Το «γνωστόν» και το «άγνωστον» του Θεού

Διάγραμμα – Περίληψη

Θέματος Γ' τοῦ Θεολογικοῦ Προγράμματος «Ὀρθοδοξία καί Ζωή»

τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Μαντινείας καί Κυνουρίας,

περιόδου Α', ἔτους 2006-2007.

Εἰσαγωγή: Ἡ Ὀρθόδοξος προσέγγισις τοῦ Θεοῦ, ὡς ἀνταπόκρισις στήν κίνηση τοῦ Θεοῦ πρός ἡμᾶς. Ἡ θεοπτική ἐμπειρία, ὡς βάσις τῆς Ὀρθοδόξου Θεολογίας καί πίστεως. Τό Σύμβολο τῆς Πίστεως, ὡς κωδικοποίησις τῆς θεοπτικῆς ἐμπειρίας τῶν Ἁγίων. Ἡ βαπτισματική χρῆσις τοῦ Συμβόλου τῆς Πίστεως. Στοιχεῖα ἀναλύσεως ἐκ τοῦ πρώτου ἄρθρου.

«Πιστεύω»: Ὁ Θεός γνωρίζεται διά πίστεως. Δέν ἰσχύουν στόν Ὀρθόδοξο χῶρο οἱ λογικές ἀποδείξεις περί ὑπάρξεως τοῦ Θεοῦ. Ὑπάρχει σχετικοποίηση, ἀλλά ὄχι κατάργηση τοῦ ἀνθρώπινου λόγου. Ὅμως, ἡ ἔννοια τῆς πίστεως στήν Ὀρθόδοξη Παράδοση διαφέρει ἀπό τήν ἀντίστοιχη στίς ἄλλες θρησκεῖες. Πίστη στήν Ὀρθοδοξία δέν εἶναι ἡ γενική καί ἀόριστη ἀποδοχή τοῦ Θεοῦ, ἀλλά ἡ πίστη (ἐμπιστοσύνη) στήν γνησιότητα τῆς θεοπτικῆς ἐμπειρίας τῶν Ἁγίων. Ἡ πίστη ἐπαληθεύεται ἐμπειρικά: ἄν ἀκολουθήσουμε τήν ὁδό θεογνωσίας τῶν Ἁγίων, καταλήγουμε στήν ἴδια ἀκριβῶς ἐμπειρία. Πίστη καί γνώση: Ἡ πίστη ὁδηγεῖ στή γνώση τοῦ Θεοῦ ἤδη στήν παροῦσα ζωή. Ἡ εἰσαγωγική πίστη τῶν ἀρχαρίων καί ἡ βεβαία πίστη τῶν τελείων. «Δικαιοσύνη Θεοῦ ... ἀποκαλύπτεται ἐκ πίστεως εἰς πίστιν» (Ρωμ. 1,17). «Τό ἐκ μέρους καταργηθήσεται» (Α΄ Κορ. 13,10).

«Εἰς ἕνα Θεόν»: Ὑπάρχουν διάφορες περί Θεοῦ ἀντιλήψεις, ὅπως: α) Ἡ Ἀθεΐα (ἡ ἄρνηση τῆς ὑπάρξεως τοῦ Θεοῦ), β) Ἡ Διθεΐα ἤ Δυϊσμός ἤ Δυαρχία (ἡ πίστη σέ δύο «ἀρχές», τοῦ καλοῦ καί τοῦ κακοῦ), γ) Ἡ Πολυθεΐα ἤ Πολυθεϊσμός (ἡ πίστη σέ πολλούς «θεούς» - εἰδωλολατρία), δ) Ὁ Πανθεϊσμός (ἡ ταύτιση Θεοῦ καί κόσμου), ε) Ὁ Ντεϊσμός (Ντεϊσμός ≠ Θεϊσμός. Ἡ ἄρνηση τῆς προνοίας τοῦ Θεοῦ, τῆς ἀποκαλύψεως καί τοῦ θαύματος), στ) Ὁ Θεϊσμός (ἡ πίστη ὅτι ὁ Θεός εἶναι ἐγγενῶς παρών στόν κόσμο, ὡστόσο τόν ὑπερβαίνει), ζ) Ὁ Θεολογικός Ἀγνωστικισμός (ἡ ἄποψη ὅτι δέν μποροῦμε νά γνωρίζουμε ἄν ὑπάρχει Θεός ἤ ὄχι). η) Ἡ Μονοθεΐα ἤ Μονοθεϊσμός (ἡ πίστη σέ ἕναν μόνο Θεό). Ὁ Θεός τῆς χριστιανικῆς Ἐκκλησίας ἀποκαλύπτεται στούς Ἁγίους, ἤδη ἀπό τίς πρῶτες ἀναφορές τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης, ὡς ἕνας καί μοναδικός.

«Πατέρα»: «Πατήρ» εἶναι ὁ Ἀγαπῶν! «Ὁ Θεός ἀγάπη ἐστιν» (Α΄ Ἰω. 4,9) καί ἀποκαλύπτεται στόν κόσμο ὡς ἀγάπη. Ποῦ ἀποκαλύπτεται ἡ ἀγάπη τοῦ Θεοῦ; Παντοῦ: - Στή δημιουργία. - Στήν πτώση. - Στήν Ἐνανθρώπιση. - Στό Πάθος. - Στήν διά πειρασμῶν παιδαγωγία. Ἀλλά, καί ἡ ἐξ ἡμῶν κίνησις πρός τόν Θεό νοεῖται μόνο ὡς ἀγάπη: α) πρός τόν Θεόν καί β) πρός τόν «πλησίον».

«Παντοκράτορα»: Ἡ θεία παντοδυναμία: Ὁ Θεός δύναται ὅσα θέλει καί δέν δύναται ὅσα δέν θέλει. Ἡ θεία πανσοφία: «Τό μωρόν τοῦ Θεοῦ σοφώτερον τῶν ἀνθρώπων ἐστίν» (Α΄ Κορ. 1,25).

Τί γνωρίζουμε ἀπό τόν Θεό: Μιά βιβλική ἀντινομία: «Θεόν οὐδείς ἑώρακε πώποτε» (Ἰω. 1,18), παρά ταῦτα, πολλοί βλέπουν τόν Θεό (πρβλ. «Μακάριοι οἱ καθαροί τῇ καρδίᾳ ὅτι αὐτοί τόν Θεόν ὄψονται», Ματθ. 5,8). Ὅσοι βλέπουν τόν Θεό, κάνουν λόγο γιά κάποιες θεμελιώδεις διακρίσεις: α) Μεταξύ Θεοῦ καί κόσμου δέν ὑπάρχει καμμία ὁμοιότητα. Ἡ πρωταρχική διάκρισις στήν Ὀρθόδοξη Παράδοση (Βιβλική καί Πατερική) εἶναι ἡ διάκρισις μεταξύ «κτιστοῦ» καί «ἀκτίστου». Οἱ διακρίσεις μεταξύ «ὕλης» καί «πνεύματος», μεταξύ «ὁρατοῦ» καί «ἀοράτου» κ.λπ., εἶναι δευτερεύουσες διακρίσεις. Ἄκτιστος εἶναι μόνο ὁ Θεός. Ὅλα τά ἐκτός τοῦ Θεοῦ εἶναι κτιστά. β) Δέν γνωρίζουμε τά πάντα γιά τόν Θεό. Ὑπάρχει τό «γνωστόν» καί τό «ἄγνωστον» τοῦ Θεοῦ. Ἡ διάκριση μεταξύ «οὐσίας» καί «ἐνεργείας» τοῦ Θεοῦ. Ἡ «οὐσία» εἶναι ἄκτιστη, (παντελῶς) ἀόρατη, (παντελῶς) ἀμέθεκτη. Ἡ «ἐνέργεια» ἄκτιστη, ἀλλά ὁρατή καί μεθεκτή ὑπό προϋποθέσεις. Κατά συνέπειαν, ἡ «ἐνέργεια» εἶναι τό «γνωστόν» καί ἡ «οὐσία» τό «ἄγνωστον» τοῦ Θεοῦ. Ἐπειδή δέ ἡ «ἐνέργεια», κατά τρόπο ἀκατανόητο σέ μᾶς, «μερίζεται ἀμερίστως» καί «πολλαπλασιάζεται ἀπολλαπλασιάστως», μπορεῖ νά γίνεται λόγος καί γιά «ἐνέργειες» τοῦ Θεοῦ (σέ πληθυντικό ἀριθμό). Ὡστόσο, ἡ ἐνέργεια εἶναι αὐτός ὁ ἴδιος ὁ Θεός: Σέ κάθε ἐνέργεια εἶναι παρών ὁλόκληρος ὁ Θεός. γ) Μιά τρίτη διάκρισις ὅσων βλέπουν καί γνωρίζουν ἐμπειρικά τόν Θεό, εἶναι ἡ διάκρισις μεταξύ «οὐσίας» καί «ὑποστάσεως»: Στόν Θεό ἄλλο εἶναι ἡ «οὐσία» καί ἄλλο ἡ «ὑπόστασις».