Διάγραμμα – Περίληψη Θέματος Η΄ τοῦ Θεολογικοῦ Προγράμματος «Ὀρθοδοξία καί Ζωή» τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Μαντινείας καί Κυνουρίας, περιόδου ΙΖ΄, ἔτους 2022-2023.
Προέλευση καί οὐσία τῆς ψυχῆς: Ἡ διήγηση τῆς Γενέσεως γιά τή δημιουργία τοῦ ἀνθρώπου ὑπονοεῖ σαφῶς τή διάκρισή του σέ σῶμα καί ψυχή. Τόσο τό σῶμα, ὅσο καί ἡ ψυχή δημιουργοῦνται μέ ἰδιαίτερη (διαφορετική) δημιουργική Ἐνέργεια: τό σῶμα ἐκ τῶν «χειρῶν» καί ἡ ψυχή ἐκ τοῦ «ἐμφυσήματος» τοῦ Θεοῦ. Συνήθως λέγεται ὅτι τό σῶμα εἶναι τό θνητό καί ἡ ψυχή τό «ἀθάνατο» μέρος τοῦ ἀνθρώπου, ἡ δέ Ὀρθόδοξη ὑμνολογία ὁμιλεῖ περί ψυχῆς ὡς «πράγματος ἀθανάτου». Ἡ ἀντίληψη γιά τήν ἀθανασία τῆς ψυχῆς ἦταν εὐρύτατα διαδεδομένη στόν ἀρχαῖο ἑλληνισμό, ὅμως, στήν Ὀρθόδοξη Παράδοση ἰσχύει μόνο μέ προϋποθέσεις, ὅπως: α) Ἡ ψυχή δέν εἶναι ἄκτιστη, ἀλλά κτιστή. β) Δέν εἶναι ἀθάνατη «κατά φύσιν», ἀλλά «κατά χάριν», ἀφοῦ «πᾶν τό ἀρξάμενον τελευτᾶ κατά φύσιν». γ) Δέν ταυτίζεται μέ τόν ἄνθρωπο, ἀλλά εἶναι μέρος ἀνθρώπου. δ) Ἡ ἀθανασία τοῦ ἀνθρώπου δέν στηρίζεται στήν ἀθανασία τῆς ψυχῆς, ἀλλά στήν Ἀνάσταση τοῦ Χριστοῦ καί στή μέλλουσα ἀνάσταση τῶν σωμάτων. Κατά τούς Πατέρες, ἡ ψυχή εἶναι «οὐσία ζῶσα, ἁπλῆ, ἀσώματος, σωματικοῖς ὀφθαλμοῖς κατ᾿ οἰκείαν φύσιν ἀόρατος, λογική τε καί νοερά, ἀσχημάτιστος ... αὐτεξούσιος, θελητική τε καί ἐνεργητική, τρεπτή, ἤτοι ἐθελότρεπτος, ὅτι καί κτιστή» (Ἰω. Δαμασκηνός). Ὡς κτίσμα, ἀντλεῖ ὅλες τίς ἰδιότητές της ἀπό τόν Θεό: «πάντα ταῦτα κατά φύσιν ἐκ τῆς τοῦ δημιουργήσαντος αὐτήν χάριτος εἰληφυῖα, ἐξ ἧς καί τό εἶναι καί τό φύσει οὕτως εἶναι εἴληφεν». Ἡ ψυχή μόνο ἐπί τοῦ ἀνθρώπου θεωρεῖται, τά δέ φυτά καί ζῶα διαθέτουν μόνο κάποιες δυνάμεις της (τή «θρεπτική», τήν «αὐξητική», τήν «αἰσθητική» καί τή «ζωτική»). Μέ αὐτά τά δεδομένα, ἡ ψυχή ἔχει ἀρχή, ἀλλά δέν ἔχει τέλος. Ἀνήκει σέ ἕνα μόνο πρόσωπο καί συνδέεται μέ ἕνα μόνο σῶμα. Δημιουργεῖται μαζί μέ τό σῶμα: «ἅμα δέ τό σῶμα καί ἡ ψυχή πέπλασται· οὐ τό μέν πρότερον, τό δέ ὕστερον». Δέν προϋπάρχει, οὔτε εἰσέρχεται σέ ἄλλο σῶμα μετά τόν φυσικό θάνατο. Ἡ «μετενσάρκωση» καταδικάστηκε ἀπό τήν τήν Ε΄ Οἰκουμενική Σύνοδο (553) στό πρόσωπο τοῦ Ὠριγένη. Ὡς πρός τήν προέλευσή της, δέν ταυτίζεται μέ τήν «πνοή» (Ἐνέργεια) τοῦ Θεοῦ, ἀλλά εἶναι ἀποτέλεσμά της («ἐνέργημα»). Ὡς πρός τήν ἀξία της, ὑπερέχει τοῦ σώματος. Ἐπιπλέον, ἀγαπᾶ τό «ἴδιον» (τό δικό της) σῶμα: «τοσοῦτον γάρ ἐρασμίαν ἔχει δι’ αὐτοῦ φυσικῶς τήν πρός τό οἰκεῖον σῶμα ἡ ψυχή συνάφειαν, ὡς μηδέποτε ἀπολιπεῖν τοῦτο ἐθέλει» (Γρηγ. Παλαμᾶς). Ἐκείνη παρέχει στό σῶμα τή ζωή, τήν κίνηση, τήν αἴσθηση κ.τ.λ. Μετά τήν ἀναχώρησή της ἀπό αὐτό μέ τόν φυσικό θάνατο, τό μέν σῶμα νεκρώνεται καί διαλύεται, ἡ δέ ψυχή ὑφίσταται τήν πρώτη καί «μερική» κρίση («ἀπόκειται τοῖς ἀνθρώποις ἅπαξ ἀποθανεῖν, μετά δέ τοῦτο κρίσις», Ἑβρ. 9,27) καί προγεύεται τῶν αἰωνίων ἀγαθῶν ἤ τῶν αἰωνίων βασάνων κατά τά ἔργα της, μέχρι τῆς κοινῆς ἀναστάσεως. Τότε θά λάβει τό δικό της ἀναδημιουργημένο σῶμα καί θά κριθεῖ μαζί μέ αὐτό στήν «ἐσχάτη» καί «γενική» Κρίση τῆς Δευτέρας Παρουσίας τοῦ Κυρίου, «εἰς Ζωήν αἰώνιον» ἤ «εἰς Κόλασιν αἰώνιον» (Ματθ. 25, 31-46).
Μέρη καί διαιρέσεις τῆς ψυχῆς: Ὁ Χριστιανισμός κληρονόμησε ἀπό τήν ἀρχαία ἑλληνική παράδοση (Πλάτων κ.ἄ.) τήν τριμερή διαίρεση τῆς ψυχῆς σέ: α) «νοητικόν» ἤ «λογιστικόν, β) «θυμοειδές» καί γ) «ἐπιθυμητικόν» (νόηση, συναίσθημα, βούληση). Ὡστόσο, ἡ Ὀρθόδοξη Παράδοση γνωρίζει καί ἕνα ἄλλο, σπουδαιότερο μέρος της, τόν «νοῦ». Ὁ «νοῦς» δέν ταυτίζεται μέ τόν «λόγο». Οἱ Πατέρες προσέλαβαν τούς δύο αὐτούς ταυτόσημους ἑλληνικούς ὅρους καί τούς διαχώρισαν, γιά νά ἐκφράζουν τό περιεχόμενο τῆς χριστιανικῆς ἀνθρωπολογίας. Κατ’ αὐτούς, ἡ ψυχή εἶναι «οὐσία ... λογική τε καί νοερά ... οὐχ ἕτερον ἔχουσα παρ᾿ ἑαυτήν τόν νοῦν, ἀλλά μέρος αὐτῆς τό καθαρώτατον· ὥσπερ γάρ ὀφθαλμός ἐν σώματι, οὕτως ἐν ψυχῇ νοῦς». Ἄν ἡ ἐνέργεια τοῦ «λόγου» εἶναι κυρίως συλλογιστική, δηλ. ἔγκειται στό νά ἐπεργάζεται τά δεδομένα τῶν αἰσθήσεων καί νά σχηματίζει ἔννοιες καί συλλογισμούς, ἡ ἐνέργεια τοῦ «νοῦ» εἶναι κυρίως ὀπτική. Ὁ «νοῦς» εἶναι ὀφθαλμός! Εἶναι τό γνωστικό ἤ τό αἰσθητήριο ὄργανο, μέ τό ὁποῖο ὁ ἄνθρωπος ἔβλεπε τόν Θεό. Πάψαμε νά βλέπουμε τόν Θεό, ἐπειδή ἀκριβῶς ἀσθένησε καί πάσχει τό πολυτιμότερο γνωστικό μας ὄργανο μετά τήν πτώση. Ἡ ἀσθένεια αὐτή ἀποκαλεῖται «ἀμαύρωσις» ἤ «σκοτασμός» τοῦ «νοῦ» στήν Πατερική Παράδοση, ὡστόσο δέν εἶναι πλήρης νέκρωση ἤ ἀπώλεια τοῦ «νου». Ὅταν ἡ ἀσθένεια θεραπευθεῖ καί ὁ «νοῦς» ἀποκατασταθεῖ, τότε ὁ ἄνθρωπος βλέπει καί πάλι τόν Θεό, ὅπως συμβαίνει στήν περίπτωση τῶν Ἁγίων (θεοπτῶν). Ἡ ἀποκατάσταση τῆς ὑγείας τοῦ «νοῦ» ἀποκαλεῖται «φωτισμός» στήν Πατερική Παράδοση. Λόγῳ ἀκριβῶς τῆς ἀσθενείας («ἀμαυρώσεώς του), ὁ «νοῦς», ὡς διακεκριμένος τοῦ «λόγου», ἀγνοεῖται τόσο ἀπό τήν ἑλληνική, ὅσο καί ἀπό κάθε ἄλλη παλαιότερη καί σύγχρονη πολιτιστική παράδοση, ἀλλά λανθάνει ἡ ὕπαρξή του καί στήν καθημερινή μας ζωή. Σύμφωνα μέ ἄλλη παρόμοια διαίρεση, ἡ ψυχή διακρίνεται σέ: α) «λογικόν» καί β) «ἄλογον» μέρος, ὅπου τό μέν «λογικόν» περιλαμβάνει τόν «νοῦ» καί τόν «λόγο», τό δέ «ἄλογον» τό «θυμοειδές» καί τό «ἐπιθυμητικόν». Γιά τήν Ὀρθόδοξη Παράδοση, προφανῶς ἰσχύει, μέ προϋποθέσεις βέβαια, καί κάθε ἄλλη σύγχρονη διαίρεση, ὅπως ἡ μετά τόν Sigmund Freud (1856-1939) διαίρεση σέ «συνειδητό» καί «ἀσυνείδητο» μέρος, ἡ ἑξαμερής διαίρεση τοῦ ψυχικοῦ βίου ἀπό τόν Eduard Spranger (1882-1963), καί ἄλλες παρόμοιες διαιρέσεις. Ὡστόσο, εἶναι φανερό, ὅτι στά ἐπί μέρους στοιχεῖα τοῦ ἀνθρώπου ὑπάρχει σαφής ἀξιολογική ἱεράρχηση, τήν δέ ἀκρόπολη τῆς ἀνθρώπινης προσωπικότητας κατέχει ὁ «νοῦς». Ἔτσι, ὁ ἄνθρωπος λειτουργεῖ φυσιολογικά καί αὐθεντικά, ὅταν τό κατώτερο μέρος του, τό σῶμα, εἶναι ὑποταγμένο στήν ψυχή, ὅταν τό «ἄλογον» μέρος τῆς ψυχῆς εἶναι ὑποταγμένο στό «λογικόν» καί ὅταν ὁ «λόγος» εἶναι ὑποταγμένος στόν «νοῦ». Ἐπιπλέον, ὁ ἄνθρωπος λειτουργεῖ φυσιολογικά ὅταν ὁ «νοῦς» εἶναι ὑποταγμένος στό θεῖο θέλημα καί κινεῖται «πνευματικά», δηλ. ἐνεργεῖ ἐν Ἁγίῳ Πνεύματι. Κάθε ἀνατροπή ἤ διαταραχή αὐτῆς τῆς ἱεραρχίας καθιστᾶ τόν ἄνθρωπο νοσοῦντα, ἀσθενῆ, «παρά φύσιν», ἀπάνθρωπο, κτηνώδη (ἀφοῦ τά ζῶα ἐνεργοῦν κατά τά ἔνστικτα τοῦ σώματος - φύσεως καί ὄχι κατά λόγον) κ.λπ. Εἰδικότερα, ἡ ἀπολυτοποίηση τοῦ «λόγου», εἰς βάρος καί ἐν ἀγνοίᾳ τοῦ «νοῦ», καθιστᾶ τόν ἄνθρωπο, μονόπλευρο, νοσηρό, ἐγλωβισμένο στό «ἐνθάδε» καί στά τοῦ «κόσμου τούτου», δέσμιο κάθε εἶδους ἰδεολογιῶν καί ἐπιτευγμάτων του, «ψυχικό ἄνθρωπο» («ψυχικός ἄνθρωπος οὐ δέχεται τά τοῦ Πνεύματος τοῦ Θεοῦ· μωρία γάρ αὐτῷ ἐστι»!, Α΄ Κορ. 2, 14). Ἡ ἀνατροπή αὐτῆς τῆς ἱεραρχίας εἶναι ἡ γενικευμένη νόσος τῆς ἀνθρωπίνης προσωπικότητος, τῆς ὁποίας πηγή εἶναι ἡ πτῶσις τῶν Προπατόρων τοῦ ἀνθρωπίνου γένους (Γεν. 3, 1,1-24) καί τῆς ὁποίας ἡ θεραπεία ἐπιτυγχάνεται μόνο διά τοῦ Χριστοῦ καί ἐν Χριστῷ.
Δεῖτε βιντεοσκοπημένο
τό Θέμα στόν παρακάτω σύνδεσμο:
https://www.youtube.com/watch?v=jhAPoxtCih8&t=643s
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου