Η Θρησκευτική Μεταρύθμιση στη Δύση

Διάγραμμα – Περίληψη

Θέματος Ζ' τοῦ Θεολογικοῦ Προγράμματος «Ὀρθοδοξία καί Ζωή»

τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Μαντινείας καί Κυνουρίας,

περιόδου Θ', ἔτους 2014-2015.

Ἡ Ἀναγέννηση, ὡς προάγγελος τῆς Μεταρύθμισης: Φυσική ἀντίδραση στόν Μεσαίωνα (στ'-ιε' αἰ. ἤ 500-1453 μ.Χ.) ἦταν ἡ Ἀναγέννηση (ιε'-ιζ' αἰ. ἤ 1401 ἑξ.), ὡς στροφή πρός τή λογοτεχνία, τήν τέχνη γενικότερα, καί τήν κλασική ἑλληνική παιδεία. Πρόκειται γιά εὐρύ πολιτιστικό φαινόμενο μέ φυσιοκρατικό χαρακτῆρα, πού ἐκδηλώθηκε στήν τέχνη, στήν ἐπιστήμη, στήν πίστη, στή φιλοσοφία, στήν πολιτική σκέψη κ.ἄ. Ἐπακόλουθο τῆς Ἀναγέννησης ἦταν ἡ Θρησκευτική Μεταρύθμιση (Προτεσταντισμός) στή Δύση (ιστ' αἰ.) καί ἐπακόλουθο ἀμφοτέρων ἦταν ὁ λεγόμενος Διαφωτισμός (τέλη ιζ' - ἀρχές ιη' μ.Χ. αἰ.). Ἡ Ἀναγέννηση ἦταν φαινόμενο ἀποκλειστικά τῆς Δύσεως. Ἡ ἀπουσία Ἀναγέννησης στήν Ὀρθόδοξη Ἀνατολή ὀφείλεται στήν ἀπουσία Μεσαίωνος: Ὅταν στή Δύση ἐπικρατοῦσε τό βαθύ σκότος καί ὁ Σχολαστικισμός τοῦ Μεσαίωνος στήν Ὀρθόδοξη Ἀνατολή ἄκμαζαν ἡ πνευματικότητα, ἡ Ὀρθόδοξη Θεολογία καί ἡ κλασική παιδεία. Οἱ σπουδαιότεροι δογματικοί καί «νηπτικοί» (ἀσκητικοί) Θεολόγοι τοῦ «ἀνατολικοῦ Μεσαίωνος»: Ἰωάννης Κλίμακος (525-595), Σωφρόνιος Ἱεροσολύμων (575-639), Μάξιμος Ὁμολογητής (580-662), Ἰωάννης Δαμασκηνός (680-755), Θεόδωρος Στουδίτης (759-826), Φώτιος ὁ Μέγας (820-896), Συμεών Νέος Θεολόγος (975-1035), Νικήτας Στηθᾶτος (1014-1090), Γρηγόριος Σιναΐτης (1270-1347), Γρηγόριος Παλαμᾶς (1296-1359), Φιλόθεος Κόκκινος (1300-1379), Νικόλαος Καβάσιλας (1322-1395), Συμεών Θεσσαλονίκης (1370-1429), Μᾶρκος Εὐγενικός (1392-1445), Γεννάδιος Σχολάριος (1405-1475). Καί οἱ σπουδαιότεροι φιλόσοφοι ἤ ἑλληνιστές: Μιχαήλ Ψελλός (1018-1078), Ἰωάννης Μαυρόπους (1000-1080), Ἰωάννης Ἰταλός (1025-1090), Θεόδωρος Μετοχίτης (1270-1331), Γεώργιος Γεμιστός - Πλήθων (1360-1452).

Ὁ Μαρτῖνος Λούθηρος (1483-1546): Γερμανός μοναχός (1505) καί ἱερεύς (1507) ὑπό τήν ἔντονη ἐπίδραση τῶν ἀντιλήψεων τοῦ Αὐγουστίνου. Μελετητής τῆς Πρός Ρωμαίους ἐπιστολῆς καί Καθηγητής τῆς Ἑρμηνευτικῆς Θεολογίας στό Πανεπιστήμιο τῆς Βιττεμβέργης (1512). Ἡ πρώτη σύγκρουση μέ τόν παπισμό: Οἱ «95 θέσεις κατά τῶν ἀφέσεων» (συγχωροχαρτίων). Ἡ παπική Βοῦλλα «Exsurge Domine» («Ἐγέρθητι Κύριε») τοῦ Λέοντος Ι' (1513-1521) κατά τοῦ Λουθήρου (1520) καί ἡ ἀντίδραση τοῦ Λουθήρου. Ἡ παπική Βοῦλλα «Decet romanum pontificem» («Δεῖ τόν ρωμαῖον ποντίφικα») καί ὁ ἀναθεματισμός τοῦ Λουθήρου (1521). Τό «Διάταγμα τῆς Βορματίας» (1521): ἡ πολιτική «ἀποδοκιμασία» τοῦ Λουθήρου. Ἡ φυγή του στόν Πύργο τοῦ Βάρτμπουργκ (1521-1522). Ὁ «ἀνθρωπιστής» Φίλιππος Μελάγχθων (1497-1560) ὑποστηρικτής καί ὀπαδός τοῦ Λουθήρου. Οἱ ἀκρότητες κάποιων ὁπαδῶν τοῦ Λουθήρου καί ὁ «Πόλεμος τῶν χωρικῶν» (1524). Ὁ γάμος μέ τήν πρώην μοναχή Αἰκατερίνα φον Βόρα (1525). Ὁ Λούθηρος διχάζει τούς γερμανούς ἡγεμόνες: Οἱ «Δίαιτες» (Συμβούλια γερμανῶν ἡγεμόνων) τοῦ 1529 καί τοῦ 1530 καί ἡ «Αὐγουσταία Ὁμολογία» (1530). Ὁ προτεσταντικός «Σύνδεσμος τῆς Σμαλκάλδης» (1531), ὁ παπικός «Σύνδεσμος τῆς Νυρεμβέργης» (1538). Ὁ ἐμφύλιος «Σμαλκαδικός πόλεμος» (1546-1547). Ὁ ἐν τῷ μεταξύ θάνατος τοῦ Λουθήρου (1546), ἡ «Εἰρήνη τῆς Αὐγούστας» (1555) καί ἡ πρώτη ἀναγνώριση τοῦ Προτεσταντισμοῦ. Οἱ πολιτικές συνέπειες τῆς Μεταρύθμισης: Ἡ κατοχύρωση τοῦ δικαιώματος τῶν γερμανῶν ἡγεμόνων νά διαχειρίζονται τά τῆς θρησκείας. «Cuius regio, eius religio» («ὅποιου ἡ βασιλεία, αὐτοῦ καί ἡ θρησκεία»).

Ὁ Οὔλριχ Ζβίγγλιος (1484-1531): Ἐλβετικῆς καταγωγῆς «ἀνθρωπιστής», ὑπό τήν ἐπίδραση τῶν ἰδεῶν τοῦ Ἐράσμου (1466-1536) καί τοῦ Λουθήρου. Ἱερεύς στή Ζυρίχη τῆς Ἐλβετίας. Ἀντέδρασε κατά τῶν «ἀφέσεων», τῶν ἐκκλησιαστικῶν τελετῶν, τῆς νηστείας, τῶν Μοναστηρίων καί τῆς αὐθεντίας τοῦ Πάπα. Δεχόταν τήν αὐθεντία «μόνο τῆς Γραφῆς». Ριζοσπαστικότερος τοῦ Λουθήρου. Οἱ «67 Schlussreden» («Ἐπίλογοι» - θέσεις). Ἡ Μεταρύθμιση ἐπεκτείνεται σέ ἄλλες ἐλβετικές πόλεις καί διχάζει τήν ἐλβετική κοινωνία. Ἡ ἔνοπλη σύγκρουση προτεσταντικῶν καί παπικῶν ἐλβετικῶν πόλεων, ὁ φόνος τοῦ Ζβίγγλιου στή μάχη καί ἡ «Εἰρήνη τοῦ Κάπελ» (1531).

Ὁ Ἰωάννης Καλβῖνος (1509-1564): Μοναχός γαλλικῆς καταγωγῆς, συνεχιστής τοῦ μεταρυθμιστικοῦ ἔργου τοῦ Ζβίγγλιου στήν Ἐλβετία. Στό Παρίσι συγκρούστηκε μέ τόν ἱδρυτή τοῦ «Τάγματος τῶν Ἰησουϊτῶν» Ἰγνάτιο Λαϊόλα (1491-1556). Ἐγκαταστάθηκε, τελικά, στή Γενεύη τῆς Ἐλβετίας καί ἐπιχείρησε νά τήν ὀργανώσει σέ «ὑποδειγματική» χριστιανική πόλη. Ἐπέβαλλε ἐκτεταμμένες μεταρυθμίσεις μέ σκληρότατα μέτρα (αὐστηρότατα ἤθη, καταπολέμιση κάθε εἴδους πολυτέλειας καί σπατάλης, ἀστυνόμευση τοῦ προσωπικοῦ καί οἰκογενειακοῦ βίου, κατασκοπεία, φυλακίσεις, ἐξορίες, βασανιστήρια, θανατικές καταδίκες). «Ἐγκόσμιος ἀσκητισμός» καί ἐπιβολή τῶν μεταρυθμίσεων διά τῆς βίας. Βασικό δόγμα του ἡ αὐγουστίνειας προέλευσης διδασκαλία γιά τόν «ἀπόλυτο προορισμό». Πέθανε τό 1564.   

Οἱ βασικές ἀρχές τοῦ Προτεσταντισμοῦ: α) «Μόνο ὁ Χριστός» «Solus Christus»: Ἀπόρριψη τῆς Ἐκκλησίας, τῶν Μυστηρίων (ἀλλοίωση τοῦ χαρακτῆρα τοῦ Βαπτίσματος καί τῆς Θείας Εὐχαριστίας καί γενική ἀπόρριψη τῶν ἄλλων Μυστηρίων), τῆς Ἱερωσύνης, τοῦ Μοναχισμοῦ, τῶν ἐκκλησιαστικῶν τελετῶν, τῶν νηστειῶν, τῶν ἑορτῶν κ.λπ. β) «Μόνο ἡ Γραφή» («sola Scriptoura»): Ἀπόρριψη τῆς αὐθεντίας τῆς Ἱερᾶς Παράδοσης (ἁγίων Πατέρων καί Οἰκουμενικῶν Συνόδων). γ) «Μόνο ἡ πίστη» («sola fide»): Ἀπόρριψη τῆς ἀναγκαιότητος τῶν ἔργων γιά τή σωτηρία. δ) «Μόνο ἡ Χάρις» («sola Gratia»): Ἀπόρριψη ἤ ὑποτίμηση τοῦ ρόλου τῆς ἀνθρώπινης ἐλεύθερης βούλησης στή διαδικασία τῆς σωτηρίας, σέ συνδυασμό μέ τήν ἀποδοχή τοῦ δόγματος τοῦ «ἀπόλυτου προορισμοῦ». ε) «Μόνο στόν Θεό δόξα» («Soli Deo gloria»): Ἀπόρριψη τῆς τιμῆς καί τῆς μεσιτείας τῆς Θεοτόκου καί τῶν Ἁγίων. Ἀπόρριψη τῆς τιμῆς τῶν ἱερῶν Εἰκόνων, τῶν ἱερῶν Λειψάνων κ.λπ. 

ΠΕΡΙΟΔΟΙ ΤΟΥ ΔΥΤΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ:

Ἅγιος Αὐγουστῖνος: 354-430 μ.Χ.

Μεσαίωνας: 6ος-15ος αἰ. ἤ 500-1453 μ.Χ.   → Σχίσμα: 1054 μ.Χ.

Ἀναγέννηση: 15ος-17ος αἰ. ἤ 1401 ἑξ.

Μεταρύθμιση (Προτεσταντισμός): 16ος αἰ.

Διαφωτισμός: τέλη 17ου - ἀρχές 18ου αἰ.

Νεοτερικότητα (Μοντερνισμός): 18ος - μέσα 20οῦ αἰ.

Μετανεοτερικότητα (Μεταμοντερνισμός): μέσα 20οῦ αἰ. - σήμερα

ΣΤΑΘΜΟΙ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ:

ΠΡΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ:

Προσωκρατικοί Φιλόσοφοι: 600-450 π.Χ.

Σωκράτης: 469-399 π.Χ. - Πλάτων: 427-348 π.Χ.

Ἀριστοτέλης: 382-322 π.Χ.

Στωϊκοί: 336 π.Χ - 180 μ.Χ.

Ἐπίκουρος: 341-270 π.Χ. - Ἐπικούριοι.

Πλωτῖνος: 204-270 μ.Χ. - Νεοπλατωνικοί.

ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ:

Ἀπολογητές: 2ος μ.Χ. αἰ.

Εἰρηναῖος Λούγδουνων: 140-202.

Κλήμης Ἀλεξανδρεύς: 150-215 καί Ὠριγένης: 185-254.

Ἀθανάσιος Ἀλεξανδρείας ὁ Μέγας: 295-373.

Βασίλειος Καισαρείας ὁ Μέγας: 330-378.

Γρηγόριος Κων/λεως ὁ Θεολόγος: 328-390.

Ἰωάννης Κων/λεως ὁ Χρυσόστομος: 350-407.

Γρηγόριος Νύσσης: 335-395.

Κύριλλος Ἀλεξανδρείας: 370-444.

Μάξιμος ὁ Ὁμολογητής: 580-662.

Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός: 680-755.

Φώτιος Κων/λεως ὁ Μέγας: 820-896.

Γρηγόριος Θεσ/νίκης ὁ Παλαμᾶς: 1296-1359.

Μᾶρκος Ἐφέσου ὁ Εὐγενικός: 1392-1445.

Γεννάδιος Κων/λεως ὁ Σχολάριος: 1405-1475.

Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης: 1749-1809.

Νεκτάριος Πενταπόλεως ὁ Κεφαλᾶς: 1846-1920.

Σοφρώνιος Σαχάρωφ: 1896-1993.