Πέτρου Μογίλα, Ομολογία Πίστεως (1638/1641 μ.Χ.), Μέρος Α2

ΠΕΤΡΟΥ ΜΟΓΙΛΑ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΟΥ ΚΙΕΒΟΥ

«ΟΡΘΟΔΟΞΟΣ ΟΜΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΠΙΣΤΕΩΣ

ΤΗΣ ΚΑΘΟΛΙΚΗΣ ΚΑΙ ΑΠΟΣΤΟΛΙΚΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΤΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ»

1638/1642 μ.Χ.

ΜΕΡΟΣ Α2

Δεῖτε τό Α1 Μέρος στήν ἱστοσελίδα:

http://sathanasoulias.blogspot.gr/2017/03/16381641.html

Ἐρώτησις νθ΄. Τί διδάσκει δεύτερον τὸ ἄρθρον τοῦτο;

Ἀπόκρισις. Πῶς εἰς τὴν τελευταίαν κρίσιν οἱ ἄνθρωποι θέλουσιν ἀποδώσειν λόγον διὰ τοὺς λογισμούς, διὰ τὰ λόγια καὶ διὰ τὰ ἔργα, κατὰ τὴν Γραφὴν τὴν λέγουσαν· «λέγω δὲ ὑμῖν, ὅτι πᾶν ῥῆμα ἀργόν, ὃ ἐὰν λαλήσωσιν οἱ ἄνθρωποι, ἀποδώσουσι περὶ αὐτοῦ λόγον ἐν ἡμέρᾳ κρίσεως»[1]. Καὶ ὁ Ἀπόστολος λέγει· «ὥστε μὴ πρὸ καιροῦ τι κρίνετε, ἕως ἂν ἔλθῃ ὁ Κύριος, ὃς καὶ φωτίσει τὰ κρυπτὰ τοῦ σκότους καὶ φανερώσει τὰς βουλὰς τῶν καρδιῶν· καὶ τότε ὁ ἔπαινος γενήσεται ἑκάστῳ ἀπὸ τοῦ Θεοῦ»[2].

Ἐρώτησις ξ΄. Τί διδάσκει τρίτον τοῦτο τὸ ἄρθρον;

Ἀπόκρισις. Πῶς εἰς τὴν ἡμέραν ἐκείνην καθ’ ἕνας κατὰ τὰ ἔργα του θέλει λάβει τελείαν καὶ αἰωνίαν πληρωμήν· διατὶ κάποιοι θέλουσιν ἀκούσειν τὴν ἀπόφασιν ταύτην· «δεῦτε οἱ εὐλογημένοι τοῦ Πατρός μου, κληρονομήσατε τὴν ἡτοιμασμένην ὑμῖν βασιλείαν ἀπὸ καταβολῆς κόσμου»[3]· καὶ ἄλλοι ἀκούσουσι τὴν ἀπόφασιν ταύτην· «πορεύεσθε ἀπ’ ἐμοῦ οἱ κατηραμένοι εἰς τὸ πῦρ τὸ αἰώνιον, τὸ ἡτοιμασμένον τῷ διαβόλῳ καὶ τοῖς ἀγγέλοις αὐτοῦ»[4], «ὅπου ὁ σκώληξ αὐτῶν οὐ τελευτᾷ καὶ τὸ πῦρ οὐ σβέννυται»[5].

Ἐρώτησις ξα΄. Τάχα τὸν καιρὸν ἐκεῖνον ὅλοι οἱ ἄνθρωποι θέλουσιν ἀποδώσειν λόγον διὰ τὰ ἔργα τους, ἢ ξεχωριστὰ καθένας ἀποθνήσκωντας ἀποδίδει τὸν λογαριασμὸν τῆς ζωῆς του, καὶ ἂν εἶναι κριτήριον μερικόν;

Ἀπόκρισις. Καθὼς εἰς τὴν ἡμέραν ἐκείνην τῆς τελευταίας κρίσεως δὲν ζητᾶται τινὰς λογαριασμὸς ξέχωρα διὰ τὸν καθ’ ἕνα, διατὶ ὅλα τὰ πράγματα εἶναι γνωρισμένα σιμὰ εἰς τὸν Θεόν, καὶ καθενὰς εἰς τὸν καιρὸν τοῦ θανάτου του γνωρίζει τὰ ἁμαρτήματά του· τέτοιας λογῆς μάλιστα ὕστερα ἀπὸ τὸν θάνα­τον, καθένας θέλει γνωρίζει τὴν ἀμοιβὴν τῶν ἔργων του. Διατὶ ἐπειδὴ καὶ τὰ ἔργα του θέλουσιν εἶναι φανερά, λοιπὸν καὶ ἡ ἀπόφασις τοῦ Θεοῦ εἶναι φανερὴ εἰς αὐτόν· καθὼς λέγει ὁ Θεολόγος Γρηγόριος, «πείθομαι σοφῶν λόγοις, ὅτι ψυχὴ πᾶσα καλή τε καὶ θεοφιλής, ἐπειδὰν τοῦ συνδεδεμένου σώματος ἐνθένδε ἀπαλλαγῇ, εὐθὺς ἐν συναισθήσει καὶ θεωρίᾳ τοῦ μένοντος αὐτὴν καλοῦ γενομένη, (ἅτε τοῦ ἐπισκοτοῦντος ἀνακαθαρθέντος ἢ ἀποτεθέντος ἢ οὐκ οἶδ’ ὅ,τι καὶ λέγειν χρή), θαυμασίαν τινὰ ἡδονὴν ἥδεται καὶ ἀγάλλεται, καὶ ἵλεως χωρεῖ πρὸς τὸν ἑαυτῆς Δεσπότην, ὥσπερ τι δεσμωτήριον χαλεπὸν τὸν ἐνταῦθα βίον ἀποφυγοῦσα, καὶ τὰς περικειμένας ἀποσεισαμένη πέδας, ὑφ’ ὧν τὸ τῆς διανοίας πτερὸν καθείλκετο, καὶ οἷον ἤδη τῇ φαντασίᾳ καρποῦται τὴν ἀποκειμένην μακαριότητα· μικρὸν δ’ ὕστερον καὶ τὸ συγγενὲς σαρκίον ἀπολαβοῦσα, ᾧ τὰ ἐκεῖθεν, συνεφιλοσόφησε, παρὰ τῆς δούσης καὶ πιστευθείσης γῆς, τρόπον ὃν οἶδεν ὁ ταῦτα συνδήσας καὶ διαλύσας Θεός, τούτῳ συγκληρονομεῖ τῆς ἐκεῖθεν δόξης»[6]. Ὁμοίως πρέπει νὰ λογιάζωμεν καὶ διὰ τὰς ψυχὰς τῶν ἁμαρτωλῶν, ἐκ τοῦ ἐναντίου· πῶς καὶ αὐταὶ γροικοῦσι καὶ ἠξεύρουσι τὴν κόλασιν ὁποῦ ταῖς ἀναμένει· καὶ καλὰ καὶ νὰ μὴν ἔχουσι μήτε οἱ δίκαιοι, μήτε οἱ ἁμαρτωλοὶ τελείαν τὴν ἀμοιβὴν τῶν ἔργων των πρὶν τῆς τελευταίας κρίσεως, διατὶ μὲ ὅλον τοῦτο δὲν εἶναι ὅλαις εἰς μίαν καὶ τὴν αὐτὴν κατάστασιν, μήτε εἰς τὸν αὐτὸν τόπον πέμπονται· ἀπὸ τοῦτο γίνεται φα­νερόν, πῶς τὸ τοιοῦτο νὰ μὴ γίνεται πρὶν τῆς τελευταίας κρίσεως χωρὶς κρίσεως μερικῆς. Εἶναι λοιπὸν μερικὸν κριτήριον· καὶ ὅταν λέγωμεν πῶς δὲν ζητᾷ λογα­ριασμὸν τῆς ζωῆς μας ὁ Θεὸς ἀπὸ ἐμᾶς, τοῦτο νοεῖται πῶς δὲν ἀποδίδοται ὁ λο­γαριασμὸς τοῦτος κατὰ τὸν ἐδικόν μας τρόπον.

Ἐρώτησις ξβ΄. Τάχα αἱ τῶν ἁγίων ψυχαὶ εἰς τὸν αὐτὸν εἶναι βαθμὸν μετὰ θάνατον;

Ἀπόκρισις. Διατὶ αἱ ψυχαὶ δὲν μισεύουσιν ἀπὸ τὸν κόσμον τοῦτον εἰς μίαν καὶ τὴν αὐτὴν χάριν, τέτοιας λογῆς καὶ ὕστερα ἀφ’ οὗ μισεύσουσιν ἀπὸ τὸν κό­σμον, δὲν στέκουνται εἰς ἕνα καὶ τὸν αὐτὸν βαθμὸν τῆς μακαριότητος, κατὰ τὴν Χριστοῦ διδασκαλίαν ὁποῦ λέγει· «ἐν τῇ οἰκίᾳ τοῦ Πατρός μου μοναὶ πολλαί εἰσι»[7]· καὶ ἀλλαχοῦ· «ἀφέωνται αἱ ἁμαρτίαι αὐτῆς αἱ πολλαί, ὅτι ἠγάπησε πολύ· ᾧ δὲ ὀλίγον ἀφίεται, ὀλίγον ἀγαπᾷ»[8]· ὁμοίως καὶ ὁ Ἀπόστολος λέγει, ὅτι «ἀποδώσει ἑκάστῳ κατὰ τὰ ἔργα αὐτοῦ»[9].

Ἐρώτησις ξγ΄. Τίνα γνώμην πρέπει νὰ ἔχωμεν δι’ ἐκείνους, ὁποῦ ἀποθνήσκουσιν εἰς τὴν ὀργὴν τοῦ Θεοῦ;

Ἀπόκρισις. Πῶς μετὰ τὴν ἐσχάτην κρίσιν ἄλλοι θέλουσιν εἶναι εἰς μεγαλήτερην κόλασιν καὶ ἄλλοι εἰς μικρότερην αἰωνίως, κατὰ τὸ εἰρήμενον εἰς τὴν Γρα­φήν· «ἐκεῖνος δὲ ὁ δοῦλος, ὁ γνοὺς τὸ θέλημα τοῦ Κυρίου ἑαυτοῦ, καὶ μὴ ἑτοιμάσας, μηδὲ ποιήσας πρὸς τὸ θέλημα αὐτοῦ, δαρήσεται πολλάς· ὁ δὲ μὴ γνούς, ποιήσας δὲ ἄξια πληγῶν, δαρήσεται ὀλίγας»[10].

Ἐρώτησις ξδ΄. Ἀποθνῄσκουσι τάχα καὶ ἄνθρωποι, ὁποῦ νὰ εἶναι ἀνάμεσα τῶν σωζομένων καὶ ἀπολλυμένων.

Ἀπόκρισις. Τοιαύτης τάξεως ἄνθρωποι δὲν εὑρίσκονται. Μὰ βέβαια πολλοὶ ἀπὸ τοὺς ἁμαρτωλοὺς (ἀπολλυμένους) ἐλευθερώνουνται ἀπὸ τῶν δεσμῶν τοῦ ᾃδου, ὄχι μὲ μετάνοιαν ἢ ἐξομολόγησιν ἐδικήν τους, καθὼς ἡ Γραφὴ λέγει· «ἐν γὰρ τῷ ᾃδη τίς ἐξομολογήσεταί σοι;»[11] καὶ ἀλλαχοῦ, «οὐχ οἱ νεκροὶ αἰνέσουσί σε Κύριε, οὐδὲ πάντες οἱ καταβαίνοντες εἰς ᾃδου»[12]· ἀλλὰ μὲ τὰς εὐποιΐας τῶν ζώντων καὶ προσευχὰς ὑπὲρ αὐτῶν τῆς Ἐκκλησίας, καὶ μὲ τὴν ἀναίμακτον μάλιστα θυσίαν, ὁποῦ καθ’ ἡμέραν προσφέρει ἡ Ἐκκλησία διὰ τοὺς ζῶντας καὶ τεθνηκότας κοινῶς ὅλους, καθὼς καὶ ὁ Χριστὸς ἀπέθανε δι’ αὐτούς. Καὶ ὅτι δὲν ἐλευθερώνουνται ἀφ’ ἑαυτῶν των αἱ τοιαῦται ψυχαί, λέγει ὁ Θεοφύλακτος εἰς τὸ κατὰ Λουκᾶν, πέμπτον κεφ., ἑρμηνεύων τὸν λόγον τοῦ Χριστοῦ, ὁποῦ εἶπεν ὅτι ἔχει ἐξουσίαν ἐπὶ τῆς γῆς ἀφιέναι ἁμαρτίας· «ὅρα ὅτι ἐπὶ τῆς γῆς ἀφίενται αἱ ἁμαρτίαι· ἕως οὗ γὰρ ἐσμὲν ἐπὶ τῆς γῆς, δυνάμεθα ἐξαλεῖψαι τὰς ἁμαρτίας ἡμῶν· μεθ’ ὃ μέντοι τῆς γῆς ἐπαναστῶμεν, οὐκ ἔτι ἡμεῖς αὐτοὶ δυνάμεθα δι’ ἐξομολογήσεως ἐξαλεῖψαι τὰς ἁμαρτίας ἡμῶν· ἀποκέκλεισται γὰρ ἡ θύρα»[13]. Καὶ εἰς τὸ κβ΄ τοῦ Ματθαίου, ἑρμηνεύων τὸ «δήσαντες αὐτοῦ χεῖρας καί πόδας», ἀντὶ τῶν πρακτικῶν τῆς ψυχῆς δυνάμεων, λέγει· «ἐν τῷ αἰῶνι μὲν γὰρ τῷ ἐνεστῶτι ἔστι πρᾶξαι καὶ ἐνεργῆσαί τι, ἐν δὲ τῷ μέλλοντι δεσμοῦνται πᾶσαι αἱ πρακτικαὶ δυνάμεις τῆς ψυχῆς· καὶ οὐκ ἔστι ποιῆσαί τι ἀγαθὸν εἰς ἀντισήκωσιν τῶν ἁμαρτιῶν»[14]. Καὶ εἰς τὸ κε΄ τοῦ αὐτοῦ Εὐαγγελίου, «μεταμελείας γὰρ καὶ ἐργασίας καιρὸς οὐκ ἔστι μετὰ τὴν ἐνθένδε ἀποβίωσιν»[15]. Ἀπὸ τὰ ὁποῖα λόγια γίνεται φανερόν, πῶς ὕστερα ἀπὸ τὸν θανα­τον ἡ ψυχὴ δὲν ἠμπορεῖ νὰ ἐλευθερωθῇ ἢ νὰ μετανοήσῃ καὶ νὰ κάμῃ τίποτες ἔργον ὁποῦ νὰ λυτρωθῇ ἀπὸ τῶν δεσμῶν τοῦ ᾃδου. Μόνον αἱ θεῖαι λειτουργίαι, αἱ προσευχαὶ καὶ ἐλεημοσύναι δι’ αὐτὴν ὁποῦ γίνουνται ἀπὸ τοὺς ζῶντας, ἐκεῖναι τὴν ὠφελοῦσι πολλότατα καὶ ἀπὸ τὰ δεσμὰ τοῦ ᾃδου τὴν ἐλευθεροῦσιν.

Ἐρώτησις ξε΄. Τίνα γνώμην πρέπει νὰ ἔχωμεν διὰ ταῖς ἐλεημοσύναις καὶ ταῖς ἀγαθοεργίαις, ὁποῦ δίδονται διὰ τοὺς ἀποθαμένους;

Ἀπόκρισις. Περὶ τούτου ὁ ἴδιος Θεοφύλακτος διδάσκει εἰς τὸ ιβ΄ κεφ. τοῦ Λουκᾶ, ἐξηγῶντας τὸν λόγον τοῦ Χριστοῦ ὁποῦ εἶπε, «φοβήθητε τὸν ἐξουσίαν ἔχοντα ἐμβαλεῖν εἰς τὴν γέενναν»· γράφει δὲ οὕτως. «Ὅρα γὰρ ὅτι οὐκ εἶπε, φο­βήθητε τὸν μετὰ τὸ ἀποκτεῖναι βάλλοντα εἰς τὴν γέενναν, ἀλλ’ ἐξουσίαν ἔχοντα βαλεῖν· οὐ γὰρ πάντως οἱ ἀποθνήσκοντες ἁμαρτωλοὶ βάλλονται εἰς τὴν γέενναν· ἀλλ’ ἐν τῇ ἐξουσίᾳ κεῖται τοῦτο τοῦ Θεοῦ, ὥστε καὶ τὸ συγχωρεῖν· τοῦτο δὲ λέγω διὰ τὰς ἐπὶ τοῖς κεκοιμημένοις γινομένας προσφορὰς καὶ τὰς διαδόσεις· αἳ οὐ μικρὰ συντελοῦσι τοῖς καὶ ἐν ἁμαρτίαις βαρείαις ἀποθανοῦσιν· οὐ πάντως οὖν μετὰ τὸ ἀποκτεῖναι βάλλει εἰς τὴν γέενναν, ἀλλ’ ἐξουσίαν ἔχει βαλεῖν. Μὴ τοίνυν ἐλλείψωμεν ἡμεῖς, σπουδάζοντες δι’ ἐλεημοσυνῶν καὶ πρεσβειῶν ἐξιλεοῦσθαι τὸν ἐξουσίαν μὲν ἔχοντα βαλεῖν, οὐ πάντως δὲ τῇ ἐξουσίᾳ ταύτῃ χρώμενον, ἀλλὰ καὶ συγχωρεῖν δυνάμενον»[16]. Ἀπὸ τὴν διδασκαλίαν λοιπὸν τῆς ἁγίας Γραφῆς καὶ τοῦ πατρὸς τούτου τὴν ἐξήγησιν τοῦτο ἐκβάζομεν, πῶς πρέπει πάντως νὰ παρακαλοῦμεν διὰ τοὺς κεκοιμημένους, καὶ νὰ προσφέρωμεν θυσίας ἀναιμάκτους, δίδοντες ἐλεημοσύνας· ἐπειδὴ ἐκεῖνοι δὲν ἠμποροῦσι τὰ τοιαῦτα νὰ κάμουσιν διὰ τοὺς ἑαυτούς τους.

Ἐρώτησις ξς΄· Πῶς πρέπει νὰ γροικοῦμεν διὰ τὸ πῦρ τὸ καθαρτήριον;

Ἀπόκρισις. Οὐδεμία Γραφὴ διαλαμβάνει περὶ αὐτοῦ, νὰ εὑρίσκεται δηλαδὴ κἂν μία πρόσκαιρος κόλασις καθαρτικὴ τῶν ψυχῶν, ὕστερα ἀπὸ τὸν θάνατον. Μα­λιστα ἡ γνώμη τοῦ Ὠριγένους διὰ τοῦτο κατεκρίθη ὑπὸ τῆς Ἐκκλησίας εἰς τὴν δευτέραν Σύνοδον τὴν ἐν Κωνσταντινουπόλει. Ἔτι δὲ φανερὸν εἶναι, πῶς ὕστερα ἀπὸ τὸν θάνατον ἡ ψυχὴ δὲν ἠμπορεῖ νὰ δεχθῇ κανένα μυστήριον τῆς Ἐκκλη­σίας. Καὶ ἂν ἴσως καὶ ἤθελεν εἶναι δυνατὸν νὰ πλερώσῃ αὐτή της διὰ τὰ ἁμαρτήματά της, ἤθελεν ἠμπορεῖ νὰ δεχθῇ καὶ μέρος ἀπὸ τὸ μυστήριον τῆς μετανοίας, τὸ ὁποῖον ἔστωντας καὶ νὰ εἶναι ἔξω ἀπὸ τὴν ὀρθόδοξον διδασκαλίαν, ἡ Ἐκκλη­σία μὲ δικαιοσύνην προσφέρει δι’ αὐτὰς τὴν ἀναίμακτον θυσίαν, καὶ προσευχάς, πρὸς Θεὸν πέμπει ὑπὲρ ἀφέσεως τῶν ἁμαρτιῶν αὐτῶν. Μὰ ὄχι ἐκεῖνοι νὰ πάσχουσι κἂν μίαν κόλασιν, καὶ μετ’ αὐτὴν νὰ καθαρίζωνται. Τοὺς δὲ μύθους τινῶν ἀνθρώπων, ὁποῦ λέγουσι περὶ ψυχῶν, πῶς ὅταν μισεύσουσιν ἀμετανοήταις ἀπὸ τὸν κόσμον, κολάζονται εἰς σουβλία, εἰς νερὰ καὶ λίμναις, ποτὲ δὲν τοὺς ἐδέχθηκεν ἡ Ἐκκλησία.

Ἐρώτησις. ξζ΄. Ποῖος τόπος εἶναι ἴδια, διωρισμένος εἰς ταῖς ψυχαῖς ἐκείνων ὁποῦ ἀποθνήσκουσιν εἰς τὴν χάριν τοῦ Θεοῦ;

Ἀπόκρισις. Αἱ ψυχαὶ τῶν ἀνθρώπων ἐκείνων ὁποῦ μισεύουσιν ἀπὸ τὸν κό­σμον τοῦτον, εὑρισκόμεναι εἰς τὴν χάριν τοῦ Θεοῦ, μὲ μετάνοιαν τῶν ἰδίων ἁμαρ­τημάτων, ἔχουσι τόπον τὰς χεῖρας τοῦ Θεοῦ. Διατὶ οὕτω λέγει ἡ ἁγία Γραφή, «δικαίων ψυχαὶ ἐν χειρὶ Θεοῦ, καὶ οὐ μὴ ἅψηται αὐτῶν βάσανος»[17]. Ἀκόμη ὀνο­μάζεται ὁ τόπος αὐτῶν παράδεισος, καθὼς ὁ Χριστὸς ὁ Κύριος ἡμῶν εἶπεν εἰς τὸν σταυρὸν ἀπάνω πρὸς τὸν λῃστήν· «ἀμὴν λέγω σοι, σήμερον με’ ἐμοῦ ἔσῃ ἐν τῷ παραδείσῳ»[18]. Κράζεται καὶ κόλπος τοῦ Ἀβραάμ, κατὰ τὸ γεγραμμένον· «ἐγένετο δὲ ἀποθανεῖν τὸν πτωχὸν καὶ ἀπενεχθῆναι ὑπὸ τῶν ἀγγέλων εἰς τὸν κόλπον τοῦ Ἀβραάμ»[19]. Καὶ βασιλεία τῶν οὐρανῶν, κατὰ τὸν λόγον τοῦ Κυρίου λέγοντος· «λέγω δὲ ὑμῖν, ὅτι πολλοὶ ἀπὸ ἀνατολῶν καὶ δυσμῶν ἥξουσι, καὶ ἀνακλιθήσονται μετὰ Ἀβραὰμ καὶ Ἰσαὰκ καὶ Ἰακὼβ ἐν τῇ βασιλείᾳ τῶν οὐρανῶν»[20]. Διὰ τοῦτο ὁποῖος ὀνομάσει τὸν τόπον τοῦτον μὲ κανένα ὄνομα ἀπὸ ὅσα εἴπαμεν, δὲν σφάλλει· μόνον νὰ γροικᾷ πῶς εἶναι αἱ ψυχαὶ εἰς τὴν χάριν τοῦ Θεοῦ καὶ εἰς τὴν οὐρά­νιον βασιλείαν καὶ (καθὼς οἱ ἐκκλησιαστικοὶ ὕμνοι ψάλλουσιν) εἰς τὸν οὐρανόν.

Ἐρώτησις ξη΄. Καὶ αἱ ψυχαὶ ἐκεῖναι, ὁποῦ μισεύουσιν ἀπὸ τὰ κορμία εὑρισκόμεναι εἰς θεϊκὴν ὀργήν, ποῦ εἶναι;

Ἀπόκρισις. Ὁ τόπος ἐκείνων μὲ διαφορετικὰ ὀνόματα λέγεται. Καὶ πρῶτον ὀνομάζεται ᾃδης, εἰς τὸν ὁποῖον ἀπώσθηκεν ὁ διάβολος ἀπὸ τὸν οὐρανὸν διωχθείς, ὡς λέγει ὁ Προφήτης· «ἔσομαι ὅμοιος τῷ ὑψίστῳ, (εἶπεν ὁ διάβολος), νῦν δὲ εἰς ᾃδου καταβήσῃ, καὶ εἰς τὰ θεμέλια τῆς γῆς»[21]. Δεύτερον λέγεται πῦρ αἰώνιον· λέγει γὰρ ἡ Γραφή· «πορεύεσθε ἀπ’ ἐμοῦ οἱ κατηραμένοι εἰς τὸ πῦρ τὸ αἰω­νιον, τὸ ἡτοιμασμένον τῷ διαβόλῳ καὶ τοῖς ἀγγέλοις αὐτοῦ»[22]. Ἀκόμη σκότος ἐξώτερον· «καὶ τὸν ἀχρεῖον δοῦλον ἐκβάλετε εἰς τὸ σκότος τὸ ἐξώτερον· ἐκεῖ ἔσται ὁ κλαυθμὸς καὶ ὁ βρυγμὸς τῶν ὀδόντων»[23]. Ὀνομάζεται ἀκόμη καὶ μὲ ἄλλα ὀνόματα· μὰ ὅλα σημαίνουσι πῶς εἶναι τόπος τῆς κατακρίσεως καὶ τῆς θείας ὀργῆς, εἰς τὸν ὁποῖον καταβαίνουσιν αἱ ψυχαὶ ἐκείνων, ὁποῦ μισεύουσιν ἀπ’ ἐδῶ ὠργισμένοι ἀπὸ τὸν Θεὸν καὶ ἀπεγνωσμένοι. Μὰ τοῦτο εἶναι ἄξιον νὰ τὸ ἠξεύρῃ καθένας, πῶς αἱ ψυχαὶ τῶν δικαίων, καλὰ καὶ νὰ εἶναι εἰς τοὺς οὐρα­νούς, δὲν ἐπήρασι μὲ ὅλον τοῦτο τέλειον τὸν στέφανον πρὶν τῆς τελευταίας κρί­σεως, μήτε αἱ ψυχαὶ τῶν κατακρίτων τελείαν κόλασιν πάσχουσι· μὰ ὕστερα ἀπὸ τὴν ἐσχάτην κρίσιν θέλουσι πάρειν αἱ ψυχαὶ μαζὶ μὲ τὰ σώματα τελείως τὸν στέφανον τῆς δόξης ἢ τὴν κόλασιν.

Ἐρώτησις ξθ΄. Ποῖον εἶναι τὸ ὄγδοον ἄρθρον τῆς πίστεως;

Ἀπόκρισις. «Καὶ εἰς τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον, τὸ κύριον, τὸ ζωοποιόν, τὸ ἐκ τοῦ Πατρὸς ἐκπορευόμενον, τὸ σὺν Πατρὶ καὶ Υἱῷ συμπροσκυνούμενον καὶ συνδοξαζόμενον, τὸ λαλῆσαν διὰ τῶν Προφητῶν».

Ἐρώτησις ο΄. Τί διδάσκει τὸ ἄρθρον τοῦτο τῆς πίστεως;

Ἀπόκρισις. Τρία πράγματα· πρῶτον, πῶς τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον εἶναι Θεός, ὁμοούσιος τῷ Πατρὶ καὶ τῷ Υἱῷ, τὸ ὁποῖον εἶναι φανερὸν ἀπὸ τὰ λόγια τοῦ Ἀπο­στόλου λέγοντος· «διαιρέσεις δὲ χαρισμάτων εἰσί, τὸ δὲ αὐτὸ Πνεῦμα· καὶ διαιρέ­σεις διακονιῶν εἰσι, καὶ ὁ αὐτὸς Κύριος· καὶ διαιρέσεις ἐνεργημάτων εἰσίν, ὁ δὲ αὐτὸς Θεός, ὁ ἐνεργῶν τὰ πάντα ἐν πᾶσι»[24]. Καὶ ἀλλαχοῦ· «ἡ χάρις τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, καὶ ἡ ἀγάπη τοῦ Θεοῦ, καὶ ἡ κοινωνία τοῦ ἁγίου Πνεύ­ματος μετὰ πάντων ὑμῶν»[25]. Εἰς τὰ ὁποῖα καλὰ καὶ ποτὲ νὰ προηγῆται τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον καὶ ποτὲ ὁ Υἱός, τοῦτο γίνεται διατὶ εἶναι ἰσότιμα καὶ ὁμοούσια καὶ τὰ τρία πρόσωπα· μὰ ὄχι διὰ νὰ ἔχῃ καμμίαν αἰτίαν ὁ Υἱὸς ἢ τὸ Πνεῦμα, καθὼς ἔχει ὁ Πατήρ, ἀμέσως καὶ ὁμοίως εἰς τὸν Υἱὸν καὶ τὸ Πνεῦμα. Καὶ εἰς τὰς πράξεις τῶν Ἀποστόλων τὸ αὐτὸ ἔδειξεν ὁ Πέτρος, λέγων τῷ Ἀνανίᾳ· «διατὶ ἐπλήρωσεν ὁ Σατανᾶς τὴν καρδίαν σου, ψεύσασθαί σε τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον»; καὶ τελειώνωντας τὸν ἴδιον λόγον προστίθησιν· «οὐκ ἐψεύσω ἀνθρώποις, ἀλλὰ τῷ Θεῷ»[26]· Θεὸς ἄρα τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον.

Ἐρώτησις οα΄. Ποῖον εἶναι τὸ δεύτερον, ὁποῦ διδάσκει τὸ ἄρθρον τοῦτο;

Ἀπόκρισις. Διδάσκει πῶς τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον ἐκπορεύεται ἐκ μόνου τοῦ Πατρός, ὡς πηγῆς καὶ ἀρχῆς τῆς θεότητος· διὰ τὸ ὁποῖον αὐτὸς ὁ Σωτήρ μας διδάσκει λέγων· «ὅταν ἔλθῃ ὁ παράκλητος, ὃν ἐγὼ πέμψω ὑμῖν παρὰ τοῦ Πατρός, τὸ Πνεῦμα τῆς ἀληθείας, ὃ παρὰ τοῦ Πατρὸς ἐκπορεύεται»[27]. Τὴν διδασκα­λίαν ταύτην τὴν ἑρμηνεύει ὁ ἱερὸς Ἀθανάσιος εἰς τὸ Σύμβολόν του· «τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον ἀπὸ τοῦ Πατρός, οὐ πεποιημένον, οὔτε δεδημιουργημένον, οὔτε γεγεννημένον, ἀλλ’ ἐκπορευτόν». «Ὁ Θεὸς (ὁ αὐτὸς Ἀθανάσιος ἐν ταῖς ἱεραῖς ἐρωτήσεσι, δ΄) καὶ Πατὴρ αὐτὸς μόνος ἐστὶν αἴτιος τοῖς δυσὶ καὶ ἀγέννητος· ὁ δὲ Υἱὸς ἐκ μόνου τοῦ Πατρὸς αἰτιατὸς καὶ γεννητός· καὶ αὐτὸ τὸ Πνεῦμα ἐκ μόνου τοῦ Πατρὸς αἰτιατὸν καὶ ἐκπορευτόν, διὰ δὲ τοῦ Υἱοῦ ἐν τῷ κόσμῳ ἀποστελλόμενον». Καὶ ὁ θεολόγος Γρηγόριος οὕτω φησί· «τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον, ὃ παρὰ τοῦ Πατρὸς ἐκπορεύεται, ὃ καθ’ ὅσον μὲν ἐκεῖθεν ἐκπορεύεται, οὐ κτίσμα· καθ’ ὅσον δὲ οὐ γεννητόν, οὐχ Υἱός· καθ’ ὅσον δὲ ἀγεννήτου καὶ γεννητοῦ μέσον, Θεός»[28]. Περὶ τούτου εἴρηται πλατύτερον εἰς τὸ πρῶτον ἄρθρον. Φθάνει λοιπὸν τώρα νὰ κρατοῦμεν βέβαιον καὶ νὰ πιστεύωμεν ἐκεῖνο, ὁποῦ ὁ Χριστός μας ἐδίδαξε, καὶ ἡ Ἀνατολικὴ Ἐκκλησία ἡ καθολικὴ καὶ ὀρθόδοξος πιστεύει, καὶ ὡμολόγησεν εἰς τὴν δευτέραν οἰκουμενικὴν σύνοδον, καὶ ἐκύρωσε τὸ σύμβολον χωρὶς τῆς προσθήκης «καὶ ἐκ τοῦ Υἱοῦ». Καὶ ἐναντίον ἐκείνων ὁποῦ ἐπροσθέσασι τὸν λόγον τοῦτον «καὶ ἐκ τοῦ Υἱοῦ», ἔκαμεν ἐπιτίμησιν ὄχι μόνον ἡ Ἀνατολικὴ Ἐκκλησία ἡ ὀρθόδοξος καὶ καθολική, ἀλλὰ καὶ ἡ Δυτικὴ τῆς Ῥώμης. Τὸ ὁποῖον διαμαρτύρονται δύο πίνακες ἀργυροῖ, εἰς τοὺς ὁποίους ἦτον γεγραμμένον τὸ ἱερὸν σύμβολον τῆς πίστεως ἑλληνιστὶ εἰς τὸν ἕνα καὶ εἰς τὸν ἄλλον λατινιστί, χωρὶς τὴν πρόσθεσιν τούτου τοῦ μέρους «καὶ ἐκ τοῦ Υἱοῦ»· οἱ ὁποῖοι μὲ πρόσταγμα τοῦ Πάπα Ῥώμης Λέοντος τρίτου ἐκρέμαντο εἰς τὴν ἐκκλησίαν τοῦ ἁγίου Πέτρου, ἐν ἔτει Χριστοῦ 809, ὥς φησι Βαρώνιος. Διὰ τοῦτο ὅποιος στέκεται σταθε­ρὸς καὶ βέβαιος εἰς τὴν πίστιν τούτην, ἔχει βεβαίαν ἐλπίδα τῆς σωτηρίας του, διατὶ δὲν παρεκκλίνει καθόλου ἀπὸ τὴν κοινὴν γνώμην τῆς Ἐκκλησίας,

Ἐρώτησις οβ΄. Τί διδάσκει τρίτον τὸ ἄρθρον τοῦτο;

Ἀπόκρισις. Διδάσκει πῶς τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον εἶναι εὑρετὴς τῆς ἁγίας Γρα­φής, τόσον τῆς παλαιᾶς ὅσον καὶ τῆς νέας, καὶ αὐτὸ τὴν ὡμίλησε μὲ τὸ μέσον πολλῶν συνεργῶν. Διὰ τοῦτο καθὼς ἡ γραφὴ τῆς παλαιᾶς Διαθήκης τέτοιας λογῆς καὶ τῆς νέας εἶναι διδασκαλία τοῦ ἁγίου Πνεύματος, Καὶ διὰ τὴν ἀφορμὴν τούτην εἰς ὅλας τὰς οἰκουμενικὰς Συνόδους καὶ τοπικάς, τὰς ὀρθοδόξους, ὅπου καὶ ἂν ἐγίνησαν, πίστευε πῶς ὅ,τι ἀποφασίσασιν οἱ ἅγιοι Πατέρες, νὰ εἶναι ἀπὸ τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον. Καθὼς εἴπασιν οἱ Ἀπόστολοι εἰς τὴν σύνοδον, «ἔδοξε τῷ ἁγίῳ Πνεύματι καὶ ἡμῖν»[29], κατὰ τὸ παράδειγμα τῶν ὁποίων καὶ αἱ λοιπαὶ ἄλλαι ὀρθόδοξοι σύνοδοι ἐσυμπεραίνασι τὰ δόγματά των μὲ τὸν ὅμοιον τρόπον.

Ἐρώτησις ογ΄. Πόσα καὶ ποῖα εἶναι τὰ χαρίσματα τοῦ ἁγίου Πνεύματος;

Ἀπόκρισις. Ἑπτά, διὰ τὰ ὁποῖα λέγει ἡ Γραφὴ εἰς τὴν Ἀποκάλυψιν, «καὶ ἑπτὰ λαμπάδες πυρὸς καιόμεναι ἐνώπιον τοῦ θρόνου· αἵ εἰσι τὰ ἑπτὰ πνεύματα τοῦ Θεοῦ»[30]. Ταῦτα λοιπὸν τὰ χαρίσματα τοῦ Πνεύματος, ἢ μᾶλλον εἰπεῖν αὐτὸ τὸ Πνεῦμα, ἦτον εἰς τὸν Χριστὸν πλουσιώτερα καὶ τελειότερα, καθὸ ἄνθρωπον, ὡς λέγει ὁ Προφήτης· «καὶ ἀναπαύσεται ἐπ’ αὐτὸν πνεῦμα Κυρίου, πνεῦμα σοφίας καὶ συνέσεως, πνεῦμα βουλῆς καὶ ἰσχύος, πνεῦμα γνώσεως καὶ εὐσεβείας· καὶ ἐμπλήσει αὐτὸν πνεῦμα φόβου Θεοῦ»[31]. Τοῦτο βεβαιώνει ὁ εὐαγγελιστὴς Ἰωάννης λέγωντας· «καὶ ὁ Λόγος σὰρξ ἐγένετο καὶ ἐσκήνωσεν ἐν ἡμῖν, καὶ ἐθεασάμεθα τὴν δόξαν αὐτοῦ, δόξαν ὡς μονογενοῦς παρὰ Πατρός, πλήρης χάριτος καὶ ἀλη­θείας· καὶ ἐκ τοῦ πληρώματος αὐτοῦ ἡμεῖς πάντες ἐλάβομεν, καὶ χάριν ἀντὶ χά­ριτος»[32]. Διότι τὸ Πνεῦμα ἦτον εἰς αὐτὸν ὡς ὁμοούσιον αὐτῷ κατὰ τὴν θεότητα· καὶ ἔπλησεν αὐτὸν σοφίας καὶ χάριτος, κατὰ τὸ εἰρήμενον, «τὸ δὲ παιδίον ηὔξανε καὶ ἐκραταιοῦτο Πνεύματι, πληρούμενον σοφίας, καὶ χάρις Θεοῦ ἦν ἐπ’ αὐτό»[33]. Καὶ ταῦτα πάντα πρέπει νὰ γροικοῦνται κατὰ τὴν ἀνθρωπότητα.

Ἐρώτησις οδ΄. Ποῖον εἶναι τὸ πρῶτον χάρισμα τοῦ ἁγίου Πνεύματος;

Ἀπόκρισις. Τὸ πρῶτον χάρισμα εἶναι ἡ σοφία, ἤγουν ἡ ἄνωθεν σοφία, διὰ τὴν ὁποίαν λέγει ὁ Ἀπόστολος, «ἡ ἄνωθεν σοφία πρῶτον μὲν ἁγνή ἐστιν, ἔπειτα εἰρηνική, ἐπιεικής, εὐπειθής, μεστὴ ἐλέους καὶ καρπῶν ἀγαθῶν, ἀδιάκριτος καὶ ἀνυπόκριτος»[34]. Εἰς τὴν σοφίαν τούτην ἐναντιοῦται ἡ σαρκικὴ σοφία, κατὰ τὸν Ἀπόστολον τὸν λέγοντα, «ὅτι ἐν ἁπλότητι καὶ εἰλικρινείᾳ Θεοῦ, οὐκ ἐν σοφίᾳ σαρκικῇ, ἀλλ’ ἐν χάριτι Θεοῦ, ἀνεστράφημεν ἐν τῷ κόσμῳ»[35]. Ἐναντίον τῆς ὁποίας σαρκικῆς καὶ κοσμικῆς σοφίας, λέγει ὁ ἴδιος Ἀπόστολος, ἀναφέρωντας τὴν παλαιὰν Γραφήν· «ἀπολῶ τὴν σοφίαν τῶν σοφῶν, καὶ τὴν σύνεσιν τῶν συνε­τῶν ἀθετήσω· ποῦ σοφός; ποῦ γραμματεύς; ποῦ συζητητὴς τοῦ αἰῶνος τούτου; οὐχὶ ἐμώρανεν ὁ Θεὸς τὴν σοφίαν τοῦ κόσμου τούτου»;[36]

Ἐρώτησις οε΄. Ποῖον εἶναι τὸ δεύτερον χάρισμα τοῦ ἁγίου Πνεύματος;

Ἀπόκρισις. Τὸ χάρισμα τῆς συνέσεως, ἢ κατανοήσεως τῶν ἀποῤῥήτων καὶ τῆς θείας θελήσεως, περὶ τῆς ὁποίας ἡ Γραφὴ διδάσκει λέγουσα· «καὶ πᾶς σοφὸς τῇ διανοίᾳ, ᾧ ἐδόθη σοφία καὶ ἐπιστήμη ἐν αὐτοῖς, συνιέναι ποιεῖν πάντα τὰ ἔργα, κατὰ τὰ ἅγια καθήκοντα, κατὰ πάντα ὅσα συνέταξε Κύριος»[37]. Καὶ εἰς τοὺς περὶ τὸν Δανιήλ, «καὶ ἔδωκεν αὐτοῖς ὁ Θεὸς σύνεσιν καὶ φρόνησιν ἐν πάσῃ γραμματικῇ καὶ σοφίᾳ· καὶ Δανιὴλ συνῆκεν ἐν πάσῃ ὁράσει καὶ ἐνυπνίοις»[38]. Καὶ ἀλλαχοῦ· «τότε διήνοιξεν αὐτῶν τὸν νοῦν τοῦ συνιέναι τὰς Γραφάς»[39]· καὶ ὁ Ἀπόστολος λέγει· «δῴῃ γάρ σοι Κύριος σύνεσιν ἐν πᾶσιν»[40]. Εἰς τὴν σύνεσιν τούτην εἶναι ἀντικειμένη ἡ ἀνοησία καὶ ἀπιστία, διὰ τὴν ὁποίαν λέγει ὁ Κύριος· «ὦ ἀνόητοι καὶ βραδεῖς τῇ καρδίᾳ τοῦ πιστεύειν ἐπὶ πᾶσιν οἷς ἐλάλησαν οἱ προφῆται»[41]. Καὶ εἰς ἄλλον τόπον λέγει ὁ Ἀπόστολος· «οὕτως ἀνόητοί ἐστε, ἐναρξάμενοι Πνεύματι, νῦν σαρκὶ ἐπιτελεῖσθε»;[42]

Ἐρώτησις ος΄. Ποῖον εἶναι τὸ τρίτον χάρισμα τοῦ ἁγίου Πνεύματος;

Ἀπόκρισις. Τὸ τρίτον χάρισμα τοῦ ἁγίου Πνεύματος εἶναι ἡ βουλή, ἡ ὁποία συντρέχει πρὸς τὴν θείαν δόξαν καὶ πρὸς τὴν σωτηρίαν τῆς ἀνθρωπίνης ψυχῆς. Καὶ εἶναι συμφωνισμένη μὲ τὴν δικαιοσύνην, διὰ τὴν ὁποίαν καὶ ἡ Γραφὴ λέγει· «οὐ γὰρ ὑπεστειλάμην τοῦ μὴ ἀναγγεῖλαι ὑμῖν πᾶσαν τὴν βουλὴν τοῦ Θεοῦ»[43]. Εἰς αὐτὴν εἶναι ἐναντία ἡ βουλὴ τῶν ἀσεβῶν, διὰ τὴν ὁποίαν λέγει ὁ ψαλμῳδός· «μακάριος ἀνήρ, ὃς οὐκ ἐπορεύθη ἐν βουλῇ ἀσεβῶν»[44]· καὶ ἀλλαχοῦ· «Κύριος δια­σκεδάζει βουλὰς ἐθνῶν, ἀθετεῖ δὲ λογισμοὺς λαῶν, καὶ ἀθετεῖ βουλὰς ἀρχόντων»[45].

Ἐρώτησις οζ΄. Ποῖον εἶναι τὸ τέταρτον χάρισμα τοῦ ἁγίου Πνεύματος;

Ἀπόκρισις. Ἡ ἰσχύς· διατὶ φυλάττοντες πᾶσαν σταθερότητα καὶ ἀνδρείαν εἰς τὴν πίστιν, πρέπει μὲ αὐτὴν νὰ ἀντιστέκωμεν εἰς ὅλους τοὺς πειρασμούς· περὶ ταύτης ἡ Γραφὴ λέγει· «γρηγορεῖτε, στήκετε ἐν τῇ πίστει, ἀνδρίζεσθε, κραταιοῦσθε»[46], καὶ ἀλλαχοῦ· «στῆτε οὖν περιζωσάμενοι τὴν ὀσφῦν ὑμῶν ἐν ἀληθείᾳ καὶ ἐνδυσάμενοι τὸν θώρακα τῆς δικαιοσύνης, καὶ ὑποδυσάμενοι τοὺς πόδας ἐν ἑτοιμασίᾳ τοῦ εὐαγγελίου τῆς εἰρήνης, ἐπὶ πᾶσιν ἀναλαβόντες τὸν θυρεὸν τῆς πίστεως, ἐν ᾧ δυνήσεσθε πάντα τὰ βέλη τοῦ πονηροῦ τὰ πεπυρωμένα σβέσαι, καὶ τὴν μάχαιραν τοῦ Πνεύματος, ὅ ἐστι ῥῆμα Θεοῦ»[47]. Τὸ ἐναντίον τῆς ἰσχύος εἶναι ὁ φό­βος, περὶ οὗ λέγει ὁ ψαλμῳδός· «ἐκεῖ ἐφοβήθησαν φόβον, οὗ οὐκ ἦν φόβος»[48]. Καὶ ὁ Κύριος ἡμῶν Ἰησοῦς Χριστὸς μᾶς προστάσσει νὰ μὴν ἔχωμεν τοιοῦτον φόβον λέγων· «μὴ φοβεῖσθε ἀπὸ τῶν ἀποκτεινόντων τὸ σῶμα καὶ μετὰ ταῦτα μὴ ἐχόντων περισσότερόν τι ποιῆσαι»[49].

Ἐρώτησις οη΄. Ποῖον, εἶναι τὸ πέμπτον χάρισμα τοῦ ἁγίου Πνεύματος.

Ἀπόκρισις. Ἡ γνῶσις εἶναι τὸ πέμπτον χάρισμα, τὴν ὁποίαν ὁ ἱερὸς ψάλ­της ἑρμηνεύει λέγων· «ὁ παιδεύων ἔθνη, οὐχὶ ἐλέγξει; ὁ διδάσκων ἄνθρωπον γνῶσιν»;[50] Καὶ ἕτερος Προφήτης λέγει· «καὶ δώσω ὑμῖν ποιμένας κατὰ τὴν καρ­διάν μου, καὶ ποιμανοῦσιν ὑμᾶς, ποιμαίνοντες μετ’ ἐπιστήμης»[51], εἴτουν γνώσεως. Τούτη ἡ γνῶσις καὶ ἐπιστήμη πρέπει νὰ ἁπλώνεται εἰς τὸ νὰ γνωρίζῃ τὸ θέλημα τοῦ Θεοῦ καὶ τοῦ νόμου του. Εἰς αὐτὴν ἐναντιώνεται ἡ ἄγνοια τοῦ νόμου καὶ τῆς θελήσεως τοῦ Θεοῦ, διὰ τὴν ὁποίαν λέγει ὁ ψαλμῳδός· «ἔκχεον τὴν ὀργήν σου ἐπὶ τὰ ἔθνη, τὰ μὴ γινώσκοντά σε, καὶ ἐπὶ βασιλείας αἳ τὸ ὄνομά σου οὐκ ἐπεκαλέσαντο»[52].

Ἐρώτησις οθ΄. Ποῖον εἶναι τὸ ἕκτον χάρισμα τοῦ ἁγίου Πνεύματος;

Ἀπόκρισις. Ἡ εὐσέβεια, ἡ ὁποία μὲ τὴν ὀρθὴν πίστιν θεμελιώνεται εἰς τὴν ἐκτενῆ προσευχὴν καὶ εἰς τὰ ἀγαθὰ ἔργα· διὰ τὴν ὁποίαν οὕτω λέγει ὁ Ἀπο­στολος· «ἡ δὲ εὐσέβεια πρὸς πάντα ὠφέλιμός ἐστιν, ἐπαγγελίαν ἔχουσα ζωῆς τῆς νῦν καὶ τῆς μελλούσης»[53]. Καὶ βέβαια εὐσεβεῖς ἐκεῖνοι λέγονται, οἱ ὁποῖοι κάμνοντες συνεχεῖς προσευχὰς πρὸς τὸν Θεόν, φεύγουσιν ὅλαις ταῖς ἀσέβειαις καὶ ἁμαρ­τίαις. Ἡ εὐσέβεια λέγω ἡ μὴ φαινομένη, ἡ ὁποία εἶναι τῶν Φαρισαίων, ἀλλ’ ἡ ἀληθινὴ καὶ ἐγκάρδιος· ἵνα μὴ καὶ περὶ αὐτῆς εἴπῃ ὁ Κύριος, «οὗτος ὁ λαὸς τοῖς χείλεσί με τιμᾷ, ἡ δὲ καρδία αὐτῶν πόῤῥω ἀπέχει ἀπ’ ἐμοῦ»[54]. Καὶ πάλιν· «φαρισαῖε τυφλέ, καθάρισον πρῶτον τὸ ἐντὸς τοῦ ποτηρίου καὶ τῆς παροψίδος, ἵνα γένηται καὶ τὸ ἐκτὸς αὐτῶν καθαρόν»[55].

Ἐρώτησις π΄. Ποῖον εἶναι τὸ ἕβδομον χάρισμα τοῦ ἁγίου Πνεύματος;

Ἀπόκρισις. Ὁ φόβος τοῦ Θεοῦ, ὁ ὁποῖος πρέπει νὰ εἶναι ὡσὰν ἐκεῖνος ὁποῦ ἔχουσι τὰ παιδία πρὸς τοὺς πατέρας τους, καὶ ὄχι ὡσὰν ἐκεῖνος ὁποῦ ἔχουσιν οἱ δοῦλοι πρὸς τοὺς δεσπότας των. Καὶ περὶ τοῦ πρώτου λέγει ὁ ψαλμῳδός· «φοβήθητε τὸν Κύριον πάντες οἱ ἅγιοι αὐτοῦ· ὅτι οὐκ ἔστιν ὑστέρημα τοῖς φοβουμένοις αὐτόν»[56]. Περὶ δὲ τοῦ δευτέρου λέγει ὁ Ἀπόστολος· «φόβος οὐκ ἔστιν ἐν τῇ ἀγάπῃ, ἀλλ’ ἡ τελεία ἀγάπη ἔξω βάλλει τὸν φόβον, ὅτι ὁ φόβος κόλασιν ἔχει, ὁ δὲ φοβούμενος οὐ τετελείωται ἐν τῇ ἀγάπῃ»[57]. Μὲ τὸν τρόπον τοῦτον προστάσσει ἡ Γραφὴ νὰ φοβούμεθα τὸν Θεὸν ἐξ ἀγάπης, ὅταν λέγῃ· «οἱ φοβούμενοι τὸν Κύριον αἰνέσατε αὐτόν, ἅπαν τὸ σπέρμα Ἰακὼβ δοξάσατε αὐτόν, φοβηθήτω δὴ ἀπ’ αὐτοῦ ἅπαν τὸ σπέρμα Ἰσραήλ»[58]. Καὶ ὅποιος μὲ τοιοῦτον φόβον θέλει φοβᾶσθαι τὸν Θεόν, ἐκεῖνος φυλάττει τὰς ἐντολάς του, κατὰ τὸ εἰρημένον, «ἐάν τις ἀγαπᾷ με, τὸν λόγον μου τηρήσει»[59].

Ἐρώτησις πα΄. Πόσοι καὶ ποῖοι εἶναι οἱ καρποὶ τοῦ ἁγίου Πνεύματος;

Ἀπόκρισις. Καρποὺς τοῦ ἁγίου Πνεύματος, ἢ σημάδια τῆς θείας χάριτος, ὁ ἀπόστολος Παῦλος ἀπαριθμεῖ ἐννέα, λέγων οὕτως· «ὁ δὲ καρπὸς τοῦ Πνεύματός ἐστιν ἀγάπη, χαρά, εἰρήνη, μακροθυμία, χρηστότης, ἀγαθωσύνη, πίστις, πραότης, ἐγκράτεια»[60]. Μὰ πρέπει νὰ πιστεύωμεν πῶς καὶ αἱ λοιπαὶ ἀρεταὶ νὰ λέγωνται καρποὶ τοῦ ἁγίου Πνεύματος, ἐπειδὴ ἀπὸ αὐτὸ καταβαίνουσι, καὶ αὐτὸ συνεργεῖ εἰς τὸ νὰ τελειώνουνται ἀπὸ τὸν ἄνθρωπον. Διὰ τοῦτο δὲν λέγει ὁ Παῦλος, «κατὰ τούτων μόνων οὐκ ἔστι νόμος», ἀλλὰ «κατὰ τῶν τοιούτων»[61], ὡς ἂν ὁποῦ εἶναι καὶ ἄλλα ὅμοια τούτοις.

Ἐρώτησις πβ΄. Ποῖον εἶναι τὸ ἔνατον ἄρθρον τῆς πίστεως;

Ἀπόκρισις. «Εἰς μίαν, ἁγίαν, καθολικὴν καὶ ἀποστολικὴν Ἐκκλησίαν».

Ἐρώτησις πγ΄. Τί διδάσκει ἡ ἁγία Ἐκκλησία εἰς τοῦτο τὸ ἄρθρον τῆς πίστεως;

Ἀπόκρισις. Τέσσαρα πράγματα· πρῶτον πῶς ἡ Ἐκκλησία εἶναι μία, ἁγία, καθολικὴ καὶ ἀποστολική, κατὰ τὴν διδασκαλίαν τοῦ Ἀποστόλου λέγοντος, «ἡρμοσάμην ὑμᾶς ἑνὶ ἀνδρί, παρθένον ἁγνὴν παραστῆσαι τῷ Χριστῷ»[62]. Καὶ καθὼς ὁ Χριστὸς εἶναι ἕνας, τέτοιας λογῆς καὶ ἡ νύμφη του εἶναι μία, ὡς δῆλον ἀπὸ τὸ δ΄ κεφάλαιον τῆς πρὸς Ἐφεσίους ἐπιστολῆς, ὁποῦ λέγει· «εἷς Κύριος, μία πίστις, ἓν βάπτισμα, καὶ εἷς Θεὸς καὶ πατὴρ πάντων»[63].

Ἐρώτησις πδ΄. Ποῖον εἶναι τὸ δεύτερον, ὁποῦ διδάσκεται εἰς τὸ ἄρθρον τοῦτο;

Ἀπόκρισις. Δεύτερον διδάσκει τὸ ἄρθρον τοῦτο· πῶς ἡ Καθολικὴ Ἐκκλησία δὲν πέρνει ὄνομα ἀπὸ κανένα τόπον, ὃν εἷναι καὶ ὁ πλέον ἐξαίρετος· διατὶ αἱ τοπικαὶ Ἐκκλησίαι εἶναι μερικαί, οἷον ἡ Ἐφεσινή, ἡ ἐν Φιλαδελφείᾳ, ἡ ἐν Λαοδικείᾳ, ἡ ἐν Ἀντιοχείᾳ, ἡ ἐν Ἱεροσολύμοις, ἡ ἐν Ῥώμῃ, ἡ ἐν Ἀλεξανδρείᾳ καὶ αἱ λοιπαί. Μὰ ἀνάμεσα εἰς τούταις ταῖς Ἐκκλησίαις ταῖς μερικαῖς, ἐκείνη ὀνομά­ζεται μήτηρ αὐτῶν, ἡ ὁποία πρώτη ἐπλούτησε τὴν παρουσίαν τοῦ Χριστοῦ καὶ ἐδέχθηκε τὴν αἰώνιον σωτηρίαν καὶ τὴν ἄφεσιν τῶν ἁμαρτιῶν· καὶ ἀπὸ τὴν ὁποίαν ἐπῇρεν ἀρχὴν ἡ κήρυξις τοῦ εὐαγγελίου εἰς ὅλον τὸν περίγειον κόσμον, ὡς μαρτυρᾷ ἡ Γραφὴ λέγουσα· «οὕτως ἔδει παθεῖν τὸν Χριστὸν καὶ ἀναστῆναι ἐκ νεκρῶν τῇ τρίτῃ ἡμέρᾳ, καὶ κηρυχθῆναι ἐπὶ τῷ ὀνόματι αὐτοῦ μετάνοιαν καὶ ἄφεσιν ἁμαρτιῶν εἰς πάντα τὰ ἔθνη, ἀρξάμενον ἀπὸ Ἱερουσαλήμ· ὑμεῖς δέ ἐστε μάρτυρες τούτων»[64]. Καὶ ἀλλαχοῦ· «ἔσεσθέ μοι μάρτυρες ἔν τε Ἱερουσαλὴμ καὶ ἐν πάσῃ τῇ Ἰουδαίᾳ καὶ Σαμαρείᾳ καὶ ἕως ἐσχάτου τῆς γῆς»[65]. Ἀκόμη ἐκείνη λέγεται πρώτη, ἡ ὁποία ἔλαμψε περισσότερον ἀπὸ ὅλαις ταῖς ἄλλαις Ἐκκλησίαις εἰς τὴν διδασκαλίαν καὶ εἰς τὰ ἤθη· ἔμπροσθεν τῆς ὁποίας οἱ Ἀπόστολοι ἐδίδασι τὸν λογαριασμόν τους, καθὼς μαρτυρᾷ ἡ Γραφὴ λέγουσα· «καὶ ὅτε ἀνέβη Πέτρος εἰς Ἱεροσόλυμα, διεκρίνοντο πρὸς αὐτὸν οἱ ἐκ περιτομῆς λέγοντες, ὅτι πρὸς ἄνδρας ἀκροβυστίαν ἔχοντας εἰσῆλθες καὶ συνέφαγες αὐτοῖς»· εἰς τοὺς ὁποίους ἀπεκρίθη ὁ Πέτρος, «ἐγὼ τίς ἤμην δυνατὸς κωλῦσαι τὸν Θεόν; ἀκούσαντες δὲ ταῦτα ἡσύχασαν, καὶ ἐδόξαζον τὸν Θεὸν λέγοντες· ἄραγε καὶ τοῖς ἔθνεσιν ὁ Θεὸς τὴν μετάνοιαν ἔδωκεν εἰς ζωήν»[66]. Καὶ κατωτέρω· «ἠκούσθη ὁ λόγος εἰς τὰ ὦτα τῆς Ἐκκλησίας τῆς ἐν Ἱεροσολύμοις περὶ αὐτῶν, καὶ ἐξαπέστειλαν Βαρνάβαν διελθεῖν ἕως Ἀντιοχείας»[67]. Καὶ ἀλλαχοῦ· «ἔταξαν ἀναβαίνειν Παῦλον καὶ Βαρνάβαν καί τινας ἄλλους ἐξ αὐτῶν πρὸς τοὺς Ἀποστόλους καὶ πρεσβυτέρους εἰς Ἱερουσαλὴμ περὶ τοῦ ζητήματος τούτου»[68]. Τότε ἔδοξε τοῖς Ἀποστόλοις καὶ τοῖς πρεσβυτέροις σὺν ὅλῃ τῇ Ἐκκλησίᾳ, ἐκλεξαμένοις ἄνδρας ἐξ αὐτῶν, πέμψαι εἰς Ἀντιόχειαν σὺν τῷ Παύλῳ καὶ Βαρνάβᾳ, μετὰ τοιαύτης γραφῆς· «ἔδοξε τῷ ἁγίῳ Πνεύματι καὶ ἡμῖν, μη­δὲν πλέον ἐπιτίθεσθαι ὑμῖν βάρος, πλὴν τῶν ἐπανάγκες τούτων»[69]. Ἀκόμη εἰς ἄλ­λον τόπον λέγει· «ὡς δὲ διεπορεύοντο τὰς πόλεις, παρεδίδουν αὐτοῖς φυλάσσειν τὰ δόγματα τὰ κεκριμένα ὑπὸ τῶν Ἀποστόλων καὶ τῶν πρεσβυτέρων τῶν ἐν Ἱερου­σαλήμ»[70]. Λοιπὸν ἡ ἐν Ἱεροσολύμοις Ἐκκλησία εἶναι μήτηρ πασῶν τῶν Ἐκκλη­σιῶν καὶ πρώτη· διατὶ ἀπ’ ἐκείνην ἤρχισε νὰ ἁπλώνεται τὸ εὐαγγέλιον εἰς ὅλα τὰ πέρατα, καλὰ καὶ οἱ βασιλεῖς ὕστερον νὰ ἐδώκασι τὰ πρωτεῖα τῆς τιμῆς εἰς τὴν πρεσβυτέραν καὶ εἰς τὴν νέαν Ῥώμην, διὰ τὸ κράτος τῆς βασιλείας ὁποῦ ἦτον εἰς αὐτάς, κατὰ τὸν τρίτον κανόνα τῆς δευτέρας οἰκουμενικῆς Συνόδου τῆς ἐν Κωνσταντινουπόλει. Καὶ αὕτη ἐγίνηκε καθολική, διατὶ ἐδέχθησαν τὴν πίστιν καὶ διδασκαλίαν της ὅλα τὰ ἔθνη.

Ἐρώτησις πε΄. Τί διδάσκεται τρίτον εἰς τοῦτο τὸ ἄρθρον τῆς πίστεως;

Ἀπόκρισις. Πῶς ἄλλο θεμέλιον δὲν εἶναι τῆς Ἐκκλησίας, παρὰ μόνος ὁ Χριστός, κατὰ τὸν Ἀπόστολον τὸν λέγοντα· «θεμέλιον γὰρ ἄλλον οὐδεὶς δύναται θεῖναι παρὰ τὸν κείμενον, ὅς ἐστιν Ἰησοῦς ὁ Χριστός»[71]. Καὶ ἂν καμμίαν φορὰν λέγονται καὶ οἱ ἀπόστολοι καὶ οἱ προφῆται θεμέλια τῆς πίστεως καὶ τῆς Ἐκ­κλησίας, ὡς ἂν ὅταν λέγῃ ὁ Ἰωάννης, πῶς ἡ μεγάλη πόλις ἡ Ἱερουσαλὴμ εἶχε τεῖχος, εἰς δώδεκα θεμέλια κτισμένον, καὶ ἐν αὐτοῖς ἦσαν ὀνόματα τῶν δώδεκα Ἀποστόλων τοῦ Ἀρνίου[72], καὶ ὁ Παῦλος λέγει πῶς εἴμεσθεν «ἐποικοδομηθέντες ἐπὶ τῷ θεμελίῳ τῶν ἀποστόλων καὶ προφητῶν»[73], τοῦτο πρέπει νὰ γροικᾶται πῶς οἱ προφῆται καὶ οἱ ἀπόστολοι δὲν εἶναι ἁπλῶς καὶ πρώτως θεμέλια τῆς πίστεως, διατὶ ὁ τοιοῦτος θεμέλιος εἶναι μόνος ὁ Χριστός, μὰ κατά τι καὶ δευτέρως· καθ’ ὅσον ἐκεῖνοι, ὡς ἐγγυτέρῳ καὶ πλησιέστεροι, ἐπῳκοδομήθησαν ἀπάνω εἰς τὴν σωτηριώδη διδασκαλίαν τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ τοῦ Κυρίου ἡμῶν, καὶ ἐφάνησαν πρῶτοι εἰς τὸ νὰ ἁπλώσουσι τὴν πίστιν τοῦ Χριστοῦ εἰς ὅλα τὰ πέρατα τῆς οἰκουμένης. Διατὶ ὁ Χριστὸς δὲν ἐθεμελίωσε τὴν Ἐκκλησίαν του ἀπάνω εἰς ἀνθρώπους, μὰ ἀπάνω εἰς τὸν ἑαυτόν του καὶ ἀπάνω εἰς τὴν θείαν του διδασκα­λίαν. Ἀκόμη ἀπὸ τοῦτο τὸ ἄρθρον διδασκόμεθα, πῶς μόνος ὁ Χριστὸς εἶναι κεφαλὴ τῆς Ἐκκλησίας, κατὰ τὴν διδασκαλίαν τοῦ Ἀποστόλου λέγοντος, ὅτι «ὁ ἀνήρ ἐστι κεφαλὴ τῆς γυναικός, ὡς καὶ ὁ Χριστὸς κεφαλὴ τῆς Ἐκκλησίας· καὶ αὐτός ἐστι σωτὴρ τοῦ σώματος»[74]· καὶ ἀλλαχοῦ· «αὐτός ἐστιν ἡ κεφαλὴ τοῦ σώ­ματος τῆς Ἐκκλησίας, ὅς ἐστιν ἀρχή, πρωτότοκος ἐκ τῶν νεκρῶν, ἵνα γένηται ἐν πᾶσιν αὐτὸς πρωτεύων»[75]. Διατὶ ἂν λέγωνται καὶ εἰς τὰς Ἐκκλησίας οἱ προϊστά­μενοι αὐτῶν ἀρχιερεῖς κεφαλαὶ αὐτῶν, τοῦτο πρέπει νὰ γροικᾶται πῶς αὐτοὶ εἶναι τοποτηρηταὶ τοῦ Χριστοῦ εἰς τὴν ἰδίαν του καθ’ ἕνας ἐπαρχίαν καὶ κεφαλαὶ μερικαί, κατὰ τὴν Γραφὴν τὴν λέγουσαν· «προσέχετε ἑαυτοῖς καὶ παντὶ τῷ ποιμνίῳ, ἐν ᾧ ὑμᾶς τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον ἔθετο ἐπισκόπους, ποιμαίνειν τὴν Ἐκκλη­σίαν τοῦ Θεοῦ, ἣν περιεποιήσατο διὰ τοῦ ἰδίου αἵματος»[76], ὄντος ἀρχιποίμενος αὐτοῦ <τοῦ> Ἰησοῦ Χριστοῦ, ὡς λέγει Πέτρος· «καὶ φανερωθέντος τοῦ ἀρχιποίμενος, κομιεῖσθε τὸν ἀμαράντινον τῆς δόξης στέφανον»[77].

Ἐρώτησις πς΄. Τί διδάσκεται τέταρτον εἰς τοῦτο τὸ ἄρθρον τῆς πίστεως;

Ἀπόκρισις. Τὸ ἄρθρον τοῦτο διδάσκει κάθε ὀρθόδοξον, πῶς πρέπει νὰ ὑπο­τάσσεται εἰς τὴν Ἐκκλησίαν, κατὰ τὴν διδασκαλίαν τοῦ Χριστοῦ τὴν λέγουσαν· «ἐὰν δὲ καὶ τῆς Ἐκκλησίας παρακούσῃ, ἔστω σοι ὥσπερ ὁ ἐθνικὸς καὶ ὁ τελώ­νης»[78]. Καὶ πρὸς τούτοις ἡ Ἐκκλησία ἔχει τὴν ἐξουσίαν τούτην, ὥστε μὲ τὰς οἰκουμενικὰς συνόδους νὰ δοκιμάζῃ τὰς Γραφάς, νὰ κρίνῃ Πατριάρχας, παπάδες, ἐπισκόπους, νὰ τοὺς καθυποβάλλῃ κατὰ τὰ σφάλματά των εἰς ταῖς κανονικαῖς τιμωρίαις καὶ ἐπιτίμια. Ἐπειδὴ εἶναι στήλη τῆς ἀληθείας καὶ θεμέλιος, κατὰ τὸν Ἀπόστολον λέγοντα· «ἵνα εἰδῇς πῶς δεῖ ἐν οἰκῷ Θεοῦ ἀναστρέφεσθαι, ἥτις ἐστὶν Ἐκκλησία Θεοῦ ζῶντος, στῦλος καὶ ἑδραίωμα τῆς ἀληθείας»[79].

Ἐρώτησις πζ΄. Ποῖαι εἶναι αἱ ἐντολαὶ τῆς Ἐκκλησίας;

Ἀπόκρισις. Αἱ ἐντολαὶ τῆς Ἐκκλησίας, αἱ μᾶλλον ἐξαίρετοι, εἶναι ἐννέα. Τὸ πρῶτον εἶναι, νὰ προσεύχεται καθ’ ἕνας εἰς τὸν Θεὸν μὲ συντριβὴν καὶ κατάνυξιν τῆς καρδίας, καὶ νὰ μυῆται μὲ ταῖς τελεταῖς τῆς Ἐκκλησίας εἰς κάθε Κυ­ριακὴν καὶ εἰς ταῖς ἑορτάσιμαις ἡμέραις, ἤγουν ἀκούωντας τὸν ὄρθρον, τὴν λει­τουργίαν, τὸν ἑσπερινὸν καὶ διδαχήν. Διατὶ λέγει ἡ Γραφή, «δεῖ πάντοτε προσεύχεσθαι, καὶ μὴ ἐκκακεῖν»[80]· καὶ ἀλλαχοῦ· «διὰ πάσης προσευχῆς καὶ δεήσεως, προσευχόμενοι ἐν παντὶ καιρῷ ἐν πνεύματι, καὶ εἰς αὐτὸ τοῦτο ἀγρυπνοῦντες ἐν πάσῃ προσκαρτερήσει καὶ δεήσει περὶ πάντων τῶν ἁγίων»[81]· καὶ ἀλλαχοῦ λέγει ὁ ἴδιος Παῦλος· «ἀδιαλείπτως προσεύχεσθε»[82].

Ἐρώτησις πη΄. Ποία εἶναι ἡ δευτέρα ἐντολὴ τῆς Ἐκκλησίας;

Ἀπόκρισις. Ἡ δευτέρα ἐντολὴ εἶναι νὰ φυλάττῃ ὁ χριστιανὸς κάθε χρόνον τὰς τέσσαρας διατεταγμένος νηστείας· πρώτην τὴν πρὸ τῆς Χριστοῦ γεννήσεως, ἡ ὁποία ἀρχίζει ἀπὸ ταῖς ιε΄ τοῦ Νοεμβρίου· δευτέραν τὴν μεγάλην τεσσαρακοστήν, τὴν ὁποίαν ὁ Χριστὸς ἔκαμε, καθὼς λέγει ἡ Γραφή· «καὶ νηστεύσας ἡμέρας τεσσαράκοντα, καὶ νύκτας τεσσαράκοντα, ὕστερον ἐπείνασε»[83]· τρίτην τῶν ἁγίων Ἀποστόλων, τὴν ὁποίαν ἀρχίζει ἡ Ἐκκλησία μετὰ μίαν ἑβδομάδα τῆς ἑορτῆς τῆς ἁγίας πεντηκοστῆς· καὶ λέγεται τῶν Ἀποστόλων διὰ τὴν ἀφορ­μὴν τούτην· διατὶ εἰς τὸν καιρὸν ἐκεῖνον οἱ Ἀπόστολοι ἐνηστεύασι, πεμπόμενοι εἰς τὸ κήρυγμα τοῦ Εὐαγγελίου· καθὼς φαίνεται εἰς τὰς πράξεις αὐτῶν, ὁποῦ λέγει, «τότε νηστεύσαντες καὶ προσευξάμενοι καὶ ἐπιθέντες τὰς χεῖρας αὐτοῖς ἀπέλυσαν»[84]· ἡ τετάρτη νηστεία γίνεται πρὸ τῆς ἑορτῆς τῆς κοιμήσεως τῆς ὑπεραγίας Θεοτόκου καὶ ἀειπαρθένου Μαρίας, ἡ ὁποία ἀρχίζει ἀπὸ τὴν πρώτην τοῦ Αὐγούστου μηνός, καὶ τελειώνει τῇ ιε΄ τοῦ αὐτοῦ μηνός. Ἀκόμη πρέπει νὰ φυλάττεται καὶ ἡ νηστεία τῆς τετράδος καὶ τῆς παρασκευῆς, μὰ ὄχι τοῦ σαββάτου καὶ τῆς Κυριακῆς, κατὰ τὸν ξς΄ κανόνα τῶν ἁγίων Ἀποστόλων, ἔξω ἀπὸ τὸ μέγα σάββατον. Ἀκόμη ἐπαράδωκεν ἡ Ἐκκλησία νὰ νηστεύωμεν καὶ τῇ ιδ΄ τοῦ Σε­πτεμβρίου μηνὸς κατὰ τὴν ὕψωσιν τοῦ σταυροῦ, διατὶ κάνομεν τὴν ἐνθύμησιν τοῦ πάθους τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, διαβάζοντες τὰ εὐαγγέλια τοῦ πάθους αὐτοῦ· καὶ τῇ κθ΄ τοῦ Αὐγούστου διὰ νὰ τιμήσωμεν τὴν ἀποτομὴν τοῦ Προδρόμου μὲ νηστείαν. Ἔξω ἀπὸ τοῦτο μᾶς ἐπαράδωκε νὰ μὴ νηστεύωμεν εἰς κάποιαις ἡμέραις διατεταγμέναις, ὡς ἂν εἶναι ἀπὸ τὴν ἡμέραν τῆς γεννήσεως τοῦ Χριστοῦ ἕως τῶν ἁγίων Ἐπιφανείων καὶ ὅλη ἡ διακαινήσιμος ἑβδομὰς καὶ ἡ ἑβδομὰς μετὰ τὴν πεντηκοστὴν καὶ ἡ προσφωνήσιμος καὶ ἡ τυρινή· τὰ ὁποῖα χρεωστεῖ κάθε χριστιανὸς ὀρθόδοξος νὰ φυλάττῃ.

Ἐρώτησις πθ΄. Ποία εἶναι ἡ τρίτη ἐντολὴ τῆς Ἐκκλησίας;

Ἀπόκρισις. Οἱ Πνευματικοὶ νὰ τιμοῦνται μὲ τὴν πρεπούμενην εὐλάβειαν, ὡς δοῦλοι τοῦ Θεοῦ καὶ μεσῖται, ὁποῦ μεσιτεύουσι δι’ ἡμᾶς πρὸς τὸν Θεόν· μάλιστα ἐκεῖνοι ὁποῦ ἐξομολογοῦσιν ὡς πατέρες πνευματικοί, καὶ ἀπ’ ἐκείνους πρέπει νὰ βουλευώμεθα περὶ τῆς σωτηρίας ἡμῶν. Διὰ τὸ πρόσταγμα τοῦτο ἡ Γραφὴ ὁμιλεῖ τέτοιας λογῆς· «οὕτως ἡμᾶς λογιζέσθω ἄνθρωπος, ὡς ὑπηρέτας Χριστοῦ καὶ οἰ­κονόμους μυστηρίων Θεοῦ»[85]. Καὶ ἀλλαχοῦ· «ἐρωτῶμεν δὲ ὑμᾶς, ἀδελφοί, εἰδέναι τοὺς κοπιῶντας ἐν ὑμῖν καὶ προϊσταμένους ὑμῶν ἐν Κυρίῳ καὶ νουθετοῦντας ὑμᾶς, καὶ ἡγεῖσθαι αὐτοὺς ὑπερεκπερισσοῦ ἐν ἀγάπῃ διὰ τὸ ἔργον αὐτῶν»[86]. Καὶ εἰς ἄλλον τόπον· «οὐκ οἴδατε ὅτι οἱ τὰ ἱερὰ ἐργαζόμενοι ἐκ τοῦ ἱεροῦ ἐσθίουσι, καὶ οἱ τῷ θυσιαστηρίῳ προσεδρεύοντες τῷ θυσιαστηρίῳ συμμερίζονται; οὕτω καὶ ὁ Κύριος διέταξε τοῖς τὸ εὐαγγέλιον καταγγέλλουσιν, ἐκ τοῦ εὐαγγελίου ζῆν»[87]. Καὶ πάλιν· «οἱ καλῶς προεστῶτες πρεσβύτεροι διπλῆς τιμῆς ἀξιούσθωσαν, μάλι­στα οἱ κοπιῶντες ἐν λόγῳ καὶ διδασκαλίᾳ»[88]. Καὶ οἱ κοσμικοὶ ἄνθρωποι δὲν πρέπει νὰ ἀνακατώνουνται εἰς τὰ πνευματικὰ ἔργα, κατὰ τὸν Ἀπόστολον λέγοντα· «ἀδελφοί, ἐὰν καὶ προσληφθῇ ἄνθρωπος ἔν τινι παραπτώματι, ὑμεῖς οἱ πνευματικοὶ καταρτίζετε τὸν τοιοῦτον ἐν πνεύματι πρᾳότητος»[89].

Ἐρώτησις Ã΄. Ποία εἶναι ἡ τετάρτη ἐντολὴ τῆς Ἐκκλησίας;

Ἀπόκρισις. Νὰ ἐξομολογούμεθα τὰς ἁμαρτίας μας τέσσαρες φοραῖς τὸν χρό­νον ἔμπροσθεν τοῦ ἱερέως, τοῦ νομίμως καὶ ὀρθοδοξως κεχειροτονημένου· οἱ δὲ προκόπτοντες εἰς τὴν εὐσέβειαν καὶ εὐλάβειαν, ἂς ἐξομολογοῦνται κάθε μῆνα· οἱ δὲ ἁπλούστεροι χρεωστοῦσι κἂν ἀπὸ μίαν φορὰν τὸν χρόνον νὰ κάνουσιν ἐξομολόγησιν τῶν ἁμαρτιῶν των, καὶ τοῦτο νὰ γίνεται εἰς τὸν καιρὸν τῆς ἁγίας τεσ­σαρακοστῆς. Εἰς δὲ τοὺς ἀῤῥώστους τοῦτο πρέπει νὰ εἶναι ἡ πρώτη ἔννοια, νὰ καθαρίσουσι τὸ γοργώτερον τὴν συνείδησίν των μὲ τὴν ἐξομολόγησιν καὶ νὰ γενοῦσι μέτοχοι τῆς ἁγίας κοινωνίας, πέρνοντες μὲ πᾶσαν εὐλάβειαν προτήτερα τὸ ἅγιον εὐχέλαιον.

Ἐρώτησις Ãα΄. Ποία εἶναι ἡ πέμπτη ἐντολὴ τῆς Ἐκκλησίας;

Ἀπόκρισις. Νὰ μὴ διαβάζουνται τὰ βιβλία τῶν αἱρετικῶν, μήτε νὰ ἀκούεται ἡ βλάσφημος διδασκαλία των ἀπ’ ἐκείνους ὁποῦ δὲν εἶναι γεγυμνασμένοι εἰς τὴν ἁγίαν Γραφὴν καὶ εἰς ταῖς ἐπιστήμαις, μήτε νὰ διαλέγουνται μετ’ αὐτούς, μήτε νὰ συναναστρέφουνται, κατὰ τὸν μελῳδὸν Προφήτην τὸν λέγοντα· «μακάριος ἀνήρ, ὃς οὐκ ἐπορεύθη ἐν βουλῇ ἀσεβῶν, καὶ ἐν ὁδῷ ἁμαρτωλῶν οὐκ ἔστη»[90]. Καὶ ἀλ­λαχοῦ προστάσσει ἡ Γραφὴ λέγουσα· «αἱρετικὸν ἄνθρωπον μετὰ πρώτην καὶ δευτέραν νουθεσίαν παραιτοῦ»[91].

Ἐρώτησις Ãβ΄. Ποία εἶναι ἡ ἕκτη ἐντολὴ τῆς Ἐκκλησίας;

Ἀπόκρισις. Νὰ παρακαλοῦμεν τὸν πανάγαθον Θεὸν διὰ πᾶσαν κατάστασιν τῶν ἀνθρώπων· πρῶτον μὲν διὰ τοὺς πνευματικούς, ἤγουν διὰ τὸν παναγιώτατον Πατριάρχην, διὰ τὸν μητροπολίτην καὶ ἐπίσκοπον τῆς ἐπαρχίας καὶ διὰ ὅλον τὸν κλῆρον· ἔπειτα διὰ τὸν βασιλέα, διὰ τὸν ἡγεμόνα, διὰ ὅλην τὴν γερουσίαν καὶ πᾶσαν τὴν Πολιτείαν, διὰ τὸ στρατόπεδον, ἐξαιρέτως δὲ δι’ ἐκείνους ὁποῦ ἀγαθοεργοῦσιν εἰς ταῖς ἐκκλησίαις, καὶ φροντίζουσι νὰ αὐξήσουσι τὴν πίστιν τὴν καθολικὴν καὶ ὀρθόδοξον, κατὰ τὸν Ἀπόστολον ὁποῦ λέγει· «παρακαλῶ οὖν πρῶτον πάντων ποιεῖσθαι δεήσεις, προσευχάς, ἐντεύξεις, εὐχαριστίας ὑπὲρ πάντων ἀν­θρωπων, ὑπὲρ βασιλέων καὶ πάντων τῶν ἐν ὑπεροχῇ ὄντων, ἵνα ἤρεμον καὶ ἡσύχιον βίον διάγωμεν ἐν πάσῃ εὐσεβείᾳ καὶ σεμνότητι· τοῦτο γὰρ καλὸν καὶ ἀπόδεκτον ἐνώπιον τοῦ σωτῆρος ἡμῶν Θεοῦ»[92]. Ἀκόμη νὰ παρακαλοῦμεν καὶ διὰ τοὺς κεκοιμημένους, ὁποῦ ἐμισεύσασιν ἀπὸ τὴν ζωὴν τούτην μὲ πίστιν ὀρθόδοξον. Ἀκόμη καὶ διὰ τοὺς αἱρετικοὺς καὶ σχισματικούς, διὰ νὰ ἐπιστρέψουσιν εἰς τὴν ὀρθόδοξον πίστιν, πρὶν νὰ μισεύσουσιν ἀπὸ τὴν παροῦσαν ζωήν.

Ἐρώτησις Ãγ΄. Ποία εἶναι ἡ ἑβδόμη ἐντολὴ τῆς Ἐκκλησίας;

Ἀπόκρισις. Νὰ φυλάττωνται αἱ νηστείαις ἐκεῖναι καὶ δεήσεις, ὁποῦ θέλουσι προστάσσεσθαι ξεχωριστὰ ἀπὸ τὸν μητροπολίτην ἢ ἐπίσκοπον εἰς τὴν ἐπαρχίαν του ἀπὸ ὅλους τοὺς ἐπαρχιώτας ἀπαρασαλεύτως, ὁποῦ ταῖς προστάσσει ἐκεῖνος διὰ καμμίαν ἀναγκαίαν ὑπόθεσιν, ἤγουν διὰ νὰ ἐπιστρέψῃ τὴν δικαίαν ὀργὴν τοῦ Θεοῦ τὴν ἐπικειμένην εἰς τὸν λαόν του, καὶ νὰ τὸν λυτρώσῃ ἢ ἀπὸ θανατικὸν ἢ πεῖναν ἢ πόλεμον ἢ ἀναβροχίαν ἢ πολυβροχίαν ἢ διὰ ἰατρείαν τῶν ἀσθενῶν ἢ διὰ παρηγορίαν τῶν τεθλιμμένων· καθὼς φαίνεται εἰς τὰς Πράξεις τῶν Ἀποστόλων, ὁποῦ γράφουσιν· «ὁ μὲν οὖν Πέτρος ἐτηρεῖτο ἐν τῇ φυλακῇ, προσευχὴ δὲ ἦν ἐκτενὴς γενομένη ὑπὸ τῆς Ἐκκλησίας πρὸς τὸν Θεὸν ὑπὲρ αὐτοῦ»[93].

Ἐρώτησις Ãδ΄. Ποία εἶναι ἡ ὀγδόη ἐντολὴ τῆς Ἐκκλησίας;

Ἀπόκρισις. Νὰ μὴν ἀποτολμῶσιν οἱ κοσμικοὶ νὰ πέρνουσι βιαίως τὰ καλὰ καὶ στεκούμενα τῆς Ἐκκλησίας καὶ νὰ τὰ μεταχειρίζουνται εἰς ἰδίαις των χρείαις. Οἱ δὲ πνευματικοὶ προεστῶτες χρεωστοῦσι νὰ προμηθεύουνται ἀπὸ τὰ καλὰ τῆς Ἐκκλησίας, τὰ στολίσματα καὶ ὅσα ἄλλα εἶναι ἀναγκαῖα εἰς τὴν Ἐκ­κλησίαν· ἀκόμη τὴν ζωοτροφίαν καὶ τὰ ἐνδύματα ἐκείνων ὁποῦ ὑπηρετοῦσιν εἰς τὴν Ἐκκλησίαν, καὶ τῶν πτωχῶν καὶ τῶν ξένων, κατὰ τὴν διδασκαλίαν τῆς Γρα­φῆς ὁποῦ λέγει· «τῶν δὲ μαθητῶν, καθὼς ηὐπορεῖτό τις, ὥρισαν ἕκαστος αὐτῶν εἰς διακονίαν πέμψαι τοῖς κατοικοῦσιν ἐν τῇ Ἰουδαίᾳ ἀδελφοῖς· ὃ καὶ ἐποίησαν ἀποστείλαντες πρὸς τοὺς πρεσβυτέρους διὰ χειρὸς Βαρνάβα καὶ Σαύλου»[94]. Ἀκόμη δὲν εἶναι δίκαιον οὔτε εἰς τοὺς κοσμικούς, οὔτε εἰς τοὺς ἀρχιερεῖς, ὁποῦ ἀρχιερατεύουσιν εἰς κᾂν μίαν Ἐκκλησίαν, νὰ ἀποξενώνουσι τὰ ἄσπρα ἢ τὰ ἄλλα κινητά της πράγματα, ὁποῦ τῆς ἔρχονται ἢ ἀπὸ πρεσβείας τινὸς ἢ δωρεᾶς, καὶ νὰ τὰ μεταχειρίζουνται εἰς ἰδιωτικαῖς των χρείαις· διὰ νὰ μὴν πάθῃ βίαν καὶ ἀνατρο­πὴν ἡ γνώμη ἐκείνου ὁποῦ τὰ ἔδωκεν.

Ἐρώτησις Ãε΄. Ποία εἶναι ἡ ἐνάτη ἐντολὴ τῆς Ἐκκλησίας;

Ἀπόκρισις. Νὰ μὴν γίνουνται γάμοι εἰς ταῖς ἡμέραις ὁποῦ κωλύει ἡ Ἐκ­κλησία· ἀκόμη νὰ μὴν εἶναι παρόντες οἱ ὀρθόδοξοι χριστιανοὶ εἰς τὰ ἀπηγορευμένα παιγνίδια καὶ θέατρα, μήτε νὰ ἀκολουθοῦσιν εἰς τὰ ἤθη τὰ βάρβαρα, μὰ νὰ ἐγκρατεύωνται ἀπ’ αὐτὰ ὅσον εἶναι δυνατόν.

Ἐρώτησις Ãς΄. Διατὶ λέγομεν πῶς πιστεύομεν εἰς τὴν Ἐκκλησίαν, ὁποῦ εἶναι κτίσμα, ὀφείλοντες εἰς μόνον τὸν Θεὸν πιστεύειν;

Ἀπόκρισις. Διατὶ καλὰ καὶ ἡ Ἐκκλησία νὰ εἶναι κτίσμα, ἀπὸ ἀνθρώπους συστεμένη, ἀλλὰ ἔχει κεφαλὴν αὐτὸν τὸν Χριστόν, τὸν ἀληθινὸν Θεόν, καὶ τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον ὁποῦ τὴν διδάσκει πάντοτε καὶ κάνει την, ὡς λέγει ὁ Ἀπόστολος, νύμ­φην ἄσπιλον καὶ ἄμωμον τοῦ Χριστοῦ καὶ στῦλον καὶ ἑδραίωμα τῆς ἀληθείας[95]. Καὶ τὰ δόγματα καὶ διδάγματά της δὲν εἶναι ἀνθρώπινα, ἀλλὰ θεῖα. Διὰ τοῦτο λέγοντες πῶς πιστεύομεν εἰς αὐτήν, νοοῦμεν πῶς πιστεύομεν εἰς τὰ θεοπαράδοτά της λόγια καὶ θεόπνευστα δόγματα. Φησὶ γὰρ ἡ Γραφή, ὅτι «ὑπὸ Πνεύματος ἁγίου φερόμενοι ἐλάλησαν οἱ ἅγιοι τοῦ Θεοῦ ἄνθρωποι»[96]· καὶ ὁ Παῦλος φησίν· «οὐ λόγον ἀνθρώπου ἐδέξασθε, ἀλλὰ καθὼς ἐστὶν ἀληθῶς, λόγον Θεοῦ»[97]. Καὶ ἀπὸ τοῦτο κινούμεθα νὰ πιστεύωμεν ὄχι μόνον τὸ ἱερὸν εὐαγγέλιον, ὁποῦ ἐκείνη ἐδιάλεξε, περὶ οὗ ὁ Χριστὸς διετάξατο εἰπών, «πιστεύετε ἐν τῷ εὐαγγελίῳ»[98], ἀλλὰ καὶ πάσας τὰς λοιπὰς Γραφὰς καὶ συνοδικὰς διατάξεις.

Ἐρώτησις Ãζ΄. Ποῖον εἶναι τὸ δέκατον ἄρθρον τῆς πίστεως;

Ἀπόκρισις. «Ὁμολογῶ ἓν βάπτισμα εἰς ἄφεσιν ἁμαρτιῶν».

Ἐρώτησις Ãη΄. Τί διδάσκει τὸ ἄρθρον τοῦτο τῆς πίστεως;

Ἀπόκρισις. Ἐπειδὴ ἐνθυμᾶται τοῦ βαπτίσματος, ὁποῦ εἶναι τὸ πρῶτον μυ­στήριον, μᾶς δίδει ἀφορμὴν νὰ θεωρήσωμεν περὶ τῶν ἑπτὰ μυστηρίων τῆς Ἐκ­κλησίας, τὰ ὁποῖα εἶναι ταῦτα· τὸ βάπτισμα, τὸ μῦρον τοῦ χρίσματος, ἡ εὐχα­ριστία, ἡ μετάνοια, ἡ ἱερωσύνη, ὁ τίμιος γάμος καὶ τὸ εὐχέλαιον. Ταῦτα τὰ ἑπτὰ μυστήρια ἀναβιβάζονται εἰς τὰ ἑπτὰ χαρίσματα τοῦ ἁγίου Πνεύματος, ἐπειδὴ διὰ μέσου τῶν μυστηρίων τούτων χύνει τὰς δωρεάς του τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον εἰς τὰς ψυχὰς ἐκείνων, ὁποῦ τὰ μετέχουσιν καθὼς πρέπει, καὶ τὴν χάριν του. Διὰ τὸ ὁποῖον πρᾶγμα ὁ πατριάρχης Ἱερεμίας εἰς πλάτος διαλέγεται εἰς τὸ βιβλίον ὁποῦ ἔγραψε πρὸς τοὺς Λουτεράνους, διὰ νὰ ἐπιστρέψουσιν.

Ἐρώτησις Ãθ΄. Τί ἐστι μυστήριον;

Ἀπόκρισις. Μυστήριον ἐστὶν ὁρατόν τι σημεῖον τῆς ἀοράτου χάριτος τοῦ Θεοῦ, τῆς εἰς <τὴν> ψυχὴν τοῦ πιστοῦ ἐγχεομένης, διαταχθὲν ὑπὸ τοῦ Κυρίου ἡμῶν, δι’ οὗ ἕκαστος τῶν πιστῶν τὴν θείαν χάριν λαμβάνει. <Ἢ> τὸ μυστή­ριον εἶναι μία τελετή, ἡ ὁποία ἀποκάτω εἰς κάποιον εἶδος ὁρατὸν εἶναι αἰτία καὶ φέρει εἰς τὴν ψυχὴν τοῦ πιστοῦ τὴν ἀόρατον χάριν τοῦ Θεοῦ· διαταχθὲν ὑπὸ τοῦ Κυρίου ἡμῶν, δι’ οὗ ἕκαστος τῶν πιστῶν τὴν θείαν χάριν λαμβάνει.

Ἐρώτησις ρ΄. Πόσα πράγματα ζητοῦνται εἰς τὸ μυστήριον;

Ἀπόκρισις. Τρία· ὕλη ἁρμόδιος, ὡς εἶναι τὸ ὕδωρ εἰς τὸ βάπτισμα, ὁ ἄρτος καὶ ὁ οἶνος εἰς τὴν εὐχαριστίαν, τὸ ἔλαιον καὶ τὰ λοιπὰ κατὰ τὸ μυστήριον· δεύ­τερον, ὁ ἱερεὺς ὁποῦ νὰ εἶναι νομίμως κεχειροτονημένος, ἢ ὁ ἐπίσκοπος· τρίτον, ἡ ἐπίκλησις τοῦ ἁγίου Πνεύματος, καὶ τὸ εἶδος τῶν λόγων, μὲ τὰ ὁποῖα ὁ ἱερεὺς ἁγιάζει τὸ μυστήριον τῇ δυνάμει τοῦ ἁγίου Πνεύματος, μὲ γνώμην ἀποφασισμέ­νην τοῦ νὰ τὸ ἁγιάσῃ.

Ἐρώτησις ρα΄. Διὰ ποῖον τέλος τὰ μυστήρια διετάχθησαν;

Ἀπόκρισις. Πρῶτον διὰ νὰ εἶναι σημάδια τῶν ἀληθινῶν υἱῶν τοῦ Θεοῦ, ἤγουν τῆς Ἐκκλησίας τῆς ὀρθοδόξου, τῆς καθολικῆς καὶ ἀποστολικῆς· διατὶ ὅποιος χρᾶται τὰ μυστήρια τοῦτα καθὼς πρέπει, εἶναι εἰς τὴν Ἐκκλησίαν τοῦ Θεοῦ ἀληθινὸν καὶ γνήσιον μέλος της καὶ κατὰ χάριν υἱὸς Θεοῦ· δεύτερον διὰ νὰ ἔχωμεν ἀσφαλὲς σημεῖον τῆς εἰς Θεὸν ἡμῶν πίστεως, ἔστωντας καὶ νὰ εἴμεθα βέβαιοι μὲ τὴν πίστιν καὶ μὲ τὰ καλὰ ἔργα νὰ σωθοῦμεν εἰς τὴν αἰώνιον ζωήν· καὶ τρίτον διὰ νὰ ἔχωμεν ἰατρικὰ ἀναμφίβολα νὰ διώχνωμεν ταῖς ἀσθενείαις τῶν ἁμαρτιῶν μας.

Ἐρώτησις ρβ΄. Τί εἶναι τὸ πρῶτον μυστήριον τοῦ βαπτίσματος;

Ἀπόκρισις. Τὸ βάπτισμα εἶναι μία ἔκπλυσις καὶ ἀναίρεσις τοῦ προπατορι­κοῦ ἁμαρτήματος διὰ τῆς τριττῆς καταδύσεως εἰς τὸ ὕδωρ, λέγοντος τοῦ ἱερέως τὰ λόγια τοῦτα· «εἰς τὸ ὄνομα τοῦ Πατρὸς (ἀμήν), καὶ τοῦ Υἱοῦ (ἀμήν), καὶ τοῦ ἁγίου Πνεύματος (ἀμήν)»· (ὁ ἀνάδοχος προφέρει τὸ ἀμήν). Καὶ μὲ τὴν ἀναγέννησιν τούτην ἐξ ὕδατος καὶ Πνεύματος γίνεται ἡ διαλλαγὴ τοῦ ἀνθρώπου μὲ τὸν Θεόν, καὶ συγχωρεῖται ἡ εἴσοδος εἰς τὴν βασιλείαν τῶν οὐρανῶν, κατὰ τὰ λόγια τοῦ Σωτῆρος ἡμῶν λέγοντος· «ἐὰν μή τις γεννηθῇ ἐξ ὕδατος καὶ Πνευμα­τος, οὐ δύναται εἰσελθεῖν εἰς τὴν βασιλείαν τοῦ Θεοῦ»[99]. Τοῦτο τὸ μυστήριον, μίαν φορὰν λαμβανόμενον, δὲν δίδεται δεύτερον, μόνον ἐκεῖνος ὁποῦ βαπτίζει νὰ πιστεύῃ ὀρθοδόξως ἕνα Θεὸν τρισυπόστατον, καὶ νὰ εἶπεν ἀκριβῶς καὶ ἀπαραλλάκτως τὰ προῤῥηθέντα λόγια, «εἰς τὸ ὄνομα τοῦ Πατρός, καὶ τοῦ Υἱοῦ, καὶ τοῦ ἁγίου Πνεύματος, ἀμήν»», κατὰ τὴν γνώμην τῆς Καθολικῆς καὶ Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας.

Ἐρώτησις ργ΄. Τί πρέπει νὰ φυλάττεται εἰς τὸ μυστήριον τοῦτο;

Ἀπόκρισις. Τὸ πρῶτον εἶναι ὁποῦ τὸ βρέφος μὲ τὸν ἀνάδοχόν του (ὁ ὁποῖος πρέπει νὰ εἶναι ὀρθόδοξος) ἔχει ἀνάγκην νὰ ἀποταγῇ, ἤγουν νὰ ἀρνηθῇ, τὸν διά­βολον, καὶ ὅλα τοῦ τὰ ἔργα, καὶ τὴν λατρείαν του, καὶ πᾶσαν τὴν πομπήν του. Μὰ ἂν ὁ βαπτιζόμενος θέλει εἶναι νομίμου ἡλικίας, εἶναι ἀνάγκη ὅτι αὐτὸς ὁ ἴδιος ἀτός του νὰ κάμῃ τὴν ἄρνησιν τοῦ διαβόλου, ἀποκρινόμενος εἰς τὰς ἐρω­τήσεις τοῦ ἱερέως καὶ ἐμπτύωντας τὸν διάβολον καὶ τὰ ἔργα του ὅλα. Ἔπειτα νὰ ὁμολογήσῃ τὸ Σύμβολον τῆς πίστεως, καὶ ἂν εἶναι νήπιον, νὰ ὁμολογήσῃ ὁ ἀνάδοχός του δι’ αὐτὸν τὸ Σύμβολον τοῦτο τῆς πίστεως, καὶ νὰ ὑποσχεθῇ δι’ αὐτὸν εἰς τὸν Χριστόν. Ἀκόμη καὶ τοῦτο πρέπει νὰ φυλάττεται εἰς τὸ βάπτισμα, νὰ εἶναι εἰλικρινὲς ὕδωρ, ὄχι μικτὸν μὲ ἄλλο πρᾶγμα, οὔτε τεχνητόν, μήτε ἄλλο ὑγρόν. Καὶ τὸ διατεταγμένον βάπτισμα δὲν πρέπει νὰ γίνεται ἀπὸ ἄλλον τινὰ παρὰ ἀπὸ τὸν νόμιμον ἱερέα. Μὰ εἰς καιρὸν τινὸς ἀνάγκης ἠμπορεῖ νὰ κάμῃ τὸ μυστήριον τοῦτο καὶ κοσμικὸν πρόσωπον ἀνδρὸς ἢ γυναικός, μεταχειριζόμενον τὴν πρεπούμενην ὕλην, νερὸν ἁπλοῦν καὶ φυσικόν, ἐπιφέρον καὶ τὰ ῥηθέντα λόγια, «εἰς τὸ ὄνομα τοῦ Πατρός, καὶ τοῦ Υἱοῦ, καὶ τοῦ ἁγίου Πνεύματος», κάνωντας καὶ τὴν τριττὴν κατάδυσιν· καὶ τὸ τοιοῦτον βάπτισμα τόσην δύναμιν ἔχει, ὁποῦ ἔστωντας καὶ νὰ μὴ δίδεται δεύτερον, εἶναι ἀναμφίβολος σφραγὶς τῆς σωτηρίας τῆς αἰωνίου. Καὶ ποῖος νὰ εἶναι ὁ καρπὸς καὶ τὸ κέρδος τοῦ μυστηρίου τούτου, εὔ­κολα καθένας τὸ γνωρίζει· διατὶ πρῶτον τὸ μυστήριον τοῦτο σηκώνει ὅλα τὰ ἁμαρ­τήματα, εἰς μὲν τὰ βρέφη τὸ προπατορικόν, εἰς δὲ τοὺς μεγάλους καὶ τὸ προπα­τορικὸν καὶ τὸ προαιρετικόν. Δεύτερον ὁ ἄνθρωπος ἀνακαινίζεται καὶ ἀποκαθίσταται εἰς τὴν δικαίωσιν ἐκείνην, ὁποῦ εἶχεν ὅταν ἦτον ἀθῷος καὶ ἀναμάρτητος, καθὼς μαρτυρᾷ ὁ Ἀπόστολος λέγων· «ἀλλὰ ἀπελούσασθε, ἀλλὰ ἡγιάσθητε, ἀλλ’ ἐδικαιώθητε ἐν τῷ ὀνόματι τοῦ Κυρίου Ἰησοῦ καὶ ἐν τῷ Πνεύματι τοῦ Θεοῦ ἡμῶν»[100]. Ἔπειτα οἱ βαπτισθέντες γίνουνται μέλη τοῦ σώματος τοῦ Χριστοῦ, καὶ τὸν Κύριον ἡμῶν ἐνδυόμεθα, διατὶ λέγει ὁ Ἀπόστολος, «ὅσοι εἰς Χριστὸν ἐβαπτίσθητε, Χριστὸν ἐνεδύσασθε»[101].

Ἐρώτησις ρδ΄. Ποῖον εἶναι τὸ δεύτερον μυστήριον εἰς τὴν Ἐκκλησίαν τοῦ Χριστοῦ;

Ἀπόκρισις. Τὸ δεύτερον μυστήριον εἶναι τὸ μῦρον τοῦ χρίσματος, τὸ ὁποῖον ἤρχισεν ἀπὸ τὸν καιρὸν ἐκεῖνον, ὁποῦ τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον ἐκατάβηκεν εἰς τοὺς Ἀποστόλους[102], σφραγίζοντάς τους μὲ τὴν θείαν του χάριν, διὰ νὰ κηρύττουσι σταθερῶς καὶ ἀδιαλείπτως τὴν πίστιν τοῦ Χριστοῦ· καὶ τὴν βοήθειαν τούτην χρειάζονται καὶ οἱ βαπτιζόμενοι. Καὶ καθὼς πάλαι τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον ἐκατάβηκεν εἰς τοὺς Ἀποστόλους ἐν εἴδει πυρὸς καὶ ἔχυσεν εἰς αὐτοὺς τὰ χαρίσματά του, τέτοιας λογῆς καὶ τώρα, ὅταν ὁ ἱερεὺς χρίει τὸν βαπτιζόμενον μὲ τὸ ἅγιον μῦρον, χύνονται ἀπάνω εἰς αὐτὸν τὰ χαρίσματα τοῦ ἁγίου Πνεύματος. Τὸ ὁποῖον εἶναι δῆλον ἀπὸ τὰ λόγια ὁποῦ χρεωστεῖ ὁ ἱερεὺς νὰ λέγῃ, ὅταν ἐνεργῇ τὸ τοιοῦτον μυστήριον, «σφραγὶς δωρεᾶς Πνεύματος ἁγίου, ἀμήν»· ὡσὰν νὰ ἔλεγε, μὲ τὴν χρίσιν τούτου τοῦ ἁγίου μύρου σφραγίζεσαι καὶ βεβαιώνεσαι εἰς τὰ χαρίσματα τοῦ ἁγίου Πνεύματος, ὁποῦ πέρνεις εἰς βεβαίωσιν τῆς χριστιανικῆς σου πίστεως. Καὶ τοῦτο συμφωνᾷ μὲ τὰ λόγια τοῦ Ἀποστόλου λέγοντος· «ὁ δὲ βεβαιῶν ἡμᾶς σὺν ὑμῖν εἰς Χριστὸν καὶ χρίσας ἡμᾶς Θεός, ὁ καὶ σφραγισάμενος ἡμᾶς Θεὸς καὶ δοὺς τὸν ἀῤῥαβῶνα τοῦ Πνεύματος ἐν ταῖς καρδίαις ἡμῶν»[103]. Ἡ χρίσις αὕτη τοῦ μύρου, ἢ μᾶλλον εἰπεῖν ἡ ἐνέργεια τούτη τῆς χρίσεως, ἐγίνετο εἰς τὸν καιρὸν τῶν Ἀποστόλων διὰ τῆς ἐπιθέσεως τῶν χειρῶν· διατὶ λέγει ἡ Γραφή, «τότε ἐπετίθουν τὰς χεῖρας ἐπ’ αὐτούς, καὶ ἐλάμβανον Πνεῦμα ἅγιον»[104]. Ὕστερα ἐγίνετο μὲ τὴν χρίσιν τοῦ μύρου, καθὼς μαρτυρᾷ ὁ ἱερὸς Διονύσιος ὁ Ἀρεοπαγίτης, ὁ μαθητὴς τοῦ μακαρίου Παύλου.

Ἐρώτησις ρε΄. Πόσα πράγματα ζητοῦνται εἰς τοῦτο τὸ μυστήριον;

Ἀπόκρισις. Πρῶτον ζητεῖται νὰ γίνεται ἀπὸ τὸν ἀνωτάτω ἐπίσκοπον τὸ μῦρον τοῦτο· δεύτερον νὰ ἔχῃ τὴν πρεπούμενήν του ὕλην, ἤγουν τὸ ἔλαιον, τὸ βάλσαμον καὶ τὰ λοιπὰ μυρίσματα· τρίτον ζητεῖται, ὅτι παρευθὺς μετὰ τὸ βάπτισμα, νὰ χρίῃ ὁ ἱερεὺς τὸν βαπτιζόμενον εἰς τὰ διορισμένα μέλη, ἐπιλέγων τὰ λο­για ἐκεῖνα· «σφραγὶς δωρεᾶς Πνεύματος ἁγίου, ἀμήν». Ἀπὸ τὸ μυστήριον τοῦτο γεννοῦνται οἱ καρποὶ τοῦτοι· πρῶτον, διατὶ καθὼς μὲ τὸ βάπτισμα ἀναγεννώμεθα, τέτοιας λογῆς μὲ τὸ μῦρον τὸ ἅγιον γενόμεθα μέτοχοι τοῦ ἁγίου Πνεύματος, βεβαιωθέντες εἰς τὴν πίστιν τοῦ Κυρίου, καὶ αὐξάνομεν εἰς τὴν θείαν χάριν, κατὰ τὸν Ἀπόστολον τὸν λέγοντα, ὅτι «ἔσωσεν ἡμᾶς κατὰ τὸν αὑτοῦ ἔλεον διὰ λουτροῦ παλιγγενεσίας καὶ ἀνακαινώσεως Πνεύματος ἁγίου, οὗ ἐξέχεεν ἀφ’ ἡμᾶς πλουσίως διὰ Ἰησοῦ Χριστοῦ τοῦ σωτῆρος ἡμῶν»[105]· δεύτερον, διατὶ μὲ τὴν δύναμιν τοῦ ἁγίου Πνεύματος οὕτως εἴμεσθαν βέβαιοι καὶ στερεοί, ὁποῦ δὲν ἠμπορεῖ νὰ βλάψῃ καθόλου ὁ νοητὸς ἐχθρὸς τὴν ψυχήν μας. Τοῦτο τὸ μυστήριον δὲν δίδοται δεύτερον παρὰ εἰς ἐκείνους ὁποῦ θέλουσιν ἐπιστρέψειν ἀπὸ τὴν ἄρνησιν τοῦ ὀνόματος τοῦ Χριστοῦ.

Ἐρώτησις ρς΄. Ποῖον εἶναι τὸ τρίτον μυστήριον;

Ἀπόκρισις. Ἡ ἁγία εὐχαριστία, ἤγουν τὸ σῶμα καὶ αἷμα τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, ὑποκάτω εἰς τὴν θεωρίαν τοῦ ἄρτου καὶ τοῦ οἴνου, εἰς τὸ ὁποῖον εἶναι ἀληθῶς καὶ κυρίως παρών, ἤγουν κατὰ τὸ πρᾶγμα, ὁ Ἰησοῦς Χριστός. Τοῦτο τὸ μυστήριον ὑπερέχει ὅλα τὰ ἄλλα, καὶ μᾶλλον τῶν ἄλλων ὠφελεῖ εἰς τὴν σω­τηρίαν τὴν ἐδικήν μας· ἐπειδὴ εἰς τὸ μυστήριον τοῦτο πᾶσα χάρις καὶ χρηστότης τοῦ Ἰησοῦ τοῦ Κυρίου ἡμῶν φανερώνεται εἰς τοὺς πιστοὺς καὶ παριστάνεται, καθὼς θέλει γένει γνώριμον κατωτέρω.

Ἐρώτησις ρζ΄. Τί πρέπει νὰ φυλάττεται εἰς τὸ μυστήριον τοῦτο;

Ἀπόκρισις. Πρῶτον, τοῦτο τὸ μυστήριον οὐδένας ἄλλος ἠμπορεῖ νὰ τὸ κάμῃ, εἰς ὅποιαν χρείαν καὶ ἂν τύχῃ, παρὰ νὰ εἶναι ἱερεὺς νόμιμος. Δεύτερον πρέπει νὰ προμηθεύσῃ νὰ εἶναι θυσιαστήριον ἐκεῖ ὁποῦ μέλλει νὰ ἱερουργήσῃ ἢ ἀντιμίνσηον, χωρὶς τοῦ ὁποίου κατ’ οὐδένα τρόπον ἠμπορεῖ νὰ προσφέρῃ τὴν ἀναίμακτον θυσίαν. Τρίτον πρέπει νὰ προσέχῃ νὰ εἶναι ἡ πρεπουμένη ὕλη, ἤγουν ἄρτος σίτινος ἔνζυμος, ὅσον δυνατὸν καθαρός, καὶ οἶνος ἄμικτος ἀπὸ κάθε λογῆς ἄλλο ὑγρόν, καὶ εἰλικρινὴς εἰς ἑαυτόν· καὶ εἰς τὴν προσκομιδὴν ἐγχεῖται καὶ ὕδωρ πρὸς πλήρωσιν τῆς Γραφῆς τῆς λεγούσης, «ὅτι εἷς τῶν στρατιωτῶν λόγχῃ αὐτοῦ τὴν πλευρὰν ἔνυξε, καὶ εὐθὺς ἐξῆλθεν αἷμα καὶ ὕδωρ»[106]. Τέταρτον πρέπει νὰ ἔχῃ ὁ ἱερεὺς τοιαύτην γνώμην εἰς τὸν καιρὸν ὁποῦ ἁγιάζει τὰ δῶρα, πῶς αὐτὴ ἡ οὐσία τοῦ ἄρτου καὶ ἡ οὐσία τοῦ οἴνου μεταβάλλεται εἰς τὴν οὐσίαν τοῦ ἀληθινοῦ σώματος καὶ αἵματος τοῦ Χριστοῦ διὰ τῆς ἐνεργείας τοῦ ἁγίου Πνεύματος, οὗ τὴν ἐπίκλησιν κάνει τὴν ὥραν ἐκείνην, διὰ νὰ τελείωσῃ τὸ μυ­στήριον τοῦτο, ἐπευχόμενος καὶ λέγων. «Κατάπεμψον τὸ Πνεῦμά σου τὸ ἅγιον ἀφ’ ἡμᾶς καὶ ἐπὶ τὰ προκείμενα δῶρα ταῦτα, καὶ ποίησον τὸν μὲν ἄρτον τοῦτον τίμιον σῶμα τοῦ Χριστοῦ σου, τὸ δὲ ἐν τῷ ποτηρίῳ τούτῳ τίμιον αἷμα τοῦ Χρι­στοῦ σου, μεταβαλὼν τῷ Πνεύματί σου τῷ ἁγίῳ». Μετὰ γὰρ τὰ ῥήματα τοῦτα ἡ μετουσίωσις παρευθὺς γίνεται, καὶ ἀλλάσσει ὁ ἄρτος εἰς τὸ ἀληθινὸν σῶμα τοῦ Χριστοῦ καὶ ὁ οἶνος εἰς τὸ ἀληθινὸν αἷμα, ἀπομένοντας μόνον τὰ εἴδη ὁποῦ φαίνουνται. Καὶ τοῦτο κατὰ τὴν θείαν οἰκονομίαν· πρῶτον μὲν διὰ νὰ μὴ βλέπωμεν σῶμα Χριστοῦ, μὰ νὰ τὸ πιστεύωμεν πῶς εἶναι, διὰ τὰ λόγια ὁποῦ εἶπε, «τοῦτό ἐστι τὸ σῶμά μου, καὶ τοῦτό ἐστι τὸ αἷμά μου»[107], πιστεύοντες μᾶλλον εἰς τὰ λό­για καὶ <τὴν> δύναμιν ἐκείνου, παρὰ εἰς ταῖς ἐδικαῖς μας αἰσθήσεις, τὸ ὁποῖον προξενεῖ μακαρισμὸν τῆς πίστεως· «μακάριοι γὰρ οἱ μὴ ἰδόντες καὶ πιστεύσαντες»[108]. Δεύτερον, διατὶ ἡ φύσις ἡ ἀνθρωπίνη ἀποτρέπεται τὴν ὠμὴν σαρκοφαγίαν, καὶ ἐπειδὴ ἔμελλε νὰ πέρνῃ τὴν ἕνωσιν τοῦ Χριστοῦ μὲ τὴν μετάληψιν τῆς σαρκὸς καὶ <τοῦ> αἵματός του, διὰ νὰ μὴν τὴν ἀποτρέπεται βδελυττόμενος ὁ ἄνθρωπος, ᾠκονόμησεν ἡ πρόνοια τοῦ Θεοῦ, καὶ δίδει τὴν σάρκα τὴν ἰδίαν καὶ τὸ αἷμά του εἰς βρῶσιν καί πόσιν τοῖς πιστοῖς, ὑποκάτω εἰς τὸ ἔνδυμα τοῦ ἄρτου καὶ τοῦ οἴνου. Περὶ τούτου ὁ ἱερὸς Δαμασκηνὸς καὶ Γρηγόριος Νύσσης εἰς πλάτος διαλέγονται.

Ἡ δὲ κοινωνία τοῦ μυστηρίου τούτου πρέπει νὰ γίνεται καὶ κατὰ τὰ δύο εἴδη τοῦ ἄρτου καὶ τοῦ οἴνου, τόσον ἀπὸ τοὺς πνευματικούς, ὅσον καὶ ἀπὸ τοὺς κοσμικούς· ἐπειδὴ ὁ Χριστός, μὴ ἐκβάζωντας κανένα, οὕτω προσέταξε λέγων· «ἀμήν, ἀμὴν λέγω ὑμῖν, ἐὰν μὴ φάγητε τὴν σάρκα τοῦ υἱοῦ τοῦ ἀνθρώπου καὶ πίητε αὐτοῦ τὸ αἷμα, οὐκ ἔχετε ζωὴν (αἰώνιον) ἐν ἑαυτοῖς· ὁ τρώγων μου τὴν σάρκα καὶ πίνων μου τὸ αἷμα ἐν ἐμοὶ μένει, κἀγὼ ἐν αὐτῷ»[109]. Διατὶ καὶ οἱ ἅγιοι Ἀπόστο­λοι κατὰ τὸν τρόπον ὁποῦ τὸ ἐπαραλάβασιν ἀπὸ τὸν Χριστόν, οὕτω καὶ τὸ ἐπαραδίδασιν εἰς κοινωνίαν κοσμικῶν τε καὶ ἱερωμένων καὶ εἰς τὰ δύο εἴδη, καθὼς γρά­φει πρὸς Κορινθίους ὁ Παῦλος ὁ ἀπόστολος λέγων· «ἐγὼ γὰρ παρέλαβον ἀπὸ τοῦ Κυρίου, ὃ καὶ παρέδωκα ὑμῖν, ὅτι ὁ Κύριος Ἰησοῦς Χριστὸς ἐν τῇ νυκτί, ᾗ παρεδίδεο, ἔλαβεν ἄρτον, καὶ εὐχαριστήσας ἔκλασε καὶ εἶπε· λάβετε, φάγετε, τοῦτό μού ἐστι τὸ σῶμα, τὸ ὑπὲρ ὑμῶν κλώμενον, τοῦτο ποιεῖτε εἰς τὴν ἐμὴν ἀνάμνησιν· ὡσαύτως καὶ τὸ ποτήριον μετὰ τὸ δειπνῆσαι λέγων· τοῦτο τὸ ποτήριον ἡ καινὴ διαθήκη ἐστὶν ἐν τῷ ἐμῷ αἵματι· τοῦτο ποιεῖτε, ὁσάκις ἂν πίνητε, εἰς τὴν ἐμὴν ἀνάμνησιν»[110]. Τὴν τιμὴν ὁποῦ πρέπει νὰ δίδῃς εἰς τὰ φρικτὰ ταῦτα μυστήρια, πρέπει νὰ εἶναι τοιαύτη ὡς ἐκείνη ὁποῦ δίδεται τοῦ ἰδίου Χριστοῦ, (ὡς ἀνωτέρω εἴρηται), ὥστε καθὼς δι’ ἐκεῖνον εἶπεν ὁ Πέτρος ἐκ στόματος πάντων τῶν Ἀποστόλων, «σὺ εἶ ὁ Χριστός, ὁ Υἱὸς τοῦ Θεοῦ ζῶντος»[111], τέτοιας λογῆς νὰ λέγωμεν καὶ ἡμεῖς λατρεύοντες καθ’ ἕνας· «πιστεύω Κύριε καὶ ὁμολογῶ, ὅτι σὺ εἶ ἀληθῶς ὁ Χριστός, ὁ Υἱὸς τοῦ Θεοῦ τοῦ ζῶντος, ὁ ἐλθὼν εἰς τὸν κόσμον ἁμαρ­τωλοὺς σῶσαι, ὧν πρῶτος εἰμὶ ἐγώ». Ἀκόμη τὸ μυστήριον τοῦτο προσφέρεται θυσία ὑπὲρ πάντων τῶν ὀρθοδόξων χριστιανῶν, ζώντων τε καὶ κεκοιμημένων ἐπ’ ἐλπίδι ἀναστάσεως ζωῆς αἰωνίου, ἡ ὁποία θυσία δὲν θέλει τελειώσει ἕως τῆς τε­λευταίας κρίσεως.

Οἱ καρποὶ τοῦ μυστηρίου τούτου εἶναι τοῦτοι· πρῶτον ἡ ἀνάμνησις τοῦ ἀναμαρτήτου πάθους καὶ τοῦ θανάτου τοῦ Χριστοῦ, κατὰ τὸ εἰρήμενον· «ὁσάκις γὰρ ἂν ἐσθίητε τὸν ἄρτον τοῦτον, καὶ τὸ ποτήριον τοῦτο πίνητε, τὸν θάνατον τοῦ Κυρίου καταγγέλλετε, ἄχρις οὗ ἂν ἔλθῃ»[112]. Τὸ δεύτερον κέρδος ὁποῦ μᾶς δίδει εἶναι, διατὶ τὸ μυστήριον τοῦτο γίνεται ἱλασμὸς καὶ καλοσύνημα πρὸς τὸν Θεὸν διὰ τὰ ἁμαρτήματα ἡμῶν, εἴτε ζώντων εἴτε καὶ ἀποθανόντων. Διὰ τοῦτο οὐδεμία τῶν ἁγίων λειτουργιῶν γίνεται, ὁποῦ νὰ μὴν γενοῦσιν εἰς αὐτὴν ἱκεσίαι καὶ δεήσεις πρὸς τὸν Θεὸν ὑπὲρ τῶν ἡμετέρων ἁμαρτημάτων. Τὸ τρίτον διάφορον εἶναι ὁποῦ ὅποιος χριστιανὸς εὑρίσκεται παρὼν συχνὰ εἰς τὴν θυσίαν ταύτην καὶ νὰ κοινωνᾷ τοῦ μυστηρίου τούτου, ἐλευθερώνεται δι’ αὐτοῦ ἀπὸ κάθε πειρασμὸν καὶ κίνδυνον τοῦ διαβόλου· διατὶ δὲν ἀποτολμᾷ ὁ ἐχθρὸς τῆς ψυχῆς νὰ βλάψῃ ἐκεῖνον, ὁποῦ ἠξεύρει πῶς ἔχει τὸν Χριστὸν μένοντα ἐν αὐτῷ. Ἡ ἑτοιμασία πρὸς τὴν μετάληψιν τῶν φρικτῶν τούτων μυστηρίων πρέπει νὰ γίνεται κατὰ τὴν τά­ξιν τῆς Ἐκκλησίας ἡμῶν τῆς Ὀρθοδόξου, ἤγουν μὲ καθαρὰν ἐξομολόγησιν, νηστείαν τε καὶ κατάνυξιν, καὶ διαλλαγὴν τελείαν μὲ ὅλους, καὶ μὲ ἄλλα τούτοις ὅμοια.

Ἐρώτησις ρη΄. Ποῖον εἶναι τὸ τέταρτον μυστήριον;

Ἀπόκρισις. Ἡ ἱερωσύνη, ἡ ὁποία εἶναι δύο λογιῶν, ἄλλη πνευματικὴ καὶ ἄλλη μυστηριώδης. Τῆς πνευματικῆς ἱερωσύνης ὅλοι οἱ χριστιανοὶ οἱ ὀρθόδοξοι μετέχουσι, καθὼς διδάσκει Πέτρος ὁ ἀπόστολος λέγων· «ὑμεῖς δὲ γένος ἐκλεκτόν, βασίλειον ἱερατέυμα, ἔθνος ἅγιον, λαὸς εἰς περιποίησιν»[113]. Καὶ ὁ Ἰωάννης εἰς τὴν Ἀποκάλυψιν· «ἐσφάγης καὶ ἠγόρασας τῷ Θεῷ ἡμᾶς ἐν τῷ αἵματί σου ἐκ πάσης φυλῆς καὶ γλώσσης καὶ λαοῦ καὶ ἔθνους, καὶ ἐποίησας ἡμᾶς τῷ Θεῷ ἡμῶν βασιλεῖς καὶ ἱερεῖς»[114]. Καὶ κατὰ τὴν τοιαύτην ἱερωσύνην γίνονται καὶ προσφοραὶ τοιαῦται, ἤγουν προσευχαί, εὐχαριστίαι, νεκρώσεις τοῦ σώματος, παραδόσεις εἰς μαρτύρια διὰ τὸν Χριστὸν καὶ ἄλλα ὅμοια. Πρὸς τὰ ὁποῖα παρακινῶντας λέγει ὁ ἀπόστολος Πέτρος· «καὶ αὐτοὶ ὡς λίθοι ζῶντες οἰκοδομεῖσθε, οἶκος πνευματικός, ἱεράτευμα ἅγιον, ἀνένεγκαι πνευματικὰς θυσίας εὐπροσδέκτους τῷ Θεῷ διὰ Ἰησοῦ Χριστοῦ»[115]. Καὶ ὁ Παῦλος· «παρακαλῶ οὖν ὑμᾶς, ἀδελφοί, διὰ τῶν οἰκτιρμῶν τοῦ Θεοῦ, παραστῆσαι τὰ σώματα ὑμῶν θυσίαν ζῶσαν, ἁγίαν, εὐάρεστον τῷ Θεῷ, τὴν λογικὴν λατρείαν ὑμῶν»[116].

Ἐρώτησις ρθ΄. Πῶς εἶναι ἡ μυστηριώδης ἱερωσύνη;

Ἀπόκρισις. Ἡ ἱερωσύνη ὁποῦ εἶναι μυστήριον διετάχθη τοῖς Ἀποστόλοις ἀπὸ τὸν Χριστόν, καὶ διὰ τῆς ἐπιθέσεως τῶν χειρῶν αὐτῶν μέχρι τῆς σήμερον γίνεται ἡ χειροτονία, διαδεξαμένων τῶν ἐπισκόπων αὐτοὺς <τοὺς Ἀποστόλους> πρὸς διάδοσιν τῶν θείων μυστηρίων καὶ διακονίαν τῆς σωτηρίας τῶν ἀνθρώπων, καθὼς εἶπεν ὁ Ἀπόστολος· «οὕτως ἡμᾶς λογιζέσθω ἄνθρωπος, ὡς ὑπηρέτας Χρι­στοῦ καὶ οἰκονόμους μυστηρίων Θεοῦ»[117]. Εἰς τὴν οἰκονομίαν τούτην δύο πράγματα περιέχονται· πρῶτον ἡ δύναμις καὶ ἐξουσία τοῦ λύειν τὰς τῶν ἀνθρώπων ἁμαρτίας· διατὶ πρὸς αὐτὴν εἴρηται, «ὅσα ἂν δήσητε ἐπὶ τῆς γῆς, ἔσται δεδεμένα ἐν τῷ οὐρανῷ, καὶ ὅσα ἂν λύσητε ἐπὶ τῆς γῆς, ἔσται λελυμένα ἐν τῷ οὐρανῷ»[118]. Δεύτερον ἡ ἐξουσία καὶ ἡ δύναμις τοῦ διδάσκειν, ἡ ὁποία μὲ τὰ λόγια τοῦτα ἑρμηνεύεται· «πορευθέντες οὖν μαθητεύσατε πάντα τὰ ἔθνη, βαπτίζοντες αὐ­τοὺς εἰς τὸ ὄνομα τοῦ Πατρὸς καὶ τοῦ Υἱοῦ καὶ τοῦ ἁγίου Πνεύματος»[119]. Ὁ Χριστὸς λοιπὸν ἐξαπέστειλε τοὺς Ἀποστόλους εἰς τὸ κήρυγμα, οἱ δὲ Ἀπόστο­λοι χειροτονοῦντες ἄλλους, τοὺς ἐπέμπασιν εἰς τὸ αὐτὸ ἔργον, καθὼς συνά­γεται ἀπὸ τὰ λόγια τοῦ ἁγίου Λουκᾶ λέγοντος· «τότε ἐπετίθουν τὰς χεῖρας ἐπ’ αὐτούς, καὶ ἐλάμβανον Πνεῦμα ἅγιον»[120]. Ὁμοίως ἔστωντας ἐκεῖνοι νὰ λειτουργοῦσιν, ἤγουν νὰ προσφέρουσι τὴν ἀναίμακτον θυσίαν πρὸς τὸν Θεόν, καὶ νὰ νηστεύουσιν, εἶπε τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον· «ἀφορίσατε δή μοι τόν τε Βαρνάβαν καὶ τὸν Σαῦλον εἰς τὸ ἔργον, ὃ προσκέκλημαι αὐτούς· τότε νηστεύσαντες καὶ προσευξάμενοι, καὶ ἐπιθέντες τὰς χεῖρας αὐτοῖς, ἀπέλυσαν»[121]· καὶ ὁ Παῦλος· «χεῖρας ταχέως μηδενὶ ἐπιτίθει»[122]. Μὲ τούτην λοιπὸν τὴν χειροτονίαν καὶ τὴν διαδοχήν, τὴν μηδέποτε διακοπεῖσαν, ἔχουσι τὴν δύναμιν τοῦ διδάσκειν τὰ σωτηριώδη δόγματα ἐκεῖνοι ὁποῦ εἶναι πεμπόμενοι εἰς τοῦτο· μὰ ὅσοι δὲν ἐπέμφθησαν, οὔτε ἐδιαλέχθησαν εἰς τοῦτο τὸ ἔργον, δὲν πρέπει καθόλου νὰ τὸ ἐπιχειρίζουνται, κατὰ τὸ εἰρημένον τῷ Παύλῳ· «πῶς δὲ κηρύξωσιν, ἐὰν μὴ ἀποσταλῶσιν»;[123]

Ἐρώτησις ρι΄. Τί πρέπει νὰ θεωρῆται εἰς τοῦτο τὸ μυστήριον;

Ἀπόκρισις. Πρέπει νὰ ἐξετάζουνται τὰ πρόσωπα ὁποῦ μέλλουσι νὰ ἀναβοῦσιν εἰς τὸ τοιοῦτον μυστήριον, νὰ ἔχουσι τρία πράγματα· πρῶτον καλὴν καὶ καθαρὰν συνείδησιν, ἀπέχοντα μακρὰν ἀπὸ τὰ ἁμαρτήματα ἐκεῖνα ὁποῦ ἐμποδίζουσι τὴν ἱερωσύνην· δεύτερον νὰ ἔχουσιν ἐπιστήμην καὶ σοφίαν τόσον εἰς τὴν οἰκονομίαν τῶν θείων μυστηρίων, ὅσον καὶ εἰς τὴν οἰκοδομὴν τοῦ κοινοῦ λαοῦ μὲ ταῖς διδαχαῖς των· καὶ τρίτον νὰ ἔχουσιν ὅλα τοὺς τὰ μέλη ἄρτια, ὁποῦ εἶναι ἀναγκαῖα εἰς τοῦτο.

Ἐρώτησις ρια΄. Πρὶν τῆς ἱερωσύνης εἶναι τάχα ἄλλαις τάξεις ὁποῦ δίδουνται;

Ἀπόκρισις. Ἡ ἱερωσύνη περικρατεῖ εἰς τὴν ἑαυτήν της ὅλους τοὺς βαθμούς· μὲ ὅλον τοῦτο πρέπει κατὰ τάξιν νὰ δίδουνται· οἷον ἀναγνώστης, ψάλτης, λαμπαδάριος, ὑποδιάκονος, διάκονος· διὰ τὰ ὁποῖα πλατύτερον διαλαμβάνουσι τὰ ἀρχιε­ρατικὰ Εὐχολόγια, λεγόμενα Τακτικά. Εἰς τὸν παρόντα τόπον φθάνει μόνον νὰ εἰποῦμεν πρὸς διδασκαλίαν τῆς Ὀρθοδόξου Ὁμολογίας, πῶς ὁ ἐπίσκοπος πρέπει νὰ φανερώνῃ εἰς κάθε βαθμὸν ὁποῦ χειροτονᾷ, τὸ ἔργον ὁποῦ τοῦ ἐγχειρίζει, ἢ τὴν θείαν ἱερουργίαν, ἢ τὴν τοῦ Εὐαγγελίου ἀνάγνωσιν, ἢ τοῦ Ἀποστόλου, ἢ νὰ φέρῃ τὰ ἱερὰ σκεύη, ἢ τὸν κόσμον τῆς ἐκκλησίας. Διατὶ πᾶσα τάξις ἔχει τὸ ἴδιόν της σημάδι (ὑπηρεσίαν), μὲ τὸ ὁποῖον καθένας διαφέρει ἀπὸ τὸν ἄλλον· καὶ πρέπει ὁ ἐπίσκοπος νὰ τὸ διερμηνεύῃ.

Ἐρώτησις ριβ΄. Ποῖον εἶναι τὸ πέμπτον μυστήριον;

Ἀπόκρισις. Τὸ πέμπτον μυστήριον εἶναι ἡ μετάνοια, ἡ ὁποία εἶναι ἕνας πόνος τῆς καρδίας διὰ τὰ ἁμαρτήματα ὁποῦ ἔσφαλεν ὁ ἄνθρωπος· τὰ ὁποῖα κατηγορᾷ ἔμπροσθεν τοῦ ἱερέως μὲ γνώμην βεβαίαν νὰ διορθώσῃ τὴν ζωήν του εἰς τὸ μέλλον, καὶ μὲ ἐπιθυμίαν νὰ τελειώσῃ ὅ,τι τὸν ἐπιτιμήσει ὁ ἱερεὺς ὁ πνευμα­τικός του. Τοῦτο τὸ μυστήριον ἰσχύει καὶ πέρνει τὴν δύναμίν του, ὁπόταν ἡ λύσις τῶν ἁμαρτιῶν γίνεται διὰ τοῦ ἱερέως κατὰ τὴν τάξιν καὶ συνήθειαν τῆς Ἐκ­κλησίας. Ὁποῦ παρευθὺς ὡς ἂν πάρῃ τὴν συγχώρησιν, τοῦ ἀφέωνται τὴν ὥραν ἐκείνην ὅλα τὰ ἁμαρτήματα ἀπὸ τὸν Θεὸν διὰ τοῦ ἱερέως, κατὰ τὸν λόγον τοῦ Χριστοῦ ὁποῦ εἶπε· «λάβετε Πνεῦμα ἅγιον· ἄν τινων ἀφῆτε τὰς ἁμαρτίας, ἀφίενται αὐτοῖς, ἄν τινων κρατῆτε, κεκράτηνται»[124].

Ἐρώτησις ριγ΄. Τί πρέπει νὰ θεωροῦμεν εἰς τοῦτο τὸ μυστήριον;

Ἀπόκρισις. Πρῶτον πρέπει νὰ προσέχωμεν, ὥστε ὁ μετανοῶν νὰ εἶναι χρι­στιανός, πίστεως ὀρθοδόξου καὶ καθολικῆς· διατὶ ἡ μετάνοια χωρὶς τὴν ἀληθινὴν πίστιν δὲν εἶναι μετάνοια, οὔτε εἰς τὸν Θεὸν εὐπρόσδεκτος. Δεύτερον πρέπει νὰ ἐξετάζωμεν, ὥστε ὁ πνευματικὸς ὁποῦ δέχεται τοὺς λογισμοὺς τῶν μετανοούντων χριστιανῶν νὰ εἶναι ὀρθόδοξος, διατὶ ὁ αἱρετικὸς καὶ ὁ ἀποστάτης δὲν ἔχει καμ­μίαν δύναμιν τοῦ λύειν τὰς ἁμαρτίας. Τρίτον εἶναι ἀναγκαῖον νὰ ἔχῃ συντριβὴν καρδίας ὁ μετανοῶν καὶ λύπην διὰ τὰ ἁμαρτήματά του, μὲ τὰ ὁποῖα ἐπαρώξυνε τὸν Θεὸν ἢ ἔβλαψε τὸν πλησίον του· διὰ τὴν ὁποίαν συντριβὴν λέγει ὁ Δαβίδ· «καρδίαν συντετριμμένην καὶ τεταπεινωμένην ὁ Θεὸς οὐκ ἐξουδενώσει»[125]. Εἰς τὴν συντριβὴν τούτην τῆς καρδίας πρέπει νὰ ἀκολουθᾷ καὶ ἡ διὰ στόματος ἐξομολόγησις πάντων τῶν ἁμαρτημάτων καθ’ ἕκαστον· διατὶ δὲν ἠμπορεῖ ὁ πνευματικὸς νὰ λύσῃ τίποτες, ἂν δὲν ἠξεύρη ποῖα πρέπει νὰ λυθοῦσι καὶ τὶ ἐπιτίμιον νὰ δώσῃ δι’ αὐτά. Ἡ ὁποία ἐξομολόγησις εἶναι φανερὴ εἰς τὴν ἁγίαν Γραφήν, ὁποῦ λέγει· «πολλοί τε τῶν πεπιστευκότων ἤρχοντο ἐξομολογούμενοι καὶ ἀναγγέλλοντες τὰς πράξεις αὐτῶν»[126]. Καὶ ἀλλαχοῦ· «ἐξομολογεῖσθε ἀλλήλοις τὰ παραπτώματα, καὶ εὔχεσθε ὑπὲρ ἀλλήλων, ὅπως ἰαθῆτε»[127]. Καὶ πάλιν· «ἐξεπορεύετο πρὸς αὐτὸν πᾶσα ἡ Ἰουδαία χώρα καὶ Ἱεροσολυμῖται, καὶ ἐβαπτίζοντο πάντες ἐν τῷ Ἰορδάνῃ ποταμῷ ὑπ’ αὐτοῦ (τοῦ Ἰωάννου), ἐξομολογούμενοι τὰς ἁμαρτίας αὐτῶν»[128]. Ἡ ἐξομολόγησις αὕτη πρέπει νὰ ἔχῃ ταῦτα τὰ ἰδιώματα· νὰ εἶναι ταπεινή, εὐλαβής, ἀληθινή, εἰλικρινής, κατηγορητικὴ ἑαυτῆς, μετ’ ὀδύνης ὅταν γίνεται. Καὶ τὸ τρίτον μέρος τῆς μετανοίας πρέπει νὰ εἶναι ὁ κανόνας καὶ τὸ ἐπιτίμιον, ὁποῦ διο­ρίζει ὁ πνευματικός, ὦσαν εἶναι προσευχαί, ἐλεημοσύναι, νηστεῖαι, ἐπισκέψεις ἁγίων τόπων, γονυκλισίαι καὶ τὰ ὅμοια, ὁποῦ θέλουσι φανῇ ἁρμόδια εἰς τὴν κρίσιν τοῦ πνευματικοῦ. Πλὴν ἐκεῖνος ὁποῦ μισεύσει ἀπὸ τὴν ἐξομολόγησιν, πρέπει νὰ λογιάζῃ ἐκεῖνα ὁποῦ εἶπεν ὁ ψαλμῳδός· «ἔκκλινον ἀπὸ κακοῦ καὶ ποίησον ἀγαθόν»[129]· καὶ ἐκεῖνα ὁποῦ εἶπεν ὁ Σωτὴρ ἡμῶν· «ἴδε ὑγιὴς γέγονας, μηκέτι ἁμάρτανε, ἵνα μὴ χεῖρόν τί σοι γένηται»[130], καὶ ἄλλοτε, «πορεύου καὶ μηκέτι ἁμαρτάνε»[131]. Καλὰ καὶ νὰ εἶναι ἀδύνατον εἰς τὸν ἄνθρωπον νὰ φύγῃ ὅλως διόλου τὸ ἁμαρτάνειν, μὲ ὅλον τοῦτο κάθε ὀρθόδοξος εἶναι κρατημένος ἀπὸ τὴν μίαν ἐξομολόγησιν ἕως εἰς τὴν ἄλλην νὰ κάνῃ ὅσην διόρθωσιν ἠμπορεῖ εἰς τὴν ζωήν του, κατὰ τὴν συνείδησιν ὁποῦ ἔχει.

Ἐρώτησις ριδ΄. Ποῖα εἶναι τὰ κέρδη τούτου τοῦ μυστηρίου;

Ἀπόκρισις. Τὸ πρῶτον κέρδος εἶναι, διατὶ καθὼς μὲ τὴν ἁμαρτίαν χάνομεν τὴν ἀθῳότητα ἐκείνην ὁποῦ ἀποκτήσαμεν εἰς τὸ βάπτισμα, τέτοιας λογῆς πάλιν ἐγγίζομεν εἰς αὐτὴν διὰ τῆς μετανοίας· καὶ καθὼς μὲ τὴν ἁμαρτίαν ὑστερούμεθα τῆς θείας χάριτος, τέτοιας λογῆς διὰ τῆς μετανοίας πάλιν ταύτην ἀποκτώμεθα· καὶ καθὼς διὰ τῆς ἁμαρτίας ἐρχόμεθα εἰς τὴν αἰχμαλωσίαν τοῦ διαβόλου, οὕτω διὰ τῆς μετανοίας ἐλευθερούμεθα ἀπ’ αὐτήν· καὶ καθὼς διὰ τῆς ἁμαρτίας αἰσχύνη καὶ φόβος εἰσέρχεται εἰς τὴν συνείδησίν μας, τέτοιας λογῆς διὰ τῆς μετανοίας ἐπι­στρέφει εἰς ἡμᾶς εἰρήνη καὶ θάῤῥος τοιοῦτον, ὡς ἂν ἔχουσι τὰ τέκνα πρὸς τοὺς πατέρας των.

Ἐρώτησις ριε΄. Ποῖον εἶναι τὸ ἕκτον μυστήριον;

Ἀπόκρισις. Ὁ τίμιος γάμος, ὁ ὁποῖος γίνεται πρῶτον μὲν μὲ τὴν εἰς ἀλλήλους συμφωνίαν τοῦ ἀνδρὸς καὶ τῆς γυναικὸς χωρίς τινος ἐμποδίσματος· ἡ ὁποία συμφωνία δὲν πιάνεται διὰ ἀληθινοῦ γάμου σύββασις, παρὰ ἐκεῖνοι οἱ ἴδιοι νὰ μαρτυρήσουσιν ἀλλήλους των ἔμπροσθεν τοῦ ἱερέως τὴν ὑπόσχεσίν τους, καὶ νὰ δώσουσι χεῖρα πῶς ὁ ἕνας θέλει φυλάξειν εἰς τὸν ἄλλον πίστιν, τιμήν, ἀγάπην τοῦ γάμου ἐφ’ ὅρου ζωῆς αὐτῶν εἰς κάθε κίνδυνον, μὴν ἐξαφήνωντας ὁ ἕνας τὸν ἄλλον. Ὕστερον δὲ βεβαιώνεται καὶ εὐλογεῖται ἀπὸ τὸν ἱερέα τούτη ἡ συμφωνία καὶ ὑπόσχεσίς των, καὶ γίνεται τὸ γεγραμμένον· «τίμιος ὁ γάμος ἐν πᾶσι καὶ ἡ κοίτη ἀμίαντος»[132].

Ἐρώτησις ρις΄. Ποῖοι εἶναι τοῦ μυστηρίου τούτου οἱ καρποί;

Ἀπόκρισις. Πρῶτον, ὁποῦ ὁ ἄνθρωπος μὲ τὸν γάμον ἐκκλίνει ἀπὸ κάθε κίνδυνον τῆς πορνείας καὶ ἀκρασίας· ἐπειδὴ ὁ γάμος ὁ τίμιος διετάχθηκεν ἐπὶ τούτου, διὰ νὰ σβύνῃ ἡ τῆς σαρκὸς ἐπιθυμία, καθὼς λέγει ὁ Παῦλος· «διὰ τὰς πορνείας ἕκαστος τὴν ἑαυτοῦ γυναῖκα ἐχέτω, καὶ ἑκάστη τὸν ἴδιον ἄνδρα ἐχέτω»[133]. Δεύτερον, διατὶ τιμᾶται ἡ παιδοποιΐα μὲ τὴν τιμίαν γέννησιν. Τρίτον, διατὶ εἰς καιρὸν τινὸς ἀσθενείας ὁποῦ νὰ τύχῃ, ἢ ἄλλου κινδύνου, ὁ ἄνδρας δίδει τὸν ἑαυ­τόν του πιστὸν σύντροφον εἰς τὴν γυναῖκα, καὶ ἡ γυναῖκα εἰς τὸν ἄνδρα, διὰ τὴν μεγάλην ἀγάπην καὶ δεσμὸν τῆς φιλίας ὁποῦ γεννᾶται, ἀναμέσόν των· διὰ τὸ ὁποῖον ἡ Γραφὴ μαρτυρᾷ λέγουσα· «ἕνεκεν τούτου καταλείψει ἄνθρωπος τὸν πατέρα αὐτοῦ καὶ τὴν μητέρα, καὶ προσκολληθήσεται τῇ ἰδίᾳ γυναικί, καὶ ἔσονται οἱ δύο εἰς σάρκα μίαν»[134].

Ἐρώτησις ριζ΄. Ποῖον εἶναι τὸ ἕβδομον μυστήριον τῆς Ἐκκλησίας;

Ἀπόκρισις. Τὸ εὐχέλαιον, τὸ ὁποῖον εἶναι διατεταγμένον ἀπὸ τὸν Χριστόν· ἐπειδὴ ὅταν ἔπεμπε τοὺς μαθητάς του ἀνὰ δύο, «ἤλειφον ἐλαίῳ πολλοὺς ἀῤῥώστους καὶ ἐθεράπευον»[135]. Ἔπειτα ὅλη ἡ Ἐκκλησία τὸ εἴχασιν εἰς συνήθειαν νὰ τὸ κάνουσι, τὸ ὁποῖον φαίνεται ἀπὸ τὴν ἐπιστολὴν τοῦ ἁγίου ἀποστόλου Ἰακώ­βου λέγοντος· «ἀσθενεῖ τις ἐν ὑμῖν; προσκαλεσάσθω τοὺς πρεσβυτέρους τῆς Ἐκ­κλησίας, καὶ προσευξάσθωσαν ἐπ’ αὐτόν, ἀλείψαντες αὐτὸν ἐλαίῳ ἐν τῷ ὀνόματι τοῦ Κυρίου· καὶ ἡ εὐχὴ τῆς πίστεως σώσει τὸν κάμνοντα, καὶ ἐγερεῖ αὐτὸν ὁ Κυ­ριος· κἂν ἁμαρτίας ᾖ πεποιηκώς, ἀφεθήσεται αὐτῷ»[136].

Ἐρώτησις ριη΄. Τί πρέπει νὰ βλέπωμεν εἰς τὸ μυστήριον τοῦτο;

Ἀπόκρισις. Πρῶτον, πρέπει νὰ προσέχωμεν νὰ γίνεται τὸ μυστήριον τοῦτο ἀπὸ ἱερεῖς μὲ τὰ ἀκόλουθα τοῦ μυστηρίου, καὶ ὄχι ἀπό τινα ἄλλον. Δεύτερον, νὰ εἶναι τὸ ἔλαιον καθαρὸν χωρίς τινος ἀρτύματος, καὶ νὰ εἶναι ὁ ἀσθενὴς ὀρθόδο­ξος καὶ καθολικῆς πίστεως· νὰ εἶναι ἐξωμολογημένος τὰ ἁμαρτήματά του ἔμπρο­σθεν εἰς τὸν ἱερέα τὸν πνευματικόν του. Καὶ τρίτον, εἰς τὸν καιρὸν τοῦ χρίσμα­τος νὰ διαβάζεται ἡ εὐχὴ ἐκείνη, εἰς τὴν ὁποίαν ἑρμηνεύεται τοῦ μυστηρίου τού­του ἡ δύναμις.

Ἐρώτησις ριθ΄. Ποῖοι εἶναι οἱ καρποὶ τοῦ μυστηρίου τούτου;

Ἀπόκρισις. Τὰ διάφορα καὶ καρποὺς ὁποῦ γεννοῦνται ἀπὸ τὸ μυστήριον τοῦτο ὁ ἀπόστολος Ἰάκωβος τοὺς ἑρμηνεύει λέγωντας, ἄφεσιν ἁμαρτιῶν ἢ σωτη­ρίαν ψυχῆς, ἔπειτα ὑγείαν τοῦ σώματος· καλὰ καὶ πάντοτε ἡ θεραπεία τοῦ σώ­ματος νὰ μὴ γίνεται, ἀλλ’ ἡ ἄφεσις τῶν ἁμαρτιῶν τῆς ψυχῆς πάντοτε ἀκολουθεῖ εἰς τὸν μετανοοῦντα.

Ἐρώτησις ρκ΄. Ποῖον εἶναι τὸ ἑνδέκατον ἄρθρον τῆς πίστεως;

Ἀπόκρισις. «Προσδοκῶ ἀνάστασιν νεκρῶν».

Ἐρώτησις ρκα΄. Τί διδάσκει τοῦτο τὸ ἄρθρον τῆς πίστεως;

Ἀπόκρισις. Διδάσκει τὴν ἀδιάψευστον ἀνάστασιν τῶν ἀνθρωπίνων σωμά­των, τόσον τῶν ἀγαθῶν ὡσὰν καὶ τῶν κακῶν, ὁποῦ μέλλει νὰ γένῃ μετὰ θά­νατον, κατὰ τὸν λόγον τοῦ Κυρίου ὁποῦ λέγει, ὅτι «πάντες οἱ ἐν τοῖς μνημείοις ἀκούσονται τῆς φωνῆς τοῦ Υἱοῦ τοῦ Θεοῦ, καὶ ἐκπορεύσονται οἱ τὰ ἀγαθὰ ποιήσαντες εἰς ἀνάστασιν ζωῆς, οἱ δὲ τὰ φαῦλα πράξαντες εἰς ἀνάστασιν κρίσεως»[137]. Τὰ δὲ σώματα θέλουσιν εἶναι τὰ αὐτά, μὲ τὰ ὁποῖα ἔζησαν εἰς τὸν κόσμον τοῦτον, καθὼς λέγει ὁ Ἰώβ· «οἶδα γὰρ ὅτι ἀένναός ἐστιν ὁ ἐκλύειν με μέλλων ἐπὶ γῆς, ἀναστήσεται τὸ δέρμα μου, τὸ ἀναντλοῦν ταῦτα· παρὰ γὰρ Κυρίου ταῦτά μοι συνετελέσθη, ἃ ἐγὼ ἐμαυτῷ συνεπίσταμαι, ἃ ὁ ὀφθαλμός μου ἑώρακε, καὶ οὐκ ἄλλος, πάντα δέ μοι συντετέλεσται ἐν κόλπῳ»[138]. Πλὴν τὸ σῶμα τοῦτο ὁποῦ λέγομεν ὅτι θέλει εἶναι τὸ αὐτό, τότε θέλει εἶναι ἄφθαρτον καὶ ἀθάνατον ἐν τῇ ἀναστάσει, κατὰ τὸ εἰρήμενον τῷ Παύλῳ· «πάντες μὲν οὐ κοιμηθησόμεθα, πάν­τες δὲ ἀλλαγησόμεθα ἐν ἀτόμῳ, ἐν ῥιπῇ ὀφθαλμοῦ, ἐν τῇ ἐσχάτῃ σάλπιγγι· σαλ­πίσει γάρ, καὶ οἱ νεκροὶ ἐγερθήσονται ἄφθαρτοι, καὶ ἡμεῖς ἀλλαγησόμεθα· δεῖ γὰρ τὸ φθαρτὸν τοῦτο ἐνδύσασθαι ἀφθαρσίαν, καὶ τὸ θνητὸν τοῦτο ἐνδύσασθαι ἀθανασίαν»[139]. Ἀκόμη καὶ τοῦτο πρέπει νὰ ἠξεύρωμεν, πῶς πᾶσα ψυχὴ θέλει ἐπιστρέψειν εἰς τὸ ἴδιόν της σῶμα, καὶ τότε μαζὶ θέλει πάρει τέλειον τὸν αἰώνιον μισθὸν κατὰ τὰ ἔργα ὁποῦ ἔπραξεν. Ἀκόμη καὶ τῶν ἀσεβῶν τὰ σώματα θέλουσιν εἶναι ἀθάνατα, διατὶ θέλουσι κολάζεσθαι αἰωνίως.

Ἐρώτησις ρκβ΄. Τί διδάσκει δεύτερον τὸ ἄρθρον τοῦτο τῆς πίστεως;

Ἀπόκρισις. Διδάσκει κάθε χριστιανὸν ἄνθρωπον νὰ ἐνθυμᾶται πάντοτε τέσσαρα πράγματα· τὸν θάνατον, τὴν τελευταίαν κρίσιν, τὴν κόλασιν τοῦ ᾃδου καὶ τὴν βασιλείαν τὴν αἰώνιον.

Ἐρώτησις ρκγ΄. Τί κέρδος ἔχει ὁ ἄνθρωπος ἀπὸ τὴν ἐνθύμησιν τούτων τῶν τεσσάρων πραγμάτων;

Ἀπόκρισις. Διατὶ γεννᾶται εἰς αὐτὸν εὐσέβεια, φύλαξις ἀπὸ τὴν ἁμαρτίαν, φόβος πρὸς τὸν Θεόν, φόβος τῆς κατὰ τὸν ᾃδην γεέννης, ἀγάπη τῆς οὐρανίου βασιλείας· καὶ ταῦτα λογιζόμενος πρέπει νὰ ἑτοιμάζεται πρὸς τὸν θάνατον, ἐνθυ­μούμενος τὴν τελευταίαν ἡμέραν, νὰ γίνεται ἕτοιμος εἰς τὸ νὰ ἀποδώσῃ λόγον διὰ τοὺς λογισμούς, διὰ τοὺς λόγους καὶ διὰ τὰς πράξεις του· ἐνθυμούμενος δὲ τοῦ ᾃδου, νὰ προσέχῃ νὰ μὴν πέσῃ εἰς αὐτόν· ἐνθυμούμενος δὲ τῆς τῶν οὐρανῶν βασιλείας, νὰ σπουδάζῃ νὰ τὴν ἀπολαύσῃ.

Ἐρώτησις ρκδ΄. Ποῖον εἶναι τὸ δωδέκατον ἄρθρον τῆς πίστεως;

Ἀπόκρισις. «Καὶ ζωὴν τοῦ μέλλοντος αἰῶνος».

Ἐρώτησις ρκε΄. Τί διδάσκει ἡ ἁγία Ἐκκλησία εἰς τοῦτο τὸ ἄρθρον τῆς πί­στεως;

Ἀπόκρισις. Πῶς εἰς τὸν μέλλοντα αἰῶνα θέλει ἔλθειν ἡ εὐλογία τοῦ Θεοῦ εἰς τοὺς ἐκλεκτούς του καὶ ἡ αἰώνιος ζωὴ μὲ χαραῖς καὶ εὐφροσύναις πνευματικαῖς, ὁποῦ ποτὲ δὲν θέλουσιν ἔχειν τέλος, καθὼς ἡ Γραφὴ μαρτυρᾷ λέγουσα· «ἃ ὀφθαλμὸς οὐκ εἶδε, καὶ οὖς οὐκ ἤκουσε, καὶ ἐπὶ καρδίαν ἀνθρώπου οὐκ ἀνέβη, ἃ ἡτοίμασεν ὁ Θεὸς τοῖς ἀγαπῶσιν αὐτόν»[140]. Ὡσαύτως καὶ εἰς ἄλλον τόπον λέγει· «οὐ γάρ ἐστιν ἡ βασιλεία τοῦ Θεοῦ βρῶσις καὶ πόσις, ἀλλὰ δικαιοσύνη καὶ χαρὰ ἐν Πνεύματι ἁγίῳ»[141].

Ἐρώτησις ρκς΄. Ἡ ψυχὴ μόνη τάχα ἢ καὶ τὸ σῶμα θέλουσιν ἀπολαύειν μαζὶ τὴν αἰώνιον εὐφροσύνην;

Ἀπόκρισις. Καθὼς ἡ ψυχὴ μὲ τὸ κορμίον μαζὶ τὰ ἀγαθὰ ἐνεργοῦσαν διὰ τὸν αἰώνιον μισθόν, τέτοιας λογῆς καὶ ἡ ψυχὴ μὲ τὸ κορμίον μαζὶ θέλουσιν ἔχειν τὴν εὐφροσύνην καὶ τὴν ἀγαλλίασιν. Μὰ ὄχι διαιρετῶς· διατὶ δὲν θέλει εἶναι ἄλλη ἡ χαρά, τῆς ψυχῆς καὶ ἄλλη τοῦ σώματος, ἐπειδὰν τὸ σῶμα θέλει γένει δεδοξασμένον, καὶ ὁ ἄνθρωπος εἶναι σύνθετος ἐκ ψυχῆς καὶ σώματος δεδοξασμένου. Τότε θέλει εἶναι ὅμοιος μὲ τοὺς Ἀγγέλους, κατὰ τὴν Γραφὴν τὴν λέγουσαν· «ἐν γὰρ τῇ ἀναστάσει οὔτε γαμοῦσιν, οὔτε ἐκγαμίζονται, ἀλλ’ ὡς Ἄγγελοι τοῦ Θεοῦ ἐν οὐρανῷ εἰσι»[142]. Τὸ δὲ σῶμα θέλει εἶναι δεδοξασμένον, ἀθάνατον, ἄφθαρτον, ἀνενδεὲς βρώσεως καὶ πόσεως, ὅμοιον πνεύματι, κατὰ τὴν Γραφὴν τὴν λεγου­σαν· «οἱ νεκροὶ ἐγερθήσονται ἄφθαρτοι, καὶ ἡμεῖς ἀλλαγησόμεθα· δεῖ γὰρ τὸ φθαρτὸν τοῦτο ἐνδύσασθαι ἀφθαρσίαν, καὶ τὸ θνητὸν τοῦτο ἐνδύσασθαι ἀθανα­σίαν»[143]. Ἡ δὲ χαρὰ καὶ ἡ ἀγαλλίασις δὲν θέλει εἶναι ἄλλη, παρὰ ἡ θεωρία τῆς μακαρίας Τριάδος καὶ ὁ πνευματικὸς χορὸς μαζὶ μὲ τοὺς Ἀγγέλους, καθὼς λέγει ὁ Ἀπόστολος· «βλέπομεν γὰρ ἄρτι δι’ ἐσόπτρου ἐν αἰνίγματι, τότε δὲ πρόσωπον πρὸς πρόσωπον· ἄρτι γινώσκω ἐκ μέρους, τότε δὲ ἐπιγνώσομαι καθὼς καὶ ἐπεγνώσθην»[144]. Καὶ καλὰ νὰ εἶπε πρὸς τὸν Μωϋσῆν ὁ Κύριος· «οὐ μὴ ἴδῃ ἄνθρωπος τὸ πρόσωπόν μου καὶ ζήσεται»[145]. Ἀλλὰ τοῦτο νοεῖται πρὶν τῆς ἀπολυτρώσεως καὶ διὰ τὸ σῶμα τοῦτο τὸ φθαρτὸν καὶ οὐ δεδοξασμένον καὶ διὰ τὴν παροῦσαν ζωήν. Μὰ μετὰ τὴν ἀπολύτρωσιν ἐν σώματι δεδοξασμένῳ εἰς τὴν μέλλουσαν καὶ αἰώνιον ζωήν, ὕστερα ἀπὸ τὴν ἡμέραν τῆς τελευταίας κρίσεως, θέλει δοθῇ ἀπὸ τὸν Θεὸν φῶς εἰς ἡμᾶς, μὲ τὸ ὁποῖον θέλομεν ἰδεῖν τὸ φῶς τοῦ Θεοῦ, καθὼς λέγει ὁ ψαλμῳδός· «ὅτι παρὰ σοὶ πηγὴ ζωῆς, ἐν τῷ φωτί σου ὀψόμεθα φῶς»[146]. Τὸ ὁποῖον ἔστωντας καὶ νὰ θεωρῆται, καταπαύει πᾶσαν ἐπιθυμίαν πάσης σοφίας καὶ καλοσύνης· διατὶ εἰς τὴν τοῦ ἄκρου ἀγαθοῦ θεωρίαν ὅλα τὰ ἄλλα ἀγαθὰ πε­ρικλείονται, καὶ πάσης εὐφροσύνης εἶναι πλήρωμα ἡ ἐκείνου ἀπόλαυσις, κατὰ τὸν αὐτὸν ψαλμῳδὸν τὸν λέγοντα· «χορτασθήσομαι ἐν τῷ ὀφθῆναί μοι τὴν δόξαν σου»[147].

Δεῖτε τό Β΄ Μέρος στήν ἱστοσελίδα:

http://sathanasoulias.blogspot.gr/2017/04/16381641.html

καί τό Γ΄ καί τελευταῖο Μέρος στήν ἱστοσελίδα:

http://sathanasoulias.blogspot.gr/2017/04/16381641_11.html

ΠΗΓΗ:

Ἰω. Καρμίρη, Τὰ Δογματικὰ καὶ Συμβολικὰ Μνημεῖα τῆς Ὀρθοδόξου Καθολικῆς Ἐκκλησίας,

τ. ΙΙ, ἐν Ἀθήναις 1953, σ. 591-686.

---

[1] Ματθ. 12,36.

[2] Α΄ Κορ. 4,5.

[3] Ματθ. 25,34.

[4] Ματθ. 25,41.

[5] Μάρκ. 9,48.

[6] Λόγος εἰς Καισάρειον τὸν ἀδελφὸν 21, MPG, 35,781.

[7] Ἰω. 14,2.

[8] Λουκ. 7,47.

[9] Ῥωμ. 2,6.

[10] Λουκ. 12,47.

[11] Ψαλμ. 6,6.

[12] Ψαλμ. 113,25.

[13] MPG, 123,764.

[14] MPG, 123,388.

[15] MPG, 123,425.

[16] MPG, 123,880.

[17] Σοφ. Σολ. 3,1.

[18] Λουκ. 23,43.

[19] Λουκ. 16,22.

[20] Ματθ. 8,11.

[21] Ἡσ. 14,14.

[22] Ματθ. 25,41.

[23] Ματθ. 25,30.

[24] Α΄ Κορ. 12,4.

[25] Β΄ Κορ. 13,13.

[26] Πράξ. 5,3.

[27] Ἰω. 15,26.

[28] Λόγ. θεολογ. 5,8, MPG, 36,141.

[29] Πράξ. 15,28.

[30] Ἀποκ. 4,5.

[31] Ἡσ. 11,2.

[32] Ἰω. 1,14.

[33] Λουκ. 2,40.

[34] Ἰακ. 3,17.

[35] Β΄ Κορ. 1,12.

[36] Α΄ Κορ. 1,19, Ἡσ. 29,14, 33,18.

[37] Ἐξοδ. 36,1.

[38] Δαν. 1,17.

[39] Λουκ. 24,45.

[40] Β΄ Τιμ. 2,7.

[41] Λουκ. 24,25.

[42] Γαλ. 3,3.

[43] Πράξ. 20,27.

[44] Ψαλμ. 1,1.

[45] Ψαλμ. 32,10.

[46] Α΄ Κορ. 16,13.

[47] Ἐφ. 6,4.

[48] Ψαλμ. 13,5.

[49] Λουκ. 12,4.

[50] Ψαλμ. 93,10.

[51] Ἱερ. 3,15.

[52] Ψαλμ. 78,6.

[53] Α΄ Τιμ. 4,8.

[54] Ματθ. 15,8.

[55] Ματθ. 23,26.

[56] Ψαλμ. 33,10.

[57] Α΄ Ἰω. 4,18.

[58] Ψαλμ. 21,24.

[59] Ἰω. 14,23.

[60] Γαλ. 5,22.

[61] Αὐτόθι.

[62] Β΄ Κορ. 11,2.

[63] Ἐφ. 4,5.

[64] Λουκ. 24,46/8.

[65] Πράξ. 1,8.

[66] Πράξ. 11,2, 17/8.

[67] Πράξ. 11,22.

[68] Πράξ. 15,2.

[69] Πράξ. 15,28.

[70] Πράξ. 16,4.

[71] Α΄ Κορ. 3,11.

[72] Ἀποκ. 31,14.

[73] Ἐφ. 2,20.

[74] Ἐφ. 5,23.

[75] Κολ. 1,18.

[76] Πράξ. 20,28.

[77] Α΄ Πέτρ. 5,4.

[78] Ματθ. 18,17.

[79] Α΄ Τιμ. 3,15.

[80] Λουκ. 18,1.

[81] Ἐφ. 6,18.

[82] Α’ Θεσ. 5,17.

[83] Ματθ. 4,2.

[84] Πράξ. 13,3.

[85] Α΄ Κορ. 4,1.

[86] Α’ Θεσ. 5,12.

[87] Α’ Κορ. 9,13.

[88] Α’ Τιμ. 5,17.

[89] Γαλ. 6,1.

[90] Ψαλμ. 1,1.

[91] Τίτ. 3,10.

[92] Α΄ Τιμ. 2,1.

[93] Πράξ. 12,5.

[94] Πράξ. 11,29.

[95] Α΄ Τιμ. 3,15.

[96] Β΄ Πέτρ. 1,21.

[97] Α΄ Θεσ. 2,13.

[98] Μάρκ. 1,15.

[99] Ἰω. 3,5.

[100] Α΄ Κορ. 6,11.

[101] Γαλ. 3,27.

[102] Πράξ. 2,2 ἑξ.

[103] Β΄ Κορ. 1,21.

[104] Πράξ. 8,17.

[105] Τίτ. 3,5.

[106] Ἰω. 19,34.

[107] Ματθ. 26,26.

[108] Ἰω. 20,29.

[109] Ἰω. 6,53.

[110] Α΄ Κορ. 11,23.

[111] Ματθ. 16,16.

[112] Α΄ Κορ. 11,26.

[113] Α΄ Πέτρ. 2,9.

[114] Ἀποκ. 5,9.

[115] Α’ Πέτρ. 2,5.

[116] Ῥωμ. 12,1.

[117] Α΄ Κορ. 4,1.

[118] Ματθ. 18,18.

[119] Ματθ. 28,29.

[120] Πράξ. 8,17.

[121] Πράξ. 13,2.

[122] Α΄ Τιμ. 5,22.

[123] Ῥωμ. 10,15.

[124] Ἰω. 20,22.

[125] Ψαλμ. 50,16.

[126] Πράξ. 19,18.

[127] Ἰακ. 5,16.

[128] Μάρκ. 1,5.

[129] Ψαλμ. 33,15.

[130] Ἰω. 5,14.

[131] Ἰω. 8,11.

[132] Ἑβρ. 13,4.

[133] Α΄ Κορ. 7,2.

[134] Γεν. 2,24.

[135] Μάρκ. 6,13.

[136] Ἰακ. 5,14.

[137] Ἰω. 5,28.

[138] Ἰὼβ 19,25.

[139] Α΄ Κορ. 15,51.

[140] Α΄ Κορ. 2,9.

[141] Ῥωμ. 14,17.

[142] Μάτθ. 22,30.

[143] Α΄ Κορ. 15,52.

[144] Α’ Κορ. 13,12.

[145] Ἐξοδ. 33,20.

[146] Ψαλμ. 35,9.

[147] Ψαλμ. 16,15.