«Ορθοδοξία και Ζωή» 2022-2023: Η Παλαιά Διαθήκη στη λατρεία της Εκκλησίας

 

Διάγραμμα – Περίληψη Θέματος ΙΗ΄ τοῦ Θεολογικοῦ Προγράμματος «Ὀρθοδοξία καί Ζωή» τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Μαντινείας καί Κυνουρίας, περιόδου ΙΖ΄, ἔτους 2022-2023. 

Εἰσαγωγικά: Ἡ Παλαιά Διαθήκη εἶναι κοινή Βίβλος (μέρος τῆς Βίβλου) μεταξύ Χριστιανικῆς Ἐκκλησίας καί ἑβραϊκῆς Συναγωγῆς. Ὡστόσο, ἡ ἴδια Βίβλος στή Συγαγωγή μετά τήν ἔλευση τοῦ Χριστοῦ διδάσκει ἕναν ἄλλο «θεό», διαφορετικό ἀπό τόν «Θεό τῶν Πατέρων ἡμῶν», τόν «Θεό Ἀβραάμ Ἰσαάκ καί Ἰακώβ». Τοῦτο ὀφείλεται στή διαφορετική ἑρμηνεία καί κατανόηση τῆς Π. Διαθήκης. Ἡ ἔλευση τοῦ Χριστοῦ ἀπεκάλυψε στήν πληρότητά του τό ἑρμηνευτικό «κλειδί» γιά τήν κατανόησή της, τό ὁποῖο εἶναι τό ἴδιο τό πρόσωπο τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ. Αὐθεντική ἑρμηνεία τῆς Π. Διαθήκης εἶναι μόνο ἡ Χριστολογική. «Ἡ μή Χριστολογική ἑρμηνεία εἶναι αἵρεσις καί πλάνη» (π. Ἰω. Ρωμανίδης). Αὐτό σημαίνει ὅτι τό ἴδιο ἱερό κείμενο μπορεῖ νά γίνει ὁδηγός πρός τόν Θεό, ἀλλά καί ὁδηγός πρός τόν διάβολο. Αὐθεντική συνέχεια τοῦ ἀρχαίου Ἰσραήλ τῶν Προφητῶν καί τῶν Δικαίων, γνήσια «τέκνα τοῦ Ἀβραάμ», δέν εἶναι ὁ σύγχρονος Ἰουδαϊσμός, ἀλλά ἡ Ἐκκλησία τοῦ Χριστοῦ, ὁ Νέος Ἰσραήλ ἤ ὁ «Ἰσραήλ τοῦ Θεοῦ» (Γαλ. 6,16). Στήν Ἐκκλησία ἡ Π. Διαθήκη ἔχει ἀπόλυτο κύρος ὡς θεόπνευστο κείμενο, μέ τήν προϋπόθεση ὅτι ὅσα λέγονται καί συμβαίνουν ἐκεῖ εἶναι «σκιά», ὅσα ζοῦμε τώρα (Καινή Διαθήκη - Ἐκκλησία) εἶναι «εἰκών» καί ὅσα θά γνωρίσουμε στή Βασιλεία τοῦ Θεοῦ εἶναι «ἀλήθεια» - πραγματικότητα (ἅγ. Μάξιμος Ὁμολογητής, πρβλ. «σκιάν γάρ ἔχων ὁ νόμος τῶν μελλόντων ἀγαθῶν», Ἑβρ. 10,1). Ἄν τό φρόνημα καί ἡ πίστη τῆς Ἐκκλησίας ἐκφράζονται κατ’ ἐξοχήν στόν τρόπο μέ τόν ὁποῖο αὐτή προσεύχεται (στή λατρεία καί στήν ὑμνολογία της), δηλ. ἄν «ὁ κανών τῆς προσευχῆς» («lex orandi») εἶναι «ὁ κανών τῆς πίστεως» («lex credendi»), τότε ἡ Π. Διαθήκη πρέπει νά κατέχει ἐξέχουσα θέση στή θεία λατρεία, ὅπως ὄντως συμβαίνει.

Νομική καί ἐκκλησιαστική λατρεία: Ἡ λατρεία τῆς πρώτης Ἐκκλησίας ἦταν φυσική συνέχεια τῆς λατρείας τοῦ Ἰσραήλ. Οἱ πρῶτοι Χριστιανοί συνέχιζαν νά προσεύχονται στόν Ναό, ὡστόσο ἡ λατρεία τους ἔλαβε νέο περιεχόμενο: α) κεντρική θέση στή ζωή τῆς Ἐκκλησίας κατέλαβε ἡ Θεία Εὐχαριστία, σέ ἀντικατάσταση τῶν αἱματηρῶν θυσιῶν τοῦ Νόμου καί β) τά τῆς λατρείας τῆς Π. Διαθήκης κατανοήθηκαν καί ἑρμηνεύτηκαν ὡς τύπος καί σκιά τῆς νέας λατρείας. Ἀπό τό 70 μ.Χ., μέ τήν καταστροφή τοῦ Ναοῦ τοῦ Σολομῶντος, ἐξέλειψε παντελῶς ἡ νομική λατρεία καί παρέμεινε μόνο ἡ προσευχή καί ἡ ἑρμηνεία τοῦ Νόμου (κήρυγμα) στίς κατά τόπους Συναγωγές. Ἀντίθετα, ἀναπτύχθηκε ἡ Χριστιανική λατρεία μέ τίς «κατ’ οἶκον ἐκκλησίες» ἀρχικά καί μέ τήν ἀνέγερση Ναῶν μετά τούς διωγμούς. Ἡ νέα λατρεία ἀκολούθησε τούς τύπους τῆς ἀρχαίας. Οἱ αἱματηρές θυσίες προτύπωναν τή μοναδική αἱματηρή θυσία τοῦ Κυρίου στόν Σταυρό, τῆς ὁποίας «ἀνάμνηση» ἀποτελεῖ ἡ ἀναίμακτη Θεία Εὐχαριστία. Οἱ νέοι Ναοί εἶχαν ἤδη προτυπωθεῖ στή Σκηνή τοῦ Μαρτυρίου καί στόν νομικό Ναό. Ἡ χριστιανική Ἱερωσύνη στή νομική. Οἱ βαθμοί τοῦ Ἐπισκόπου, τῶν Πρεσβυτέρων καί τῶν Διακόνων στούς βαθμούς τοῦ Ἀρχιερέως, τῶν Ἱερέων καί τῶν Λευϊτῶν. Ἡ λεγόμενη «γενική ἱερωσύνη» στό «βασίλειον ἱεράτευμα» τῆς Π. Διαθήκης. Τελετουργικά στοιχεῖα τῆς Θείας Εὐχαριστίας στήν τάξη τῆς ἑορτῆς τοῦ ἑβραϊκοῦ Πάσχα. Ἡ ἑορτή τῆς Ἀναστάσεως στό ἑβραϊκό Πάσχα. Ἡ ἑορτή τῆς Πεντηκοστῆς στήν ἀντίστοιχη νομική κ.λπ.

Τό Ψαλτήριο στή θεία λατρεία: Οἱ Ψαλμοί τοῦ Δαβίδ ἦταν τό κατ’ ἐξοχήν ὑμνολόγιο τῆς νομικῆς λατρείας. Αὐτό διατηρήθηκε καί στή χριστιανική Ἐκκλησία. Στήν ἀρχαία Ἐκκλησία οἱ Ψαλμοί ἦταν τό ἀποκλειστικό ὑμνολογικό κείμενο. Προϊόντος τοῦ χρόνου διαμορφώθηκαν οἱ ἐκκλησιαστικές Ἀκολουθίες, οἱ ὁποῖες ἀποτελοῦνται ἀπό Ψαλμούς καί Ὕμνους. Ἡ πλούσια ὑμνογραφική παραγωγή πού ἀκολούθησε ἀπό κορυφαίους ποιητές καί ὑμνογράφους (Ἰωάννη Δαμασκηνό, Ρωμανό Μελωδό κ.ἄ.) δέν ἐκτόπισε τούς Ψαλμούς ἀπό τίς Ἀκολουθίες, ἀφοῦ σέ ὅλες ὑπάρχουν ἀπαραιτήτως Ψαλμοί ἤ ὁμάδες Ψαλμῶν. Γνωστοί Ψαλμοί εἶναι ὁ 50ος ἤ Ψαλμός τῆς μετανοίας («Ἐλέησόν με ὁ Θεός») σέ κάθε Ἀκολουθία, ὁ 142ος («Κύριε, εἰσάκουσον τῆς προσευχῆς μου»), ὁ 103ος - Προοιμιακός τοῦ Ἑσπερινοῦ («Εὐλόγει ἡ ψυχή μου τόν Κύριον») κ.ἄ. Γνωστές ὁμάδες Ψαλμῶν εἶναι ὁ Ἑξάψαλμος (ἕξι Ψαλμοί στόν Ὄρθρο), οἱ Ψαλμοί τῶν Αἴνων (τρεῖς Ψαλμοί στόν Ὄρθρο), τά Καθίσματα (ὁμάδες Ψαλμῶν στόν Ὄρθρο καί στόν Ἑσπερινό), τά Τυπικά (δύο Ψαλμοί στή Θεία Λειτουργία) κ.ἄ. Μεμονωμένοι ψαλμικοί Στίχοι ἀπαντῶνται συχνότατα σέ διάφορα σημεῖα ἱερῶν Ἀκολουθιῶν καί τελετῶν. Ἐπιπλέον, ἡ Ἐκκλησία προτρέπει τή χρήση τῶν Ψαλμῶν στήν προσωπική προσευχή. Ἡ δύναμη τῶν Ψαλμῶν εἶναι μεγάλη.

Τά Βιβλικά Ἀναγνώσματα: Στίς μεγάλες ἑορτές καί στίς μνῆμες ἑορταζομένων Ἁγίων ὑπάρχουν Ἀναγνώσματα ἀπό τήν Π. Διαθήκη. Παλαιότερα, Βιβλικά (Παλαιοδιαθηκικά) Ἀναγνώσματα ὑπῆρχαν καί στή Θ. Λειτουργία (στίς ἀρχαῖες Λειτουργίες τοῦ ἁγ. Ἰακώβου, τοῦ ἁγ. Μάρκου κ.ἄ.). Σήμερα, στή Θ. Λειτουργία τοῦ ἁγ. Χρυσοστόμου καί τοῦ Μ. Βασιλείου ὑπάρχουν μόνο Ἀποστολικά καί Εὐαγγελικά Ἀναγνώσματα, τά δέ Βιβλικά ὑπάρχουν στόν Ἑσπερινό. Τά Ἀναγνώσματα τῶν Δεσποτικῶν Ἑορτῶν ἀναφέρονται συνήθως στίς προφητεῖες τῆς Π. Διαθήκης γιά τό ἑορταζόμενο γεγονός. Τά Ἀναγνώσματα τῶν Θεομητορικῶν ἀναφέρονται στίς προτυπώσεις τοῦ προσώπου τῆς Θεοτόκου ἤ τοῦ ἑορταζόμενου γεγονότος τοῦ βίου της καί τά Ἀναγνώσματα τῶν Ἁγίων σέ χαρακτηριστικά στοιχεῖα τοῦ βίου τους, πού προβάλλονται ἤ ἐγκωμιάζονται στήν Π. Διαθήκη.

Οἱ Ὠδές τῶν Κανόνων: Μέ τήν ἀνάπτυξη τῆς ὑμνολογίας τῆς Ἐκκλησίας προέκυψαν μεγάλες ὁμάδες ὕμνων, πού ὀνομάζονται Κανόνες. Κάθε Κανόνας ὑποδιαιρεῖται σέ μικρότερες ὁμάδες ὕμνων μέ τό ἴδιο μέτρο καί μέ τόν ἴδιο ἀριθμό συλλαβῶν, πού ὀνομάζονται Ὠδές. Οἱ Ὠδές κάθε Κανόνος εἶναι ἐνέα (σχέδον πάντοτε ἐκλείπει ἡ β΄ Ὠδή) καί ψάλλονται συνήθως στόν Ὄρθρο καί σέ κάποιες ἄλλες Ἀκολουθίες. Οἱ Ὠδές τῶν Κανόνων συνδέονται οἱ συνήθως μέ ὑμνολογικά κείμενα (ἀντίστοιχες «ὠδές», προσευχές, ὕμνους) τῆς Π. Διαθήκης, πού καί αὐτές προέκυψαν μέ ἀφορμή σπουδαῖα γεγονότα τῆς ἐποχῆς. Εἰδικότερα, ἡ α΄ Ὠδή ἀναφέρεται στήν ἀντίστοιχη ὠδή τοῦ Μωϋσέως μετά τήν διάβαση τῆς Ἐρυθρᾶς Θαλάσης (Ἐξ. 15, 1-19), ἡ β΄ Ὠδή στήν ἀντίστοιχη τοῦ Μωϋσέως στό Δευτερονόμιο (32, 1-24) πρό τοῦ θανάτου του καί μέ ἀφορμή τήν ἐπικείμενη ἀποστασία τοῦ Ἰσραήλ (πένθιμη ὠδή, πού ὑπάρχει συνήθως μόνο σέ κατανυκτικούς Κανόνες τοῦ Τριωδίου), ἡ γ΄ Ὠδή στήν ἀντίστοιχη τῆς προφήτιδος Ἄννης (Α΄ Βασ. 2, 1-10) μέ ἀφορμή τή γέννηση τοῦ προφήτου Σαμουήλ, ἡ δ΄ Ὠδή στήν ἀντίστοιχη τοῦ Ἀββακούμ (3, 1-19) μέ ἀφορή ὅραση τοῦ Προφήτου, ἡ ε΄ Ὠδή στήν ἀντίστοιχη τοῦ Ἡσαΐου (26, 9-20) μέ ἀφορή ὅραση τοῦ Προφήτου, ἡ στ΄ Ὠδή στήν ἀντίστοιχη τοῦ Ἰωνᾶ (2, 2-10), προσευχή τοῦ Προφήτου στήν κοιλία τοῦ κήτους, ἡ ζ΄ Ὠδή στήν ἀντίστοιχη τῶν Τριῶν Παίδων (Δαν. κεφ. 3), προσευχή ἐντός τῆς Καμίνου τοῦ πυρός, ἡ η΄ Ὠδή στήν ἀντίστοιχη τῶν Τριῶν Παίδων (Δαν. κεφ. 3), ὕμνος γιά τή θαυμαστή διάσωση ἀπό τήν Κάμινο τοῦ πυρός. Μόνο ἡ θ΄ Ὠδή ἀναφέρεται σέ ἀντίστοιχες τῆς Καινῆς Διαθήκης, δηλ. στήν ὠδή τοῦ Ζαχαρίου (Λουκ. 1, 68-79) μέ ἀφορμή τή γέννηση τοῦ Προδρόμου καί κυρίως τῆς Θεοτόκου (Λουκ 1, 46-55), μέ ἀφορμή τή σύλληψη τοῦ Κυρίου.

Σύνοψη Θεματικῆς Ἑνότητος: Τί εἶναι ἡ Π. Διαθήκη; Δέν εἶναι ἡ ἱστορία τῶν Ἑβραίων! Δέν εἶναι διδασκαλία γιά κάποιον «ἄλλο θεό»! Δέν εἶναι προβολή ἄλλου φρονήματος, ἄσχετου μέ τό φρόνημα τῆς Καινῆς Διαθήκης καί τῆς Ἐκκλησίας. Εἶναι ἡ ἱστορία τῶν θαυμαστῶν παρεμβάσεων τοῦ Θεοῦ στόν κόσμο πρός τῆς Ἐνσαρκώσεώς Του, μέ σκοπό τή σωτηρία τοῦ κόσμου: «ἱερά ἱστορία» - ἱστορία (ἤ μᾶλλον πρωτοϊστορία) τῆς Θείας Οἰκονομίας. Οἱ ἐνέργειες αὐτές ἀρχίζουν μέ τή δημιουργία τοῦ κόσμου καί τοῦ ἀνθρώπου. Ἡ Π. Διαθήκη παρέχει ὅλα σχεδόν τά στοιχεῖα τῆς ἐκκλησιαστικῆς Κοσμολογίας καί Ἀνθρωπολογίας. Ἡ ἀλήθεια ὅτι ὁ κόσμος εἶναι δημιούργημα ἐκ τοῦ μηδενός ἀνατρέπει ἐκ βάθρων τήν ἀρχαία ἑλληνική Κοσμολογία καί Ἀνθρωπολογία, ἡ δέ ἀλήθεια γιά τήν ἀνθρώπινη πτώση ἀποτελεῖ «κλειδί» γιά τήν κατανόηση τοῦ μυστηρίου τῆς Θείας Οἰκονομίας. Ὡστόσο, γιά νά κατανηθοῦν αὐτά, ἀπαιτεῖται: α) ὀρθή ἀντίληψη περί τῆς θεοπνευστίας τῆς Ἁγ. Γραφῆς, καί β) ὀρθή ἑρμηνευτική μέθοδος. Ἡ δεύτερη ἔγκειται στό ὅτι ἀπό Ὀρθόδοξη ἄποψη ἡ Π. Διαθήκη ἑρμηνεύεται μόνο διά τῆς Καινῆς καί, εἰδικότερα, μόνο διά τοῦ Χριστοῦ (Χριστολογικά). Αὐτό σημαίνει, ὅτι ὁ Θεός τῆς Π. Διαθήκης ταυτίζεται ἀπολύτως μέ τόν Θεό τῆς Καινῆς. Εἰδικές συνθῆκες τῆς ἐποχῆς ἐπέβαλλαν τόν τονισμό τῆς ἑνότητας τοῦ Θεοῦ ἔναντι τῆς τριαδικότητάς Του, χωρίς νά ἐκλείπουν σαφεῖς μαρτυρίες περί τοῦ Υἱοῦ καί περί τοῦ Ἁγ. Πνευματος, προτυπώσεις τῆς Θεοτόκου κ.ἄ. Τό θεῖο Πρόσωπο, πού ἐμφανίζεται καί ἐνεργεῖ στήν Π. Διαθήκη, εἶναι ὁ Υἱός καί Λόγος τοῦ Θεοῦ, ὁ Ὁποῖος ἐκεῖ μέν ἐνεργεῖ ὡς Ἄσαρκος Λόγος, στή δέ Καινή ὡς Λόγος σεσαρκωμένος. Ἡ Π. Διαθήκη, ὁμιλεῖ περί τοῦ Χριστοῦ, διδάσκει τόν Χριστό, ὁδηγεῖ στόν Χριστό. Ὅσοι ἐπιχειροῦν νά πλήξουν τό κύρος της, πλήττουν τό ἴδιο τό πρόσωπο τοῦ Χριστοῦ!