Διαίρεση και κατάταξη των παθών

Διάγραμμα – Περίληψη

Θέματος Θ' τοῦ Θεολογικοῦ Προγράμματος «Ὀρθοδοξία καί Ζωή»

τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Μαντινείας καί Κυνουρίας,

περιόδου Ζ΄, ἔτους 2012-2013.

Εἰσαγωγικά: Ἡ διαίρεση, κατάταξη καί ἀνάλυση τῶν παθῶν εἶναι ἀναγκαίαγιά τή θεραπεία τους, ὅπως εἶναι ἀναγκαία γιά τή θεραπεία τους ἡ ἀνάλυση τῶν ἀσθενειῶν ἀπό τούς γιατρούς. Στήν Πατερική Παράδοση συναντᾶμε διάφορες διαιρέσεις καί κατατάξεις τῶν παθῶν, ἀπό τίς ὁποῖες οἱ πιό συνηθισμένες εἶναι:

α) Σωματικά καί ψυχικά πάθη: Ὅπως ὁ ἄνθρωπος διαιρεῖται σέ σῶμα καί ψυχή, ἔτσι καί τά πάθη διαιροῦνται σέ σωματικά καί ψυχικά. Ὁ ὑποταγμένος στά σωματικά πάθη καλεῖται «σαρκικός ἄνθρωπος» καί ὁ ὑποταγμένος στά ψυχικά πάθη καλεῖται «ψυχικός ἄνθρωπος». Ὁ ἀπαλλαγμένος καί ἀπό τά σωματικά καί ψυχικά πάθη καί πορευόμενος κατά τό φρόνημα τοῦ Ἁγ. Πνεύματος καλεῖται «πνευματικός ἄνθρωπος». Ἡ σχέση - ἀντίθεση «ψυχικοῦ» καί «πνευματικοῦ» ἀνθρώπου: «ψυχικός ἄνθρωπος οὐ δέχεται τά τοῦ Πνεύματος τοῦ Θεοῦ· μωρία γάρ αὐτῷ ἐστί» (Α' Κορ. 2,14). Συνήθως, ὅλα ὅσα ἀποκαλεῖ ὁ «κόσμος» «πνευματικά», ἀποτελοῦν ἐκδηλώσεις τοῦ «ψυχικοῦ» ἀνθρώπου. Ψυχικά πάθη καλοῦνται ὅσα εἶναι «μόνης τῆς ψυχῆς» καί σωματικά πάθη εἶναι «τά μετά κοινωνίας τῆς ψυχῆς καί τοῦ σώματος γινόμενα». Κατά τήν Πατερική Παράδοση, δέν ὑπάρχουν καθ’ αὐτό σωματικά πάθη, οὔτε καθ’ αὐτό σωματικές ἠδονές ἤ ἁμαρτίες: «μόνου δέ τοῦ σώματος οὐκ ἄν εὕροι τις ἡδονάς» (Ἰω. Δαμασκηνός). Ἡ Ὀρθόδοξη Παράδοση δέν δέχεται ἀντίθεση μεταξύ ψυχῆς καί σώματος. Κατά τήν πλατωνική ἐκδοχή, ἡ ψυχή εἶναι τό καλό μέρος τοῦ ἀνθρώπου καί τό σῶμα εἶναι τό κακό, ἀπό τό ὁποῖο προέρχεται ἡ ἁμαρτία. Ἡ ἀντίληψη αὐτή μέ διάφορες τροποποιήσεις ἐπιβίωσε στήν αἵρεση τοῦ Μανιχαϊσμοῦ (γ' αἰ.) καί μετέπειτα στόν Δυτικό χριστιανισμό (Παπικό καί Προτεσταντικό), ἀλλά καί σέ σύγχρονες Ὀρθόδοξες θρησκευτικές ὀργανώσεις. Ἀντίθετα, κατά τήν Ὀρθόδοξη Παράδοση, ἡ ἁμαρτία προέρχεται ἀπό τήν ψυχή: «οὔκουν οὐκ ἐκ τοῦ σώματος ἡ ἁμαρτία, ἀλλ' ἐκ τῆς ψυχῆς» καί «τὸ σῶμα νεκρόν κείμενον, οὐχ ἁμαρτάνει» (Ἰω. Δαμασκηνός). Συνήθη ψυχικά πάθη: ὑπερηφάνεια, κενοδοξία, φθόνος, ὀργή, θυμός, ἀκηδία, ἀχαριστία κ.ἄ. Συνήθη σωματικά πάθη: πορνεία, γαστριμαργία, μέθη, κλοπή.

β) «Μητέρες» καί «θυγατέρες» παθῶν: Μεταξύ τῶν παθῶν ὑπάρχει στενή σύνδεση καί ἀλληλεπίδραση. Ὑπάρχουν πάθη πού γεννοῦν ἄλλα πάθη («μητέρες» καί «θυγατέρες» παθῶν). Ἄν κάθε πάθος γεννιέται ἀπό ἄλλο, πρέπει νά ἀναζητήσουμε τό πρῶτο πάθος ἀπό τό ὁποῖο προέρχονται ὅλα τά ἄλλα. Κατά τούς Πατέρες, ἡ ρίζα ὅλων τῶν παθῶν εἶναι ἡ Φιλαυτία: «Ἀρχή μέν πάντων τῶν παθῶν ἡ φιλαυτία, τέλος δέ, ἡ ὑπερηφανία». «Ὁ ἔχων τήν φιλαυτίαν, δῆλον ὅτι ἔχει πάντα τά πάθη». «Φιλαυτία ἐστίν ἡ πρός τό σῶμα (=πρός τόν ἑαυτό μας) ἐμπαθής καί ἄλογος φιλία». «Ὁ ταύτην ἐκκόψας, συνέκοψε πάντα τά πάθη τά ἐξ αὐτῆς» (Μάξιμος Ὁμολογητής). Ἀπό τή Φιλαυτία προέρχονται οἱ τρεῖς «γίγαντες τῶν παθῶν» (τά τρία Φ): α) ἡ Φιληδονία, β) ἡ Φιλοδοξία καί γ) ἡ Φιλαργυρία. Ὅλα τά ἄλλα πάθη εἶναι παράγωγα ἤ ὑποδιαιρέσεις τῶν μεγάλων αὐτῶν παθῶν.

γ) Πάθη τοῦ θυμικοῦ καί ἐπιθυμητικοῦ: Μιά ἄλλη κατάταξη τῶν παθῶν ἀκολουθεῖ τή διαίρεση τοῦ ἀλόγου μέρους τῆς ψυχῆς σέ θυμικό (συναίσθημα) καί ἐπιθυμητικό (βούληση). Σύμφωνα μέ αὐτήν, τά δύο βασικά πάθη, στά ὁποῖα ἐντάσσονται τά ὑπόλοιπα, εἶναι ὁ θυμός καί ἐπιθυμία. Αὐτά ἀποτελοῦν πάθη, ὅταν λειτουργοῦν ὡς διαστροφή φυσικῶν δυνάμεων τῆς ψυχῆς. Στά παραπάνω πρέπει νά προστεθεῖ καί ἡ ἀσθένεια τοῦ λογικοῦ μέρους τῆς ψυχῆς (νοῦ καί λόου), πού ἐπιφέρει τό πάθος τῆς ἀπιστίας καί ἄλλα παρόμοια (πρβλ. «εἶπεν ἄφρων ἐν τῇ καρδίᾳ αὐτοῦ· οὐκ ἔστι Θεός», Ψαλμ. 13,1).

δ) Ἰσχυρότερα καί ἀσθενέστερα πάθη: Ὅπως ὑπάρχουν μεγαλύτερες καί μικρότερες ἀσθένειες ἤ μεγαλύτερες καί μικρότερες ἁμαρτίες, ἔτσι ὑπάρχουν ἰσχυρότερα καί ἀσθενέστερα πάθη. Οἱ Πατέρες ὁμιλοῦν γιά ἑπτά «θανάσιμα ἁμαρτήματα» καί γιά τά ἀνάλογά τους πάθη. Αὐτά εἶναι: α) Ὑπερηφάνεια, β) Φιλαργυρία, γ) Πορνεία, δ) Φθόνος, ε) Γαστριμαργία, στ) Θυμός καί ζ) Ἀκηδία. Σύμφωνα καί μέ αὐτή τή διαίρεση, τά ὑπόλοιπα πάθη εἶναι παράγωγα ἤ ὑποδιαιρέσεις τῶν παραπάνω ἑπτά ἰσχυρότερων παθῶν.

ε) Φανερά καί κρυπτά πάθη: Ἀπό τά πάθη ἄλλα εἶναι φανερά στούς ἄλλους καί ἄλλα εἶναι κρυφά. Ἐπίσης, ἄλλα εἶναι φανερά στόν κάτοχό τους καί ἄλλα τά ἀγνοοῦνται ἀπ’ αὐτόν, ἐνῶ μπορεῖ νά εἶναι ἐμφανῆ στούς ἄλλους. Κάποια πάθη κρύπτονται ἐπιμελῶς καί ἀπαιτεῖται ἐξαιρετική τέχνη γιά νά ἀνακαλυφθοῦν. Καλός Πνευματικός εἶναι ἐκεῖνος πού μπορεῖ νά ἀνακαλύπτει καί νά θεραπεύει τά ἐπιμελλῶς κρυπτόμενα πάθη. Πολλές φορές τά πάθη κρύπτονται μέσα στίς ἀρετές καί συμπλέκονται μ’ αὐτές: «Ὥσπερ ὕδωρ ἐκ πηγῶν ἀντλοῦντες, ἔστιν ὅτε λεληθότως, καί τόν λεγόμενον βάτραχον συνηντλήσαμεν, οὕτω καί τάς ἀρετάς μετερχόμενοι πολλάκις συμπεπλεγμένας αὐταῖς ἀφανῶς τάς κακίας μετερχόμεθα» (Κλίμαξ, λζ'). 

στ) Φυσικά καί ἀδιάβλητα πάθη: Ὑπάρχουν καί κάποια πάθη, πού ἀποκαλοῦνται «φυσικά καί ἀδιάβλητα». Τά πάθη αὐτά: α) δέν ἀποτελοῦν ἁμαρτίες (δέν εἶναι ἐφάμαρτα πάθη), β) ὡστόσο, εἶναι ἀποτελέσματα τῆς παραβάσεως τοῦ Ἀδάμ καί δέν ἀνήκουν στήν αὐθεντική φύση τοῦ ἀνθρώπου, γ) εἶναι ἀνεξάρτητα τῶν ἐπιλογῶν μας, δηλ. ὑπάρχουν σέ μᾶς ἀναγκαστικά καί δ) εἶναι τά μόνα πάθη πού προσέλαβε ὁ Χριστός ὅταν ἔγινε ἄνθρωπος. Κατά τόν ἅγ. Ἰωάννη τόν Δαμασκηνό, «φυσικά καί ἀδιάβλητα πάθη εἰσί τά οὐκ ἐφ᾿ ἡμῖν, ὅσα ἐκ τῆς ἐπί τῇ παραβάσει κατακρίσεως εἰς τόν ἀνθρώπινον εἰσῆλθε βίον· οἷον πεῖνα, δίψα, κόπος, πόνος, τό δάκρυον, ἡ φθορά, ἡ τοῦ θανάτου παραίτησις, ἡ δειλία, ἡ ἀγωνία (ἐξ ἧς οἱ ἱδρῶτες, οἱ θρόμβοι τοῦ αἵματος), ἡ διά τό ἀσθενές τῆς φύσεως ὑπό τῶν ἀγγέλων βοήθεια καί τά τοιαῦτα, ἅτινα πᾶσι τοῖς ἀνθρώποις φυσικῶς ἐνυπάρχουσι».