶ τούτη ἡ χρίσις πρέπει νὰ γροικᾶται περὶ τοῦ ἁγίου Πνεύματος, ὅτι ἐχρίσθη μὲ τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον, κατὰ τὸ εἰρήμενον διὰ τοῦ προφήτου Ἡσαΐου, «Πνεῦμα Κυ­ρίου ἐπ’ ἐμέ, οὗ εἵνεκεν ἔχρισέ με, εὐαγγελίσασθαι πτωχοῖς ἀπέσταλκέ με»[88]. Τὰ ὁποῖα λόγια ὁ Χριστὸς τὰ ἀναφέρει εἰς τὸν ἑαυτόν του, λέγων «ὅτι σήμερον πεπλήρωται ἡ Γραφὴ αὕτη ἐν τοῖς ὠσὶν ὑμῶν»[89].

Κατὰ τρεῖς δὲ ὑπεροχὰς καὶ ἐξαίρετα μεγαλεῖα ὑπερέχει ὁ Χριστὸς τοὺς μετό­χους του. Καὶ ἡ μὲν πρώτη εἶναι ἡ ἱερωσύνη κατὰ τὴν τάξιν τοῦ Μελχισεδέκ. Περὶ ἧς φησὶν οὕτως ὁ Ἀπόστολος, «προσαγορευθεὶς ὑπὸ τοῦ Θεοῦ ἀρχιερεὺς κατὰ τὴν τάξιν Μελχισεδέκ»[90]· ὁ αὐτὸς ἀλλαχοῦ καλεῖ τὸν Χριστὸν ἱερέα, διότι προσέφερεν ἑαυτὸν τῷ Θεῷ καὶ Πατρί, καὶ λέγει· «ὃς διὰ πνεύματος αἰωνίου ἑαυτὸν προσήνεγκεν ἄμωμον τῷ Θεῷ»[91]· καὶ κατωτέρω, «ὁ Χριστὸς ἅπαξ προσηνέχθη εἰς τὸ πολλῶν ἀνενεγκεῖν ἁμαρτίας»[92]. Ἡ δευτέρα ἐξαίρετος μεγαλειότης καὶ ὑπερο­χὴ εἶναι ἡ βασιλεία του, τὴν ὁποίαν ἐφανέρωσεν ὁ ἀρχάγγελος Γαβριὴλ ὅταν ἔδωκε τὰ σωτηριώδη μηνύματα πρὸς τὴν καθαρωτάτην Παρθένον λέγων, «καὶ δώσει αὐτῷ Κύριος ὁ Θεὸς τὸν θρόνον Δαβὶδ τοῦ πατρὸς αὐτοῦ, καὶ βασιλεύσει ἐπὶ τὸν οἶκον Ἰακὼβ εἰς τοὺς αἰῶνας, καὶ τῆς βασιλείας αὐτοῦ οὐκ ἔσται τέλος»[93]. Ἀκόμη καὶ οἱ μάγοι εἰς τὸν καιρὸν τῆς γεννήσεώς του φέροντες τὰ δῶρα, ἔδωκαν μαρτυρίαν τῆς βασιλείας του λέγοντες· «ποῦ ἐστιν ὁ τεχθεὶς βασιλεὺς τῶν Ἰουδαίων»;[94] Τὸ αὐτὸ βεβαιώνει καὶ ὁ τίτλος τῆς τιμωρίας του εἰς τὸν καιρὸν τοῦ θανάτου· «Ἰησοῦς ὁ Ναζωραῖος, ὁ βασιλεὺς τῶν Ἰουδαίων»[95]. Καὶ διὰ τὴν τρίτην του ὑπεροχὴν ὁ Μωϋσῆς ἐπροφήτευσεν ἐκ Θεοῦ εἰπών· «προφήτην ἐκ τῶν ἀδελφῶν σου ὡς ἐμὲ ἀναστήσει Κύριος ὁ Θεός σου»[96]. Ἡ ὁποία τούτη μεγαλειότης του ἐγνωρίσθηκε μὲ τὴν ἁγίαν του διδασκαλίαν, μὲ τὴν ὁποίαν ἡρμήνευσε καὶ τὴν θεότητά του καὶ ὅσα ἄλλα ἦσαν ἀρκετὰ πρὸς τὴν ἀνθρωπίνην σω­τηρίαν· καθὼς ὁ ἴδιος εἶπεν, «ἐγνώρισα αὐτοῖς τὸ ὄνομά σου»[97]· καὶ ἀνωτέρω, «τὰ ῥήματα ἃ δέδωκάς μοι, δέδωκα αὐτοῖς, καὶ αὐτοὶ ἔλαβον καὶ ἔγνωσαν ἀλη­θῶς ὅτι παρὰ σοῦ ἐξῆλθον, καὶ ἐπίστευσαν ὅτι σύ με ἀπέστειλας»[98]. Τὸ δὲ προ­φητικὸν ἀξίωμα, (ὁποῦ ἦτον ἡ τρίτη ὑπεροχή), τότε ὁ Χριστὸς τὸ ἔδειξεν, ὅταν ἐπρόλεγε τὰ μέλλοντα ὄχι διά τινος ἀποκαλύψεως, μὰ ἀπὸ τὴν ἰδίαν του γνῶσιν, ὡς Θεὸς ἀληθινὸς καὶ ἄνθρωπος.

Ἐρώτησις λε΄. Διὰ τίνα αἰτίαν ὁ Υἱὸς τοῦ Θεοῦ ὀνομάζεται μονογενής;

Ἀπόκρισις. Ἡ ἁγία Γραφὴ φανερὰ διδάσκει πῶς εἶναι μονογενὴς ὁ Υἱὸς τοῦ Θεοῦ λέγουσα, «ἐθεασάμεθα τὴν δόξαν αὐτοῦ, δόξαν ὡς μονογενοῦς παρὰ Πατρός»[99]· καὶ κατωτέρω, «ὁ μονογενὴς Υἱός, ὁ ὢν εἰς τὸν κόλπον τοῦ Πατρός»[100]. Καὶ λέγεται μονογενής, διατὶ ἕνας μόνος εἶναι ὁ κατ’ οὐσίαν Υἱὸς τοῦ Θεοῦ, οἱ δὲ λοιποί, ὅσοι ὀνομάζουνται υἱοὶ Θεοῦ, ἔχουσι τὸ ὄνομα τοῦτο κατὰ χάριν καὶ θετικῶς, μὰ ὄχι φυσικῶς ὡς πάντες οἱ πιστοὶ καὶ ἐκλεκτοὶ τοῦ Θεοῦ. Καὶ ἡ χά­ρις τούτη τῆς υἱοθεσίας διὰ μέσου τοῦ Χριστοῦ χαρίζεται, ὡς λέγει ἡ Γραφή, «ὅσοι ἔλαβον αὐτόν, ἔδωκεν αὐτοῖς ἐξουσίαν τέκνα Θεοῦ γενέσθαι»[101].

Ἐρώτησις λς΄. Τί σημαίνουσι τὰ δύο τοῦτα λόγια «φῶς ἐκ φωτός»;

Ἀπόκρισις. Πρὸς τὴν τούτου κατάληψιν πρέπει νὰ ἠξεύρωμεν, πῶς τὸ φῶς εἶναι διττόν, ἄλλο κτιστὸν καὶ ἄλλο ἄκτιστον. Καὶ διὰ τὸ κτιστὸν φῶς ἡ Γραφὴ λέγει· «καὶ εἶπεν ὁ Θεός, γενηθήτω φῶς, καὶ ἐγένετο φῶς· καί εἶδεν ὁ Θεὸς τὸ φῶς ὅτι καλόν, καὶ διεχώρισεν ὁ Θεὸς ἀνὰ μέσον τοῦ φωτὸς καὶ ἀνὰ μέσον τοῦ σκότους»[102]. Περὶ δὲ τοῦ ἀκτίστου φωτὸς λέγει ὁ Προφήτης· «καὶ οὐκ ἔσται σοι ἔτι ὁ ἥλιος εἰς φῶς ἡμέρας, οὐδὲ ἀνατολὴ σελήνης φωτιεῖ σου τὴν νύκτα, ἀλλ’ ἔσται σοι Κύριος φῶς αἰώνιον καὶ ὁ Θεὸς δόξα σου· οὐ γὰρ δύσεται ὁ ἥλιός σοι, καὶ ἡ σελήνη οὐκ ἐκλείψει· ἔσται γάρ σοι Κύριος φῶς αἰώνιον»[103]. Καὶ τοῦτο τὸ φῶς εἰς τὸν τόπον τοῦτον γροικᾶται διὰ τὸ ἄκτιστον, καθὼς εἶναι φανερὸν ἀπὸ τὰ λόγια τοῦ παρόντος ἄρθρου, ὁποῦ λέγει· «Θεὸν ἀληθινὸν ἐκ Θεοῦ ἀληθινοῦ, γεν­νηθέντα οὐ ποιηθέντα». Ἀλλὰ τὸ ἄκτιστον φῶς ἐκ τοῦ μηδαμῇ μηδαμῶς ἐκτίσθη, μὰ τὸ γεννητὸν φῶς, εἴτουν ὁ Υἱός, εἶναι ἀπὸ τὴν οὐσίαν τοῦ Πατρός, διὰ τὸ ὁποῖον λέγει ὁ Ἀπόστολος οὕτως· «ὃς ὢν ἀπαύγασμα τῆς δόξης καὶ χαρακτὴρ τῆς ὑποστάσεως αὐτοῦ, φέρων τε τὰ πάντα τῷ ῥήματι τῆς δυνάμεως αὐτοῦ, δι’ ἑαυτοῦ καθαρισμὸν ποιησάμενος τῶν ἁμαρτιῶν ἡμῶν, ἐκάθισεν ἐν δεξιᾷ τῆς μεγαλοσύ­νης ἐν ὑψηλοῖς»[104]. Ὁμοίως καὶ αὐτὸς περὶ ἑαυτοῦ λέγει· «ἐγώ εἰμι τὸ φῶς τοῦ κόσμου, ὁ ἀκολουθῶν ἐμοὶ οὐ μὴ περιπάτησῃ ἐν τῇ σκοτίᾳ, ἀλλ’ ἕξει τὸ φῶς τῆς ζωῆς»[105]. Λέγεται δὲ «φῶς ἐκ φωτός», ὅτι πᾶσαν τὴν οὐσίαν τοῦ Πατρὸς ἔχει εἰς ἑαυτόν, καθὼς ὅταν ἕνα φῶς ἀπὸ ἄλλο ἀνάπτεται, ὅλην τὴν ἐκείνου φύσιν ἔχει. Ἀκόμη τὰ λόγια τοῦτα ὁποῦ εὑρίσκουνται εἰς τὸ πάρον ἄρθρον, «δι’ οὗ τὰ πάντα ἐγένετο», πρέπει νὰ γροικοῦνται, πῶς καθὼς ὁμοίως εἶναι ὁμοούσιος μὲ τὸν Θεὸν καὶ Πατέρα, οὕτως ὁμοίως εἶναι καὶ ποιητής· καί ὄχι δι’ αὐτοῦ, ὡς διά τινος ὑπηρέτου ἢ ὀργάνου· ὥς φησιν ἡ Γραφή, «ἐν τῷ κόσμῳ ἦν, καὶ ὁ κό­σμος δι’ αὐτοῦ ἐγένετο»[106], τουτέστιν ἐξ αὐτοῦ.

Ἐρώτησις λζ΄. Ποῖον εἶναι τὸ τρίτον ἄρθρον τῆς πίστεως;

Ἀπόκρισις. «Τὸν δι’ ἡμᾶς τοὺς ἀνθρώπους καὶ διὰ τὴν ἡμετέραν σωτηρίαν κατελθόντα ἐκ τῶν οὐρανῶν καὶ σαρκωθέντα ἐκ Πνεύματος ἁγίου καὶ Μαρίας τῆς παρθένου καὶ ἐνανθρωπήσαντα».

Ἐρώτησις λη΄. Τί διδάσκει τὸ ἄρθρον τοῦτο τῆς πίστεως;

Ἀπόκρισις. Τέσσαρα πράγματα διδάσκει· πρῶτον πῶς ὁ Υἱὸς τοῦ Θεοῦ διὰ τὴν σωτηρίαν μας ἐκατέβηκεν ἀπὸ τοὺς οὐρανούς, κατὰ τὴν ὑπόσχεσίν του, εἰς τὴν γαστέρα τῆς καθαρωτάτης παρθένου Μαρίας, καθὼς ὁ αὐτὸς λέγει περὶ ἑαυτοῦ, «οὐδεὶς ἀναβέβηκεν εἰς τὸν οὐρανόν, εἰ μὴ ὁ ἐκ τοῦ οὐρανοῦ καταβάς, ὁ υἱὸς τοῦ ἀνθρώπου»[107]. Καὶ κατέβη ἀπὸ τὸν οὐρανόν, ὄχι διὰ νὰ ἀλλάξῃ τόπον, διατὶ ἔστωντας καὶ νὰ εἶναι Θεός, πανταχοῦ εὑρίσκεται, καὶ ὅλα τὰ πράγματα πληροῖ, μὰ διατὶ οὕτως ἤρεσεν εἰς τὴν μεγαλειότητά του, νὰ ταπείνωσῃ τὸν ἑαυτόν του πέρνωντας τὴν ἀνθρωπότητα. Δεύτερον διδάσκει τὸ ἄρθρον τοῦτο, πῶς ὁ Κύριος ἡμῶν Ἰησοῦς Χριστὸς ἐπῆρεν ἀληθινὴν ἀνθρωπότητα, καὶ ὄχι φαινομένην ἢ φαντασιώδη. Καὶ τότε τὸ σῶμά του ἐπλάσθηκεν εἰς τὴν κοιλίαν τῆς μακαριωτάτης Παρθένου, ὅταν ἐκείνη πρὸς τὸν ἄγγελον ἀπεκρίθη καὶ εἶπεν· «ἰδοὺ ἡ δούλη Κυρίου, γένοιτό μοι κατὰ τὸ ῥῆμά σου»[108]. Τότε παρευθὺς ἄνθρωπος τέλειος ἐγίνηκε, μὲ ὅλα του τὰ μέλη καὶ μὲ ψυχὴν λογικήν, ἐσμιμένα μὲ τὴν θεότητα[109]. Καὶ κατὰ τὴν μίαν καὶ τὴν αὐτὴν ὑπόστασιν ἦτον Θεὸς ἀληθινὸς καὶ ἄνθρωπος ἀληθινός. Καὶ ἡ ἀμόλυντος παρθένος Θεοτόκος ἐγνωρίζετο, καθὼς ἡ Ἐλισάβετ εἶπε πρὸς αὐτήν· «καὶ πόθεν μοι τοῦτο, ἵνα ἔλθῃ ἡ μήτηρ τοῦ Κυ­ρίου μου πρός με»[110]; Ἀκόμη εἶναι ἀναγκαῖον καὶ τοῦτο νὰ ἠξεύρωμεν, πῶς οὔτε ἡ θεότης ἤλλαξεν εἰς τὴν ἀνθρωπότητα, μήτε ἡ ἀνθρωπότης εἰς τὴν θεότητα· μὰ κάθε μία φύσις ἔμεινε τελεία εἰς μίαν ὑπόστασιν μὲ ὅλα τὰ ἰδιώματά της, ἔξω ἀπὸ τὴν ἁμαρτίαν, ὅσον πρὸς τὴν ἀνθρωπότητα.

Ἐρώτησις λθ΄. Τί διδάσκει τρίτον τοῦτο τὸ ἄρθρον τῆς πίστεως;

Ἀπόκρισις. Πῶς τοῦ Χριστοῦ ἡ ἐνανθρώπησις ἐγίνηκε μὲ τὴν συνεργείαν τοῦ ἁγίου Πνεύματος. Ὥστε καθὼς ἡ Παρθένος πρὶν τῆς συλλήψεως[111] ἦτον παρθέ­νος, οὕτως καὶ εἰς τὴν σύλληψιν, καὶ ὕστερα ἀπὸ τὴν σύλληψιν ἔμεινε παρθένος, καὶ εἰς αὐτὸν τὸν τόκον· διατὶ ἀπ’ αὐτὴν ἐγεννήθηκε, φυλάξας ἀλώβητον τῆς παρθενίας της τὴν σφραγίδα. Ὥστε καὶ ὕστερα ἀπὸ τὴν γέννησιν εἰς αἰῶνας ἀτελευτήτους εἶναι παρθένος.

Ἐρώτησις μ΄. Τί ἄλλο περιέχεται εἰς τὸ ἄρθρον τοῦτο;

Ἀπόκρισις. Διὰ τὴν πάναγνον παρθένον τὴν Θεοτόκον Μαρίαν, τὴν ὁποίαν ἔστωντας καὶ νὰ ἀξιωθῇ νὰ πληρώσῃ τόσον μυστήριον, ἔχουσι χρέος ὅλοι οἱ Ὀρθόδοξοι νὰ τὴν δοξάζουσι πρεπούμενα, καὶ νὰ τὴν εὐλαβοῦνται ὡς μητέρα τοῦ Κυρίου ἡμῶν καὶ Σωτῆρος Ἰησοῦ Χριστοῦ, ἢ μᾶλλον εἰπεῖν ὡς Θεοτόκον. Διὰ τοῦτο ἡ Ἐκκλησία χαιρετισμὸν τῆς ἔκαμε, συνθέμενον ἀπὸ τὰ λόγια τοῦ ἀρχαγγέλου καὶ τῆς ἁγίας Ἐλισάβετ, βάνωντας καὶ αὐτὴ ἀνάμεσα κάποια ὀλίγα εἰς τὸν τρόπον τοῦτον. «Θεοτόκε Παρθένε, χαῖρε κεχαριτωμένη Μαρία, ὁ Κύριος μετὰ σοῦ· εὐλογημένη σὺ ἐν γυναιξί, καὶ εὐλογημένος ὁ καρπὸς τῆς κοιλίας σου, ὅτι Σωτῆρα ἔτεκες τῶν ψυχῶν ἡμῶν».

Ἐρώτησις μα΄. Πῶς πρέπει νὰ γροικοῦμεν διὰ τὸν χαιρετισμὸν τοῦτον;

Ἀπόκρισις. Πρῶτον πρέπει τοῦτο νὰ πιστεύῃς, πῶς ὁ χαιρετισμὸς τοῦτος ἔχει τὴν ἀρχὴν καὶ τὴν ῥίζαν του ἀπ’ αὐτὸν τὸν Θεόν· καὶ ἐφέρθηκεν εἰς τὴν γῆν ἀπὸ τοὺς οὐρανοὺς διὰ τοῦ ἀρχαγγέλου, διατὶ ὁ ἀρχάγγελος δὲν ἤθελεν ἀποκοτήσειν νὰ τὸν εἴπῃ, ἂν ὁ Θεὸς δὲν τὸν ἤθελε προστάξειν. Τὰ δὲ λόγια ὁποῦ εἶπεν ἡ ἁγία Ἐλισάβετ, τὰ ἔλεγεν ἐκ Πνεύματος ἁγίου, τὸ ὁποῖον εἶναι φα­νερόν, διατὶ λέγει ὁ Εὐαγγελιστής· «καὶ ἐπλήσθη Πνεύματος ἁγίου ἡ Ἐλισάβετ, καὶ ἀνεφώνησε φωνῇ μεγάλῃ καὶ εἶπεν· εὐλογημένη σὺ ἐν γυναιξί, καὶ εὐλογημένος ὁ καρπὸς τῆς κοιλίας σου»[112]. Τὰ δὲ λόγια ὁποῦ ἐπρόσθεσεν ἡ Ἐκ­κλησία, καὶ αὐτὰ ἐκ Πνεύματος ἁγίου εἶναι· καὶ αὐτὴ ἡ Ἐκκλησία μὲ τὴν ἐξου­σίαν ὁποῦ ἔχει προστάσσει νὰ δοξάζωμεν πολλὰ συνεχῶς τὴν Παρθένον μὲ τὸν χαιρετισμὸν τοῦτον εἰς τὸν καιρὸν τῆς προσευχῆς.

Ἐρώτησις μβ΄. Τί διδασκαλία εὑρίσκεται εἰς τὸν χαιρετισμὸν τοῦτον;

Ἀπόκρισις. Εἰς τὸν χαιρετισμὸν τοῦτον εὑρίσκεται ἡ ἀνάμνησις τῆς ἐνανθρωπήσεως τοῦ Υἱοῦ τοῦ Θεοῦ καὶ τῶν αὐτοῦ εὐεργεσιῶν ὁποῦ μᾶς ἔδωκε μετ’ αὐτήν. Ἀκόμη παραδίδοται καὶ ἡ τοιαύτη διδασκαλία, ἤγουν πῶς ὁ Λόγος τοῦ Θεοῦ ὁ ἄναρχος, ἐξ οὐρανοῦ καταβάς, δὲν ἐβάστα σάρκα μὲ τὸν ἑαυτόν του, μὰ εἰς τὴν κοιλίαν τῆς παναγίας Παρθένου ἀπὸ τὰ καθαρώτατά της αἵματα τὴν ἐπῆρε, τοῦ ἁγίου Πνεύματος συνεργοῦντος· καὶ ἀπ’ αὐτὴν ἐγεννήθηκεν, ὡς ἀπὸ γνησίαν του μητέρα. Οὕτω βεβαίως καὶ ἀληθῶς πρέπει νὰ πιστεύωμεν. Τοὺς δὲ λέγοντας, ὅτι πῶς ἐκατέβασεν ἀπὸ τὸν οὐρανὸν τὴν σάρκα ὁποῦ ἐφόρεσε, καὶ τὴν ἐπέρασεν ἀπὸ τὴν ἁγίαν Παρθένον, ὡσὰν ἀπὸ σωληνάρι, ἡ Ἐκκλησία τοὺς ἔκρινεν αἱρετικοὺς καὶ τοὺς κατέκρινεν. Ἀκόμη εἰς τὸν ἴδιον χαιρετισμὸν εἶναι καὶ τούτη ἡ διδασκαλία, ὁποῦ μᾶς διδάσκει νὰ τὴν ὀνομάζωμεν Θεοτόκον, διατὶ αὐτὴ ἐγέννησε τὸν Θεὸν κατὰ τὴν ἀνθρωπότητα, καὶ ἀπ’ αὐτὴν ἐγεννήθηκεν ὁ Χριστός, Θεὸς τέλειος καὶ ἄνθρωπος τέλειος. Ἔτι δὲ εὑρίσκεται καὶ τοιαύτη διδασκαλία εἰς τὸν χαιρετισμὸν τοῦτον, εἰς τὸν λόγον ὁποῦ ὀνομάζει τὴν Παρθένον κεχαριτωμένην, ἤγουν πῶς αὐτὴ εἶναι μέτοχος τῆς θείας χάριτος περισσότερον παρὰ κανένα ἄλλο κτίσμα, διατὶ εἶναι μήτηρ Θεοῦ. Καὶ διὰ τοῦτο ἡ Ἐκκλησία τὴν ὑψώνει ὑπὲρ τὰ Χερουβὶμ καὶ Σεραφίμ. Καὶ τώρα αὐτὴ ὑπεραίρει πάσας τὰς χορείας τῶν Ἀγγέλων, ἱσταμένη ἐκ δεξιῶν τοῦ Υἱοῦ της ἐν πάσῃ τιμῇ καὶ δόξῃ, καθὼς ὁ ψαλμῳδὸς λέγει· «παρέστη ἡ βασίλισσα ἐκ δεξιῶν σου, ἐν ἱματισμῷ διαχρύσῳ περιβεβλημένη, πεποικιλμένη»[113]. Τὸν χαιρετισμὸν τοῦτον καθενὰς ἀπὸ τοὺς Ὀρθοδόξους χριστιανοὺς πρέπει μετ’ εὐλαβείας νὰ τὸν λέγῃ, ζητῶντας τὴν μεσιτείαν τῆς Παρθένου· πολλὰ γὰρ ἰσχύει δέησις μητρὸς πρὸς εὐμένειαν υἱοῦ. Καὶ ὅποιος θέλει νὰ εἶναι πρὸς αὐτὴν εὐλαβής, ἂς διαβάζῃ τὸν Ἀκάθιστον ὕμνον καὶ τὰς Παρακλήσεις καὶ τοὺς λοιποὺς ὕμνους τῆς Ἐκκλησίας, τοὺς πρὸς δόξαν αὐτῆς συντεθέντας.

Ἐρώτησις μγ΄. Ποῖον εἶναι τὸ τέταρτον ἄρθρον τῆς πίστεως;

Ἀπόκρισις. «Σταυρωθέντα τε ὑπὲρ ἡμῶν ἐπὶ Ποντίου Πιλάτου, καὶ παθόντα καὶ ταφέντα».

Ἐρώτησις μδ΄. Τί διδάσκει τὸ ἄρθρον τοῦτο;

Ἀπόκρισις. Ἓξ πράγματα διδάσκει· πρῶτον πῶς κατ’ ἐκείνην τὴν ἀληθινὴν ἀνθρωπότητα ὁποῦ ἐπῆρεν ἀπὸ τὴν παρθένον Μαρίαν ὁ Λόγος, κατ’ ἐκείνην ἔπαθεν εἰς τὸν σταυρὸν ἀπάνω δι’ ἡμᾶς κυρίως καὶ ἀληθῶς, καὶ ἀπέθανεν ἀλη­θῶς. Τὸ ὁποῖον τοῦτο εἶναι φανερὸν ἀπὸ τὴν ἁγίαν Γραφήν, ὁποῦ λέγει· «καὶ φωνήσας φωνῇ μεγάλη ὁ Ἰησοῦς εἶπε· Πάτερ, εἰς χεῖράς σου παρατίθημι τὸ πνεῦμά μου· καὶ ταῦτα εἰπών, ἐξέπνευσε»[114]. Καὶ τὸ τίμιόν του αἷμα ἀληθῶς δι’ ἡμᾶς ἐξέχεε, καὶ μὲ αὐτὸ μᾶς ἐξηγόρασεν, ὡς λέγει ὁ Ἀπόστολος· «προορίσας ἡμᾶς εἰς υἱοθεσίαν διὰ Ἰησοῦ Χριστοῦ, ἐν ᾧ ἔχομεν τὴν ἀπολύτρωσιν διὰ τοῦ αἵματος αὐτοῦ, τὴν ἄφεσιν τῶν παραπτωμάτων, κατὰ τὸν πλοῦτον τῆς χάριτος αὐτοῦ»[115].

Ἐρώτησις με΄. Ποῖον εἶναι τὸ δεύτερον, ὁποῦ περιέχει τὸ ἄρθρον τοῦτο;

Ἀπόκρισις. Πῶς ἀναμαρτήτως ἔπαθε διὰ τὰς ἡμῶν ἁμαρτίας, καθὼς λέγει ὁ ἀπόστολος Πέτρος· «εἰδότες ὅτι οὐ φθαρτοῖς, ἀργυρίῳ ἢ χρυσίῳ, ἐλυτρώθητε ἐκ τῆς ματαίας ὑμῶν ἀναστροφῆς πατροπαραδότου, ἀλλὰ τιμίῳ αἵματι ὡς ἀμνοῦ ἀμώμου καὶ ἀσπίλου Χριστοῦ»[116]. Ἀκόμη καὶ ὁ βαπτιστὴς Ἰωάννης μαρτυρᾷ, πῶς ἔστωντας καὶ νὰ εἶναι ἀθῷος ὁ Ἰησοῦς καὶ ἀναμάρτητος, ἔπαθε διὰ τὰς ἁμαρ­τίας μας· διὸ λέγει, «ἴδε ὁ ἀμνὸς τοῦ Θεοῦ, ὁ αἴρων τὴν ἁμαρτίαν τοῦ κόσμου»[117]. Καὶ ἔπαθε θεληματικῶς, καθὼς ὁ ἴδιος λέγει· «ἐξουσίαν ἔχω θεῖναι τὴν ψυχήν μου, καὶ ἐξουσίαν ἔχω πάλιν λαβεῖν αὐτήν»[118].

Ἐρώτησις μς΄. Τί διδάσκει τρίτον τοῦτο τὸ ἄρθρον;

Ἀπόκρισις. Πῶς ὁ Χριστὸς ἔπαθεν εἰς τὸν σταυρὸν κατὰ τὴν σάρκα, καὶ ὄχι κατὰ τὴν θεότητα· διατὶ ἡ θεότης δὲν ἔπασχε μήτε ἐκαρφώνετο εἰς τὸν σταυ­ρόν, μήτε ἐμπτυσμοὺς ἢ κολαφίσμους ἐδέχετο, μήτε ἀπέθνῃσκε. Καὶ ὅσον πῶς μὲ μόνην τὴν σάρκα ἔπασχεν, ὁ Ἀπόστολος τὸ φανερώνει λέγωντας· «νυνὶ δὲ ἀποκατήλλαξεν ἐν τῷ σώματι τῆς σαρκὸς αὑτοῦ διὰ τοῦ θανάτου, παραστῆσαι ἡμᾶς ἁγίους καὶ ἀμώμους καὶ ἀνεγκλήτους κατενώπιον αὐτοῦ»[119]. Ἀλλὰ μὴν ἡ θεότης, ὡς ἂν ἔλαβε τὴν ἀνθρωπότητα, ποτὲ δὲν ἐχωρίσθηκεν ἀπ’ αὐτήν, οὔτε εἰς τὸν καιρὸν τοῦ πάθους ἢ τοῦ θανάτου εἰς τὸν σταυρόν, οὔτε μετὰ τὸν θάνατον· καλὰ καὶ ἡ ψυχὴ νὰ ἐχωρίσθηκεν ἀπὸ τὸ κορμί, μὰ ἡ θεότης οὔτε ἀπὸ τὸ κορμί, οὔτε ἀπὸ τὴν ψυχὴν ποτὲ ἐχωρίσθηκε· διὰ τοῦτο εἰς τὸν καιρὸν τοῦ θανάτου ἡ ὑπόστασις τοῦ Χριστοῦ ἦτον μία καὶ ἡ αὐτή[120].

Ἐρώτησις μζ΄. Τί διδάσκει τέταρτον τὸ ἄρθρον τοῦτο;

Ἀπόκρισις. Πῶς ὁ θάνατος τοῦ Χριστοῦ νὰ ἦτον μὲ διαφορώτερον τρόπον, παρὰ ὁποῦ ἦτον τῶν ἄλλων ὅλων ἀνθρώπων, διὰ ταῖς ἀφορμαῖς τοῦταις. Πρῶ­τον διὰ τὸ βάρος τῶν ἁμαρτιῶν μας, καθὼς λέγει ὁ Προφήτης περὶ αὐτοῦ· «οὗτος τὰς ἁμαρτίας ἡμῶν φέρει καὶ περὶ ἡμῶν ὀδυνᾶται· καὶ ἡμεῖς ἐλογισάμεθα αὐτὸν εἶναι ἐν πόνῳ καὶ ἐν πληγῇ ὑπὸ Θεοῦ καὶ ἐν κακώσει· αὐτὸς δὲ ἐτραυματίσθη διὰ τὰς ἁμαρτίας ἡμῶν, καὶ μεμαλάκισται διὰ τὰς ἀνομίας ἡμῶν»[121]. Καὶ ἄλλος Προφήτης ὡς ἐκ προσώπου τοῦ Χριστοῦ· «οἱ πρὸς ὑμᾶς πάντες παραπορευόμενοι ὁδόν, ἐπιστρέψατε καὶ ἴδετε, εἰ ἔστιν ἄλγος κατὰ τὸ ἄλγος μου, ὃ ἐγενήθη μοι»[122]. Δεύτερον, διατὶ εἰς τὸν σταυρὸν ἀπάνω τὴν ἱερωσύνην ἐπλήρου, ἑαυτὸν προσενέγκας τῷ Θεῷ καὶ Πατρί, εἰς ἀπολύτρωσιν τοῦ γένους τῶν ἀνθρώπων· ὥς φησιν ὁ Ἀπόστολος περὶ αὐτοῦ, «ὁ δοὺς ἑαυτὸν ἀντίλυτρον ὑπὲρ πάντων»[123]· καὶ ἀλλαχοῦ, «ὁ Χριστὸς ἠγάπησεν ἡμᾶς καὶ παρέδωκεν ἑαυτὸν ὑπὲρ ἡμῶν προσφορὰν καὶ θυσίαν τῷ Θεῷ εἰς ὀσμὴν εὐωδίας»[124]. Καὶ εἰς ἄλλον τόπον, «ἔτι ἁμαρτωλῶν ὄντων ἡμῶν, κατὰ καιρὸν Χριστὸς ὑπὲρ ἡμῶν ἀπέθανεν»[125]. Ἐκεῖ ἀκόμη εἰς τὸν σταυρὸν ἐτελείωνε τὴν μεσιτείαν ἀναμέσον Θεοῦ καὶ ἀνθρώπων, καθὼς ὁ αὐτὸς Ἀπόστολος λέγει περὶ αὐτοῦ· «καὶ δι’ αὐτοῦ ἀποκαταλλάξαι τὰ πάντα εἰς αὐτόν, εἰρηνοποιήσας διὰ τοῦ αἵματος τοῦ σταυροῦ αὐτοῦ»[126]. Καὶ ἀλλαχοῦ, «ἐξαλείψας τὸ καθ’ ἡμῶν χειρόγραφον τοῖς δόγμασιν, ὃ ἦν ὑπεναντίον ἡμῖν, καὶ αὐτὸ ᾖρεν ἐκ τοῦ μέσου, προσηλώσας αὐτὸ τῷ σταυρῷ»[127].

Ἐρώτησις μη΄. Τί διδάσκει πέμπτον τὸ ἄρθρον τοῦτο;

Ἀπόκρισις. Περὶ τῆς ταφῆς τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ· πῶς καταπῶς ἔπαθε κυρίως καὶ ἀληθῶς εἰς τὸν σταυρὸν ἀπάνω, τέτοιας λογῆς καὶ ἀπέθανεν ἀληθῶς, καὶ ἀληθῶς ἐτάφη εἰς τόπον ἐπίσημον. Καὶ τοῦτο ἔγινεν ὄχι χωρὶς αἰτίαν, μὰ διὰ νὰ μὴν ὑποπτεύεταί τινας ὕστερον περὶ τῆς ἀληθοῦς αὐτοῦ ἐκ νεκρῶν ἀναστάσεως. Διατὶ ἂν ἤθελε ταφῇ εἰς κανένα τόπον ἀπόκρυφον, καὶ καθὼς τὸ λέγουσιν, ἐν παραβύστῳ, ἐθέλασιν ἔχειν ἀφορμὴν οἱ Ἰουδαῖοι νὰ διασύρουσι τὸν Χριστόν. Πρὸς μεγαλήτερην λοιπὸν πίστωσιν καὶ δόξαν τῆς ἐνδόξου τοῦ Χριστοῦ ἀναστάσεως ἐπαρακινηθήκασιν οἱ Ἰουδαῖοι καὶ ἤλθασι πρὸς Πιλᾶτον λέγοντες· «κέλευσον ἀσφαλισθῆναι τὸν τάφον ἕως τῆς τρίτης ἡμέρας»· καὶ αὐτὸς τοὺς ἀπεκριθη· «ἔχετε κουστωδίαν, ὑπάγετε, ἀσφαλίσασθε ὡς οἴδατε· οἱ δὲ πορευθέντες, ἠσφαλίσαντο τὸν τάφον, σφραγίσαντες τὸν λίθον μετὰ τῆς κουστωδίας»[128]. Ἡ ὁποία κουστωδία τῶν Ἰουδαίων φανερώτατα ἐμαρτύρησε, πῶς ὁ Χριστὸς ἀνέστη ἀπὸ τοὺς νεκρούς, διατὶ εἰς τὸν καιρὸν ἐκεῖνον αὐτοὶ ἐφοβήθησαν, ὡς λέγει ἡ Γραφή· «καὶ ἰδοὺ σεισμὸς ἐγένετο μέγας· ἄγγελος γὰρ Κυρίου καταβὰς ἐξ οὐρα­νοῦ, προσελθὼν ἀπεκύλισε τὸν λίθον ἀπὸ τῆς θύρας, καὶ ἐκάθητο ἐπάνω αὐτοῦ· ἀπὸ δὲ τοῦ φόβου αὐτοῦ ἐσείσθησαν οἱ τηροῦντες, καὶ ἐγένοντο ὡσεὶ νεκροί· οἵτινες ὕστερον ἐλθόντες εἰς τὴν πόλιν, ἀπήγγειλαν τοῖς ἀρχιερεῦσιν ἅπαντα τὰ γενόμενα»[129]. Καὶ διὰ τοῦτο ἠναγκάζοντο νὰ εἰποῦσι καὶ ἐκεῖνα τὰ λόγια, ὁποῦ εἶπεν ὁ ἄγγελος Κυρίου εἰς ταῖς γυναῖκες· «οἶδα ὅτι Ἰησοῦν τὸν ἐσταυρωμένον ζητεῖτε· οὐκ ἔστιν ὧδε· ἠγέρθη γὰρ καθὼς εἶπε· δεῦτε ἴδετε τὸν τόπον ὁποῦ ἔκειτο ὁ Κύριος· καὶ ταχὺ πορευθεῖσαι εἴπατε τοῖς μαθηταῖς αὐτοῦ, ὅτι ἠγέρθη ἀπὸ τῶν νεκρῶν»[130]. Διὰ τούτην λοιπὸν τὴν ἀφορμὴν ὁ τάφος τοῦ Κυρίου εἶναι ὀνομαστός, διὰ νὰ εἶναι πιστὸν εἰς ὅλους, πῶς οἱ μαθηταί του δὲν τὸν ἔκλεψαν, μήτε εἰς ἀπόκρυφον τόπον τὸν ἔθαψαν, ὡς οἱ διεστραμμένοι Ἰουδαῖοι διεφήμισαν, δίδοντες χρήματα εἰς τοὺς στρατιώτας. Μὰ τὴν ὑποψίαν τούτην τὴν ἔκβαλε τὸ μνῆμα εἰς τὸ ὁποῖον ἐκοίτετο· ἡ σφραγὶς τοῦ λίθου μετὰ τῶν τῆς κουστωδίας τῶν Ἰουδαίων· ὁμοίως καὶ ὁ Ἰωσὴφ καὶ ὁ Νικόδημος, οἱ ὁποῖοι ἦσαν ἔντιμοι ἀνάμεσα εἰς τοὺς Ἰουδαίους· ἀκόμη ἡ σινδόνα μὲ τὴν ὁποίαν ἐτυλίξασι τὸ νενεκρωμένον σῶμα τοῦ Κυρίου ἡμῶν, τὸ σουδάριον ὁποῦ ἦτον εἰς τὴν κεφαλήν του καὶ ἔμεινεν εἰς τὸν τάφον διπλωμένον, ἀναστάντος αὐτοῦ[131]. Ταῦτα πάντα φανερώνουσι, πῶς δὲν ἐκλέφτηκεν ἀπὸ τοὺς μαθητάς του τὸ σῶμα, ἀλλὰ ἀνέστη. Μὲ τὴν διδασκαλίαν τούτην πρέπει καὶ τοῦτο νὰ νοῆται, πῶς κατὰ τὴν προφητείαν ἦτον ἀνάγκη νὰ εἶναι τὸ μνημεῖον του ἔντιμον, καθὼς ἦτον καὶ εἶναι μέχρι τῆς σή­μερον· φησὶ γὰρ ὁ Προφήτης, «καὶ ἔσται ἡ ἀνάπαυσις αὐτοῦ τιμή»[132]. Καὶ εἰς αυτὸ ὅποιος ἐν πίστει καὶ ἀγάπῃ τῇ εἰς Χριστὸν ὑπαγένει, μεγάλην ἄφεσιν τῶν ἁμαρ­τιῶν ἀποκτᾶται, δι’ αὐτοῦ πρὸς Χριστὸν προσερχόμενος.

Ἐρώτησις μθ΄. Ἀνάμεσα εἰς τὰ εἰρημένα ἐπεθύμουν νὰ ἔμαθα περὶ τῆς ψυχῆς τοῦ Χριστοῦ, εἰς ποῖον τόπον νὰ εὑρίσκετο ὕστερα ἀπὸ τὸν θάνατόν του πρὶν τῆς ἀναστάσεως;

Ἀπόκρισις. Ἡ ψυχὴ τοῦ Χριστοῦ, ἔστωντας καὶ νὰ χωρισθῇ ἀπὸ τὸ σῶμα, ἦτον πάντοτε ἐσμιμένη μὲ τὴν θεότητα, καὶ μὲ τὴν θεότητα ἐκατέβηκεν εἰς τὸν ᾅδην· καλὰ καὶ εἰς τὸν τόπον τοῦτον νὰ μὴν ἔχωμεν κἂν μίαν ἐνθύμησιν δι’ αὐτό. Μόνον τὸ ἔχομεν βέβαιον ἀπὸ ὅλους τοὺς ἐκκλησιαστικοὺς ὕμνους, ὁποῦ πραγμα­τεύονται δι’ αὐτό, πῶς ὁ Χριστὸς νὰ ἐκατάβηκεν εἰς τὸν ᾅδην μὲ τὴν ψυχὴν καὶ μὲ τὴν θεότητα· καὶ πλέον χωριστὰ μὲ τὸ τροπάριον ἐκεῖνο τῆς Ἐκκλησίας, ὁποῦ λέγει· «ἐν τάφῳ σωματικῶς, ἐν ᾅδου δὲ μετὰ ψυχῆς ὡς Θεός, ἐν παραδείσῳ δὲ μετὰ λῃστοῦ, καὶ ἐν θρόνῳ ὑπῆρχες, Χριστέ, μετὰ Πατρὸς καὶ Πνεύματος, πάντα πληρῶν ὁ ἀπερίγραπτος». Καὶ ἀπὸ τὸν ᾅδην ἐλύτρωσε τὰς ψυχὰς τῶν ἁγίων προπατόρων, καὶ τὰς ἔβαλεν εἰς τὸν παράδεισον, μαζὶ μὲ τοὺς ὁποίους συνεισήγαγε καὶ τὸν λῃστήν, ὁποῦ ἐπίστευσεν ἐν τῷ σταυρῷ εἰς αὐτόν.

Ἐρώτησις ν΄. Τί εἶναι τὸ ἕκτον, ὁποῦ πραγματεύεται καὶ διδάσκει τὸ ἄρθρον τοῦτο;

Ἀπόκρισις. Διατὶ τὸ ἄρθρον τοῦτο κάνει ἐνθύμησιν τοῦ σταυροῦ τοῦ Χριστοῦ, εἰς τὸν ὁποῖον ἀπάνω ἀπέθανεν ὁ Χριστὸς καὶ ἔσωσέ μας. Δίδει ἀφορμὴν διὰ τοῦτο νὰ ἐνθυμηθοῦμεν καὶ ἡμεῖς τοῦ σταυροῦ, διὰ τὸν ὁποῖον τέτοιας λογῆς ὁμιλεῖ ὁ ἀπόστολος Παῦλος· «ἐμοὶ δὲ μὴ γένοιτο καυχᾶσθαι, εἰ μὴ ἐν τῷ σταυρῷ τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, δι’ οὗ ἐμοὶ κόσμος ἐσταύρωται, κἀγὼ τῷ κόσμῳ»[133]. Καὶ ἀλλαχοῦ, «ὁ λόγος γὰρ ὁ τοῦ σταυροῦ τοῖς μὲν ἀπολλυμένοις μω­ρία ἐστί, τοῖς δὲ σωζομένοις (εἴτουν) ἡμῖν δύναμις Θεοῦ ἐστιν»[134]. Ὥστε λοιπὸν διὰ μεγάλαις ἀφορμαῖς πρέπει νὰ τιμᾶται ἀπὸ ἐμᾶς ὁ σταυρός, ὡσὰν σημεῖον τοῦ Χριστοῦ, εἰς τὸν ὁποῖον ἐδόθηκε δύναμις, —διατὶ ἐχύθηκεν εἰς αὐτὸν τὸ αἷμα τοῦ Υἱοῦ τοῦ Θεοῦ καὶ εἰς αὐτὸν ἀπέθανε—, νὰ διώκῃ τὰ πονηρὰ πνεύματα. Διὰ τοῦτο ὁ ἅγιος Κύριλλος ὁ Ἱεροσολύμων λέγει οὕτως· «ὅταν μὲ τὸ σημεῖον τοῦ τιμίου σταυροῦ σημειώνωμεν τοὺς ἑαυτούς μας, τότε ὁ διάβολος κατανοῶντας πῶς ὁ Χριστὸς ὁ Κύριος εἰς αὐτὸν ἐκαρφώθηκε διὰ τὴν σωτηρίαν τὴν ἐδικήν μας καὶ διὰ τὴν ἐξολόθρευσιν τῆς δαιμονικῆς δυνάμεως, δὲν ἠμπορεῖ νὰ στέκεται παρών, μήτε νὰ ὑποφέρῃ τὴν δύναμιν τοῦ σταυροῦ· μὰ φεύγει ἀπὸ μᾶς καὶ πλέον δὲν πειράζει, καὶ μάλιστα διατὶ τότε ἔχομεν συνήθειαν νὰ ἐπικαλούμεθα τὸ ὄνομα τοῦ Χριστοῦ»[135]. Διὰ τοῦτο χρεωστοῦμεν νὰ κάνωμεν τὸν σταυρόν μας πολλὰ συχνά, διατὶ συχνὰ γροικοῦμεν καὶ τοὺς πειρασμοὺς τοῦ δαίμονος· τοὺς ὁποίους μὲ ἄλλον τρόπον δὲν ἠμποροῦμεν νὰ διώκωμεν, παρὰ μὲ τὸν ζωοποιὸν σταυρὸν καὶ μὲ τὴν ἐπίκλησιν τοῦ ὀνόματος τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ. Καὶ ὄχι μόνον τοὺς διώκομεν ἀπὸ ἡμᾶς, ἀλλὰ καὶ ἀπὸ ὅλα τὰ ἄλλα μας πράγματα, ἤγουν ἀπὸ φαγητά, πιοτά, σκεύη καὶ τὰ λοιπά. Διὰ τοῦτο ὁ αὐτὸς Κύριλλος (εἰς τὸ αὐτὸ) διδάσκει λέ­γων· «κάμνε τὸ σημεῖον τοῦ τιμίου σταυροῦ, τρώγωντας, πίνωντας, καθήμενος, ἱστάμενος, ὁμιλῶντας ἢ καὶ περιπατῶντας· καὶ μὴν ἀρχίζῃς καμμίαν σου δου­λείαν, παρὰ νὰ κάμῃς τὸ σημεῖον τοῦ τιμίου σταυροῦ, εἰς τὸ ὀσπίτιον, εἰς τὸν δρόμον, ἡμέραν καὶ νύκτα, καὶ εἰς κάθε τόπον».

Ἐρώτησις να΄. Πῶς χρεωστοῦμεν νὰ σημειωνώμεθα μὲ τὸ σημεῖον τοῦ τιμίου καὶ ζωοποιοῦ σταυροῦ;

Ἀπόκρισις. Μὲ τὴν δεξιὰν χεῖρα πρέπει νὰ κάνῃς τὸν σταυρόν, βάνωντας εἰς τὸ μέτωπόν σου τὰ τρία μεγάλα δάκτυλα, καὶ νὰ λέγῃς «εἰς τὸ ὄνομα τοῦ Πατρός», καὶ τότε καταβάζεις τὸ χέρι εἰς τὸν θώρακα μὲ τὸ ἴδιον σχῆμα, καὶ λέ­γεις «καὶ τοῦ Υἱοῦ», καὶ ἀπ’ ἐκεῖ εἰς τὸν δεξιὸν βραχίονα, λέγωντας «καὶ τοῦ ἁγίου Πνεύματος», παγένωντας ἕως εἰς τὸν ἀριστερόν· καὶ ἀφ’ οὗ σημείωσῃς τὸν ἑαυτόν σου μὲ τὸ ἅγιον τοῦτο σημεῖον τοῦ σταυροῦ, πρέπει νὰ τελείωσῃς μὲ τὸν λόγον τοῦτον, «ἀμήν». Ἢ καὶ ὅταν κάνῃς τὸν σταυρόν σου, ἠμπορεῖς νὰ λέγῃς· «Κύριε Ἰησοῦ Χριστέ, Υἱὲ τοῦ Θεοῦ, ἐλέησόν με τὸν ἁμαρτωλόν· ἀμήν».

Ἐρώτησις νβ΄. Ποῖον εἶναι τὸ πέμπτον ἄρθρον τῆς πίστεως;

Ἀπόκρισις. «Καὶ ἀναστάντα τῇ τρίτῃ ἡμέρᾳ κατὰ τὰς Γραφάς».

Ἐρώτησις νγ΄. Τί διδασκαλίαν μᾶς διδάσκει τὸ ἄρθρον τοῦτο τῆς πίστεως;

Ἀπόκρισις. Δύο πράγματα διδάσκει· πρῶτον πῶς ὁ Κύριος ἡμῶν Ἰησοῦς Χριστὸς μὲ τὴν δύναμιν τῆς θεότητός του ἠγέρθη ἀπὸ τῶν νεκρῶν, καθὼς εἶναι γεγραμμένον περὶ αὐτοῦ εἰς τοὺς προφήτας καὶ εἰς τοὺς ψαλμούς· δεύτερον πῶς ἀνεστάθηκε μὲ τὸ ἴδιον σῶμα, ὁποῦ ἐγεννήθη καὶ ἀπέθανεν.

Ἐρώτησις νδ΄. Κατὰ τίνας Γραφὰς ὁ Χριστὸς ἦτον χρεία νὰ πάθῃ καὶ νὰ ἀποθάνῃ, καὶ τὴν τρίτην ἡμέραν νὰ ἀναστηθῇ;

Ἀπόκρισις. Δύο λογιῶν εἶναι αἱ ἅγιαι Γραφαί· κάποιαις τοῦ παλαιοῦ νόμου καὶ κάποιαις τοῦ νέου· αἱ πρῶται ἐπροείπασι πῶς ὁ Χριστὸς μέλλει νὰ ἔλθῃ, καὶ μὲ τίνα τρόπον εἶχε νὰ σώσῃ τὸ γένος τῶν ἀνθρώπων, ἤγουν μὲ τὸ νὰ πάθῃ, νὰ λάβῃ θάνατον καὶ νὰ ἀνασταθῇ ἀπὸ τοὺς νεκρούς· καὶ κατὰ τὰς Γραφὰς ταύτας ὁ Χριστὸς ἔπρεπε νὰ τὰ πληρώσῃ ὅλα. Κατὰ δὲ τὰς Γραφὰς τοῦ νέου νόμου ἐβεβαιώθηκε, πῶς τὰ ἐπλήρωσε καί πῶς τέτοιας λογῆς ἦλθε, καθὼς γέγραπται περὶ αὐτοῦ· ὡς ὁ αὐτὸς λέγει περὶ ἑαυτοῦ, «ὁ μὲν υἱὸς τοῦ ἀνθρώπου ὑπάγει, καθὼς γέγραπται περὶ αὐτοῦ»[136]. Καὶ ὕστερα ἀπὸ τὴν ἐκ νεκρῶν αὐτοῦ ἀνάστασιν ἔλεγε πρὸς δύο του μαθητὰς στρατοκόπους, «οὐχὶ ταῦτα ἔδει παθεῖν τὸν Χριστὸν καὶ εἰσελθεῖν εἰς τὴν δόξαν αὐτοῦ; καὶ ἀρξάμενος ἀπὸ Μωσέως καὶ ἀπὸ πάντων τῶν Προφητῶν, διηρμήνευεν αὐτοῖς ἐν πάσαις ταῖς Γραφαῖς τὰ περὶ ἑαυτοῦ»[137]. Καί πῶς πρέπει νὰ ἔχῃ τὸ κῦρος καὶ τὴν βεβαιότητα ἡ παλαιὰ Γραφὴ εἰς ἡμᾶς, τὸ μαρτυρᾷ λέγων ὁ Ἀπόστολος περὶ αὐτῆς· «ἔχομεν βεβαιότερον τὸν προφητι­κὸν λόγον, ᾧ καλῶς ποιεῖτε προσέχοντες, ὡς λύχνῳ φαίνοντι ἐν αὐχμηρῷ τόπῳ, ἕως οὗ ἡμέρα διαυγάσῃ καὶ φωσφόρος ἀνατείλῃ ἐν ταῖς καρδίαις ὑμῶν»[138]. Καὶ πῶς νὰ ἐτελειώθηκεν οὕτως κατὰ τὰς Γραφὰς ταύτας, ὅλοι οἱ Εὐαγγελισταὶ μᾶς βεβαιώνουσι· καὶ ὁ Ἀπόστολος λέγει, «ὅτι Χριστὸς ἀπέθανεν ὑπὲρ τῶν ἁμαρτιῶν ἡμῶν, κατὰ τὰς Γραφάς, καὶ ὅτι ἐτάφη, καὶ ὅτι ἐγήγερται τῇ τρίτῃ ἡμέρᾳ, κατὰ τὰς Γραφάς, καὶ ὅτι ὤφθη Κηφᾷ, εἶτα τοῖς δώδεκα· ἔπειτα ὤφθη ἐπάνω πεντακοσίοις ἀδελφοῖς ἐφάπαξ, ἐξ ὧν οἱ πλείους μένουσιν ἕως ἄρτι, τινὲς δὲ καὶ ἐκοιμήθησαν· ἔπειτα ὤφθη Ἰακώβῳ, εἶτα τοῖς Ἀποστόλοις πᾶσιν, ἔσχατον δὲ πάν­των, ὡσπερεὶ τῷ ἐκτρώματι, ὤφθη κἀμοί»[139]. Τὴν τοῦ Χριστοῦ ἀνάστασιν προετύπου καὶ ὁ προφήτης Ἰωνᾶς, τὸν ὁποῖον τύπον ὁ Κύριος ἡμῶν Ἰησοῦς Χρι­στὸς τὸν ἀναφέρει πρὸς τὸν ἑαυτόν του, λέγων πρὸς τοὺς Ἰουδαίους· «γενεὰ πονηρὰ καὶ μοιχαλὶς σημεῖον ἐπιζητεῖ, καὶ σημεῖον οὐ δοθήσεται αὐτῇ, εἰ μὴ τὸ σημεῖον Ἰωνᾶ τοῦ προφήτου· ὥσπερ γὰρ ἦν Ἰωνᾶς ἐν τῇ κοιλίᾳ τοῦ κήτους τρεῖς ἡμέρας καὶ τρεῖς νύκτας, οὕτως ἔσται ὁ υἱὸς τοῦ ἀνθρώπου ἐν τῇ καρδίᾳ τῆς γῆς τρεῖς ἡμέρας καὶ τρεῖς νύκτας»[140].

Ἐρώτησις νε΄. Ποῖον εἶναι τὸ ἕκτον ἄρθρον τῆς πίστεως;

Ἀπόκρισις. «Καὶ ἀνελθόντα εἰς τοὺς οὐρανούς, καὶ καθεζόμενον ἐκ δεξιῶν τοῦ Πατρός».

Ἐρώτησις νς΄. Τί μᾶς ἑρμηνεύει τὸ ἄρθρον τοῦτο τῆς πίστεως;

Ἀπόκρισις. Τέσσαρα πράγματα διδάσκει τὸ ἄρθρον τοῦτο· πρῶτον, πῶς μὲ τὸ ἴδιον σῶμα, εἰς τὸ ὁποῖον ἔπαθεν ἀληθῶς καὶ ἀνέστη ἀπὸ τοὺς νεκρούς, μὲ τὸ ἴδιον ἐκεῖνο ἀνέβη εἰς τοὺς οὐρανοὺς καὶ ἐκάθισεν εἰς τὴν δεξιὰν τοῦ Πατρὸς μὲ δόξαν καὶ αἶνον. Δεύτερον, πῶς ὡς ἄνθρωπος μόνον ἀνέβηκεν εἰς τὸν οὐρα­νόν, διατὶ ὡς Θεὸς πάντοτε ἦτον εἰς τὸν οὐρανὸν καὶ εἰς πάντα τόπον. Τρίτον διδάσκει πῶς τὴν ἀνθρωπότητα ὁποῦ ἐπῆρε μίαν φορὰν ἀπὸ τὴν παρθένον Μα­ρίαν, ποτὲ δὲν τὴν ἐξαφῆκε· μὰ μετ’ αὐτὴν πάλιν θέλει ἔλθῃ νὰ κρίνῃ, καθὼς οἱ Ἄγγελοι εἴπασιν εἰς τοὺς Ἀποστόλους· «οὗτος ὁ Ἰησοῦς, ὁ ἀναληφθεὶς ἀφ’ ὑμῶν εἰς τὸν οὐρανόν, οὕτως ἐλεύσεται, ὃν τρόπον ἐθεάσασθε αὐτὸν πορευόμενον εἰς τὸν οὐρανόν»[141]. Τέταρτον διδάσκει πῶς ὁ Χριστὸς εἶναι μόνον εἰς τὸν οὐρανὸν καὶ ὄχι εἰς τὴν γῆν, κατὰ τὸν τρόπον τῆς σαρκὸς ὁποῦ ἐφόρεσε καὶ συνανεστράφηκεν εἰς τὴν γῆν· μὰ κατὰ τὸν μυστηριώδη τρόπον, ὁποῦ εὑρίσκεται εἰς τὴν θείαν εὐχαριστίαν, εἶναι καὶ εἰς τὴν γῆν ὁ αὐτὸς Υἱὸς τοῦ Θεοῦ, Θεὸς καὶ ἄν­θρωπος, κατὰ μετουσίωσιν, ἔστωντας καὶ ἡ οὐσία τοῦ ἄρτου νὰ μεταβάλλεται εἰς τὴν οὐσίαν τοῦ ἁγίου σώματος αὐτοῦ, καὶ ἡ οὐσία τοῦ οἴνου εἰς τὴν οὐσίαν τοῦ τιμίου αἵματος αὐτοῦ. Διὰ τὸ ὁποῖον πρέπει νὰ δοξάζωμεν καὶ νὰ λατρεύωμεν τὴν ἁγίαν εὐχαριστίαν ὁμοίως καθὼς καὶ αὐτὸν τὸν Σωτῆρα μας Ἰησοῦν.

Ἐρώτησις νζ΄. Ποῖον εἶναι τὸ ἕβδομον ἄρθρον τῆς πίστεως;

Ἀπόκρισις. «Καὶ πάλιν ἐρχόμενον μετὰ δόξης κρῖναι ζῶντας καὶ νεκρούς, οὗ τῆς βασιλείας οὐκ ἔσται τέλος».

Ἐρώτησις νη΄. Τί μᾶς διδάσκει τοῦτο τὸ ἄρθρον τῆς πίστεως;

Ἀπόκρισις. Τρία πράγματα· πρῶτον πῶς ὁ Χριστὸς μέλλει νὰ στρέψῃ διὰ νὰ κρίνῃ ζῶντας καὶ νεκρούς, καθὼς ὁ ἴδιος λέγει διὰ λόγου του· «ὅταν δὲ ἔλθῃ ὁ υἱὸς τοῦ ἀνθρώπου ἐν τῇ δόξῃ αὐτοῦ, καὶ πάντες οἱ ἅγιοι ἄγγελοι μετ’ αὐτοῦ»[142], καὶ θέλει ἔλθει τόσον γοργά, «ὥσπερ ἡ ἀστραπὴ ἐξέρχεται ἀπὸ ἀνατολῶν καὶ φαί­νεται ἕως δυσμῶν, οὕτως ἔσται καὶ ἡ παρουσία τοῦ υἱοῦ τοῦ ἀνθρώπου»[143]· «περὶ δὲ τῆς ἡμέρας τῆς παρουσίας ἐκείνης καὶ τῆς ὥρας οὐδεὶς οἶδεν, οὔτε οἱ ἄγγελοι»[144]. Μ’ ὅλον τοῦτο προτήτερα μέλλει νὰ γενοῦσι τὰ πράγματα τοῦτα· νὰ κηρυχθῇ τὸ Εὐαγγέλιον εἰς ὅλα τὰ ἔθνη, νὰ ἔλθῃ ὁ Ἀντίχριστος, νὰ γενοῦσι μεγάλοι πόλεμοι, πεῖναις, θανατικὰ καὶ ἕτερα ὅμοια[145]· καὶ διὰ νὰ τὰ εἰπῶ συντόμως, μεγάλη πολλὰ θλίψις θέλει γένῃ, κατὰ τὰ λόγια τοῦ Κυρίου λέγοντος· «ἔσται γὰρ τότε θλίψις μεγάλη, οἷα οὐ γέγονεν ἀπ’ ἀρχῆς κόσμου ἕως τοῦ νυν, οὐδ’ οὐ μὴ γένηται»[146]. Διὰ τὴν κρίσιν τούτην φανερὰ ὁμιλεῖ λέγων ὁ Ἀπόστολος· «διαμαρτύρομαι οὖν ἐγὼ ἐνώπιον τοῦ Θεοῦ καὶ τοῦ Κυρίου Ἰησοῦ Χριστοῦ, τοῦ μέλ­λοντος κρίνειν ζῶντας καὶ νεκρούς, κατὰ τὴν ἐπιφάνειαν αὐτοῦ καὶ τὴν βασι­λείαν αὑτοῦ»[147].

Δεῖτε τό Α2 Μέρος στήν ἱστοσελίδα:

http://sathanasoulias.blogspot.gr/2017/03/16381641_24.html

τό Β΄ Μέρος στήν ἱστοσελίδα:

http://sathanasoulias.blogspot.gr/2017/04/16381641.html

καί τό Γ΄ καί τελευταῖο Μέρος στήν ἱστοσελίδα:
http://sathanasoulias.blogspot.gr/2017/04/16381641_11.html

ΠΗΓΗ:

Ἰω. Καρμίρη, Τὰ Δογματικὰ καὶ Συμβολικὰ Μνημεῖα τῆς Ὀρθοδόξου Καθολικῆς Ἐκκλησίας,

τ. ΙΙ, ἐν Ἀθήναις 1953, σ. 591-686.

---

[1] Ἰακ. 2,24.

[2] Ἰακ. 2,26.

[3] Α΄ Τιμ. 1,19.

[4] Α΄ Τιμ. 3,9.

[5] Ἑβρ. 11,6.

[6] Ῥωμ. 14,23.

[7] Ἑβρ. 11,1.

[8] Ῥωμ. 10,10.

[9] Β΄ Θεσ. 2,15.

[10] Α΄ Κορ. 11,2.

[11] Περὶ Ἐκκλ. Ἱεραρχ. 1,4, MPG, 3,376.

[12] Ψαλμ. 116,10, Β΄ Κορ. 4,13.

[13] Δευτ. 6,4.

[14] Ψαλμ. 32,9, 148,5.

[15] Ἐφ, 4,6.

[16] Κατηχ. 6,5, MPG, 33,548.

[17] Ἡσ. 44,6.

[18] Δευτ. 6,4.

[19] Ματθ. 28,19.

[20] Ἔκδ. ὀρθ. πίστ. Ι,8, MPG, 94,809,821,824.

[21] Ῥωμ. 11,36.

[22] Α΄ Ἰω. 5,7.

[23] Ἡσ. 46,5.

[24] Β΄ Κορ. 10,5.

[25] Γεν. 1,26

[26] Γεν. 3,22.

[27] Γεν. 11,7.

[28] Ἡσ. 6,3.

[29] Ψαλμ. 32,6.

[30] Ψαλμ. 109,3.

[31] Ἀποκ. 1,8.

[32] Λουκ. 1,37.

[33] Ψαλμ. 113,11.

[34] Β΄ Τιμ. 2,13, Ἑβρ. 6,18.

[35] Ψαλμ. 176,14,15.

[36] Ψαλμ. 138, 7-12.

[37] Ἔνθ’ ἀν. Ι,13, MPG, 94,852.

[38] Αὐτόθι.

[39] Δαν. 2,22.

[40] Σοφ. Σειρ. 23,19.

[41] Σοφ. Σειρ. 42,18/9.

[42] Ἀποκ. 2,23.

[43] Δ΄ Βασ. 5,26.

[44] Πράξ. 5,1 ἑξ.

[45] Δαμασκηνοῦ, Ἔκδ. ὀρθ. πίστ. ΙΙ,2,3,12, MPG, 94,864 ἑξ., 917 ἑξ.

[46] Πράξ. 5, 19-20.

[47] Πράξ. 12,7.

[48] Πράξ. 12,11.

[49] Ματθ. 18,10.

[50] Ματθ. 2,13.

[51] Ματθ. 1,20.

[52] Λουκ. 2,9 ἑξ.

[53] Ψαλμ. 90,11.

[54] Περὶ οὐραν. Ἱεραρχ. 1,6 ἑξ., MPG, 3,200 ἑξ.

[55] Ἰω. 8,44.

[56] Α΄ Πέτρ. 5,8.

[57] Ματθ. 8,31.

[58] Ματθ. 25,41.

[59] Γεν. 1,26.

[60] Ψαλμ. 8, 7-9.

[61] Ψαλμ. 8,6.

[62] Ψαλμ. 48,13,21.

[63] Γεν. 3,19.

[64] Σοφ. Σειρ. 15, 11-17.

[65] Στίχ. 20.

[66] Ῥωμ. 6,23.

[67] Ψαλμ. 21,7.

[68] Γεν. 2,17.

[69] Ῥωμ. 5,12.

[70] Ψαλμ. 50,70.

[71] Δαμασκηνοῦ, Ἔκδ. ὀρθ. πίστ. ΙV,21, MPG, 94,1197.

[72] Αὐτόθι, ΙΙ,30, σ. 969 ἑξ.

[73] Ἀμὼς 3,6.

[74] Α΄ Κορ. 4,15.

[75] Ἰω. 1,12.

[76] Ζαχ. 12,1.

[77] Ἐκκλ. 12,7.

[78] Λουκ. 23,43.

[79] Ματθ. 22,31/2.

[80] Ματθ. 10,29.

[81] Ψαλμ. 144,15.

[82] Ῥωμ. 8,29.

[83] Ἰω. 17,5.

[84] Ἑβρ. 1,2.

[85] Ἰω. 1,10.

[86] Ματθ. 1,21.

[87] Ψαλμ. 44,8.

[88] Ἡσ. 61,1.

[89] Λουκ. 4,21.

[90] Ἑβρ. 5,10.

[91] Ἑβρ. 9,14.

[92] Ἑβρ. 9,28.

[93] Λουκ. 1,32.

[94] Ματθ. 2,2.

[95] Ἰω. 19,19.

[96] Δευτ. 18,15.

[97] Ἰω. 17,26.

[98] Ἰω. 17,8.

[99] Ἰω. 1,14.

[100] Ἰω. 1,18.

[101] Ἰω. 1,12.

[102] Γεν. 1,3.

[103] Ἡσ. 60,19.

[104] Ἑβρ. 1,3.

[105] Ἰω. 8,12.

[106] Ἰω. 1,10.

[107] Ἰω. 3,13.

[108] Λουκ. 1,38.

[109] Δαμασκηνοῦ, ἔνθ’ ἀν. ΙΙΙ, 1,2, MPG, 94,985 ἑξ.

[110] Λουκ. 1,43.

[111] Ἡσ. 7,14.

[112] Λουκ. 1,41.

[113] Ψαλμ. 44,10.

[114] Λουκ. 23,46.

[115] Ἐφ. 1,5,7.

[116] Α΄ Πέτρ. 1,18.

[117] Ἰω. 1,29.

[118] Ἰω. 10,18.

[119] Κολ. 1,22.

[120] Δαμασκηνοῦ, ἔνθ’ ἀν. MPG, 94,1097, Ὁμιλ. εἰς τὸ ἅγ. Σάββατον, MPG, 96,632.

[121] Ἡσ. 53,4.

[122] Θρήν. 1,12.

[123] Α΄ Τιμ. 2,6.

[124] Ἐφ. 5,2.

[125] Ῥωμ. 5,8.

[126] Κολ. 1,20.

[127] Κολ. 2,14.

[128] Ματθ. 27,63 ἑξ.

[129] Ματθ. 28,2 ἑξ., 11.

[130] Ματθ. 28, 5-7.

[131] Ἰω. 20,7.

[132] Ἡσ. 11,10.

[133] Γαλ. 6,14.

[134] Α΄ Κορ. 1,18.

[135] Κατηχ. 13, MPG, 33,772.

[136] Μάρκ. 14,21.

[137] Λουκ. 24,24/7.

[138] Β΄ Πέτρ. 1,19.

[139] Α΄ Κορ. 15, 3-8.

[140] Ματθ. 12, 39-40.

[141] Πράξ. 1,11.

[142] Ματθ. 25,31.

[143] Ματθ. 24,27.

[144] Ματθ. 24,36.

[145] Ματθ. 24,14 ἑξ.

[146] Ματθ. 24,21.

[147] Β΄ Τιμ. 4,1.