Το ζήτημα της γνώσεως του Θεού

Διάγραμμα – Περίληψη

Θέματος Ε' τοῦ Θεολογικοῦ Προγράμματος «Ὀρθοδοξία καί Ζωή»

τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Μαντινείας καί Κυνουρίας,

περιόδου ΙΔ', ἔτους 2019-2020.

Ἡ γνώση τοῦ Θεοῦ στήν Ὀρθόδοξη Παράδοση: Ἡ πεπλανημένη ἀντίληψη περί ἀπροσώπου Θεοῦ τῶν Ἀνατολικῶν θρησκειῶν καί τῆς «Νέας Ἐποχῆς» στόν ἀντίποδα τῆς χριστιανικῆς περί Θεοῦ ἀντιλήψεως. Ἡ διάκριση μεταξύ ὀρθῆς καί πεπλανημένης ἀντιλήψεως περί Θεοῦ ἐξαρτᾶται ἐν πολλοῖς ἀπό τόν τρόπο (τή μέθοδο), μέ τήν ὁποία προσεγγίζεται ἤ γνωρίζεται τόν Θεό. Ὑπάρχει, ὅμως, μέθοδος γνώσεως τοῦ Θεοῦ; Μποροῦμε νά γνωρίσουμε τόν Θεό; Στήν πράξη ἐμφανίζονται πολλές «μέθοδοι», ἤ τουλάχιστον ἀπόπειρες, γνώσεως τοῦ Θεοῦ. Ἡ Ὀρθόδοξη Παράδοση τίς θεωρεῖ ὅλες ἀποτυχημένες, ὁ δέ ἀπ. Παῦλος διαβεβαιώνει ὅτι «διά τῆς σοφίας» (δηλ. μέ ἀνθρώπινα μέσα) κανείς ποτέ δέν γνώρισε (προφανῶς, οὔτε πρόκειται νά γνωρίσει) τόν Θεό (Α' Κορ. 1,21), ὁ Ὁποῖος γνωρίζεται μόνο ἐκεῖ πού ἀποκαλύπτεται ὁ Ἴδιος: ὁ Θεός δέν ἀνακαλύπτεται, ἀλλά μόνο ἀποκαλύπτεται. Ἔτσι, ὑπάρχουν ἄνθρωποι, πού Τόν ἔχουν δεῖ, ἐπειδή ὁ Ἴδιος τούς ἔχει ἀποκαλυφθεῖ, καί αὐτοί εἶναι οἱ Προφῆτες καί οἱ Δίκαιοι τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης, οἱ Ἀπόστολοι τῆς Καινῆς καί οἱ Ἅγιοι τῆς Ἐκκλησίας. Ὀνομάζονται «θεόπτες», ἐπειδή ἀκριβῶς ἔχουν δεῖ τόν Θεό, ἐπειδή Τόν ἔχουν γνωρίσει ἐμπειρικά. Γνωρίζοντας τόν Θεό ἐμπειρικά (=πραγματικά), κατέχουν τήν ἀλήθεια περί Αὐτοῦ καί τήν μεταδίδουν στούς ἐνδιαφερομένους. Εἶναι οἱ μόνοι ἀψευδεῖς Διδάσκαλοι περί Θεοῦ, οἱ μόνοι αὐθεντικοί Θεολόγοι). Ἡ διδασκαλία τους, ὡς προερχόμενη ἀπό τήν ἴδια ἐμπειρία τοῦ Θεοῦ, εἶναι κοινή καί συνιστᾶ τή ἀλήθεια τῆς Ἐκκλησίας (οἱ ἴδιοι εἶναι «Διδάσκαλοι τῆς Ἐκκλησίας»). Ἄρα, ἡ μόνη αὐθεντική «ὁδός» γνώσεως τοῦ Θεοῦ εἶναι ἡ ἐμπειρική, ἡ «ὁδός» τῆς θεοπτίας. Ὅσα μέλη τῆς Ἐκκλησίας δέν ἔχουν προσωπική ἐμπειρία θεοπτίας, δέχονται τήν ἀλήθεια περί Θεοῦ διά πίστεως. Πίστη σημαίνει ἀποδοχή τῆς διδασκαλίας τῶν Ἁγίων, σημαίνει ἀναγνώριση τοῦ ὅτι ἡ περί Θεοῦ μαρτυρία τῶν Ἁγίων εἶναι αὐθεντική.

Πεπλανημένες μέθοδοι γνώσεως τοῦ Θεοῦ: Ὅπου δέν ὑπάρχει αὐτή ἡ ἐμπειρική μέθοδος θεογνωσίας, δηλ. ὅπου δέν ὑπάρχει πραγματική παρουσία τοῦ Θεοῦ, ἀπομένουν δύο ἐσφαλμένοι τρόποι προσεγγίσεώς Του: α) ἡ «ὁδός» τῆς λογικῆς καί β) ἡ «ὁδός» τῆς φαντασίας. Ὡς πρός τή δεύτερη, εἶναι φανερό, ὅτι τά ἀποκυήματα τῆς ἀνθρώπινης φαντασίας δέν συνιστοῦν σέ καμμία περίπτωση ἀλήθειες περί Θεοῦ. Ἡ μέθοδος τῆς λογικῆς, δηλ. οἱ συλλογισμοί περί Θεοῦ, ὁδηγοῦν σέ κάποιες γενικές ἀλήθειες περί Θεοῦ, οἱ ὁποῖες ὅμως δέν συνιστοῦν πραγματική γνώση Του. Συλλογισμοί περί Θεοῦ ὑπάρχουν τόσο στήν Ἁγία Γραφή, ὅσο καί στούς Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας, ὡστόσο ἡ μέθοδος τῶν συλλογισμῶν εἶναι ἡ μέθοδος τῶν αἱρετικῶν στή ζωή τῆς Ἐκκλησίας: οἱ αἱρετικοί «θεολογοῦν» «ἀριστοτελικῶς» (συλλογιστικῶς), οἱ δέ Ἅγιοι θεολογοῦν «ἀλιευτικῶς» (ἐμπειρικῶς). Ὁ Ἀριστοτέλης (384-322 π.Χ.) συστηματοποίησε τή μέθοδο τῶν συλλογισμῶν, ἡ ὁποία κυριάρχησε ἐπί αἰῶνες στόν τότε γνωστό κόσμο, ἰδιαίτερα κατά τήν περίοδο τοῦ Μεσαίωνα (6ος-15ος μ.Χ. αἰ.). Σύμφωνα μέ αὐτή, ἄν ἕνας συλλογισμός εἶναι ὀρθός, τό συμπέρασμά του ἔχει πλήρη ἀντιστοιχία στήν πραγματικότητα. Στή Δύση μετά τήν παύση τῆς πραγματικῆς παρουσίας τοῦ Θεοῦ, κυριάρχησε ἡ μέθοδος τῶν συλλογισμῶν περί Θεοῦ. Μέ βάση τήν τότε κυριαρχοῦσα ἀριστοτελική ἀντίληψη, οἱ Φράγκοι θεολόγοι πίστευαν ὅτι τά συμπεράσματα τῶν συλλογισμῶν τους εἶχαν πλήρη ἀντιστοιχία στήν πραγματικότητα τοῦ Θεοῦ! Κατά τόν ἴδιο τρόπο, πίστευαν ὅτι ἰσχύουν καί οἱ λεγόμενες «ἀποδείξεις περί ὑπάρξεως τοῦ Θεοῦ». Ἔτσι προῆλθε μιά πλασματική εἰκόνα περί Θεοῦ, ἕνα εἴδωλό Του, χωρίς καμμία ἀντιστοιχία στήν πραγματικότητα. Ἡ μέθοδος αὐτή προσεγγίσεως τοῦ Θεοῦ χαρακτηρίζεται «τεχνολογία» καί ὄχι Θεολογία ἀπό τόν Μέγα Βασίλειο, στήν ὁποία «ἡ τοῦ κόσμου σοφία τά πρωτεῖα φέρεται». Τό παραπάνω εἴδωλο τοῦ Θεοῦ κατέρρευσε γιά δύο λόγους: α) Στούς νεότερους χρόνους κατέρρευσε τό ἀριστοτελικό κοσμοείδωλο. Ἔκτοτε οἱ κάθε εἶδους συλλογισμοί ἔχουν νόημα μόνο ὅταν ἐπιβεβαιώνονται ἀπό ἐμπειρικά (πειραματικά) δεδομένα. Ἡ ἐμπειρία (παρατήρηση καί πείραμα) καί ὄχι ὁ συλλογισμός κατέστη ἡ μέθοδος τῶν σύγχρονων ἐπιστημῶν. β) Μέ τή συστηματική ἐργασία κορυφαίων δυτικῶν στοχαστῶν οἱ περί Θεοῦ συλλογισμοί τῶν Φράγκων θεολόγων, πού προέβαλλαν μιά εἰκονα περί Θεοῦ κατά μέγα μέρος ἀποπροσωποποιημένη, ἀπεδείχθησαν ἐσφαλμένοι. Ἡ «Νέα Ἐποχή» ἀναζήτησε τή «σωτηρία» τῆς περί Θεοῦ ἀντιλήψεως στήν πλήρη ἀποπροσωποποίησή της.