«Ορθοδοξία και Ζωή» 2022-2023: Προτυπώσεις της Θεοτόκου στην Παλαιά Διαθήκη

 

Διάγραμμα – Περίληψη Θέματος ΙΖ΄ τοῦ Θεολογικοῦ Προγράμματος «Ὀρθοδοξία καί Ζωή» τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Μαντινείας καί Κυνουρίας, περιόδου ΙΖ΄, ἔτους 2022-2023. 

Εἰσαγωγικά: Ἡ Παλαιά Διαθήκη μᾶς παρέχει τή μαρτυρία περί τοῦ ἑνός καί ἀληθινοῦ Θεοῦ, ὁ Ὁποῖος ἐκεῖ μέν ἐμφανίζεται ὡς Ἄσαρκος καί στήν Καινή Διαθήκη ὡς Θεός Σεσαρκωμένος. Κατά τήν Ὀρθόδοξη Παράδοση, ἡ Π. Διαθήκη ἑρμηνεύεται διά τῆς Καινῆς καί, εἰδικότερα, διά τοῦ Χριστοῦ καί μόνο διά τοῦ Χριστοῦ: «τέλος νόμου Χριστός» (Ρωμ. 10,4)! Ὅλα τά τῆς Π. Διαθήκης τείνουν καί ὁδηγοῦν στόν Χριστό: ἡ Π. Διαθήκη, ὁ Νόμος εἶναι «παιδαγωγός εἰς Χριστόν» (Γαλ. 3,24). Στήν Κ. Διαθήκη κορυφώνεται τό μυστήριο τῆς θείας Οἰκονομίας, μέ τή Σάρκωση, τό Πάθος καί τήν Ἀνάσταση τοῦ Κυρίου. Στήν Π. Διαθήκη ἐξελίσσονται τά πρῶτα στάδια αὐτῆς τῆς Οἰκονομίας (ὁ Νόμος καί οἱ Προφῆτες) καί προαγγέλλεται ἡ κορύφωσή της, δηλ. ἡ Ἐνσάρκωση τοῦ Θεοῦ Λόγου, «τό μέγα τῆς εὐσεβείας μυστήριον» («Θεός ἐφανερώθη ἐν σαρκί»!), «τό ἀπ’ αἰῶνος ἀπόκρυφον καί ἀγγέλοις ἄγνωστον μυστήριον», «τοῦ ἀπ’ αἰῶνος μυστηρίου ἡ φανέρωσις», ἡ ἐκπλήρωση τῆς «προαιωνίου βουλῆς τοῦ Θεοῦ», «θαῦμα τῶν ἁπάντων θαυμάτων καινότερον». «Θεός ὤν τέλειος, ἄνθρωπος τέλειος γίνεται καί ἐπιτελεῖται τό πάντων καινῶν καινότατον, τό μόνον καινόν ὑπό τόν ἥλιον» (ἅγ. Ἰω. Δαμασκηνός). Οἱ Προφῆτες καί Δίκαιοι τῆς Π. Διαθήκης γνώριζαν πολύ καλά τό μυστήριο τῆς Ἐνσαρκώσεως, ὅμως ἄλλοτε ὁμιλοῦν περί αὐτοῦ ἀμυδρᾶ καί συνεσκιασμένα (π.χ. «ἡ Σοφία ὠκοδόμησεν ἑαυτῇ οἶκον», Παρ. 9,1) καί ἄλλοτε προφητεύοντας συγκεκριμένα γεγονότα - σταθμούς του, ὅπως ὁ τόπος Γεννήσεως τοῦ Μεσσία (Βηθλεέμ), ὁ τόπος ἀνατροφῆς του (Ναζαρέτ), ἡ σφαγή τῶν ἁγίων Νηπίων, ἡ Βάπτιση στόν Ἰορδάνη, τό Πάθος, ἡ Ἀνάσταση κ.ἄ. Ἡ ἀσάφεια, πού περιβάλλει ἀναγκαστικά τίς προφητεῖες, αἵρεται πλήρως στήν ἐκπλήρωσή τους: ὅπως ἡ Π. Διαθήκη ἑρμηνεύεται ἐκ τῆς Καινῆς, ἔτσι καί οἱ προφητεῖες φωτίζονται πλήρως ἐκ τῶν ὑστέρων, ὅταν ἐκληρώνονται. Ὡστόσο, κάποιες ἀπό αὐτές, ὅπως τοῦ Ἡσαΐα, ἔχουν χαρακτηριστική σαφήνεια, ὥστε ὁ παραπάνω προφήτης νά θεωρεῖται «πέμπτος εὐαγγελιστής»! Φυσικά, ἐπίκεντρο τῆς Ἐνανθρωπήσεως καί «αὐτουργός» της εἶναι τό πρόσωπο τοῦ Θεοῦ Λόγου. Ὅμως, ἐξέχουσα θέση στό μεγάλο αὐτό μυστήριο ἔχει καί τό πρόσωπο τῆς Ὑπεραγίας Θεοτόκου.

Ἡ Θεοτόκος στήν Ὀρθόδοξη Παράδοση: Κατά τήν Ὀρθόδοξη Παράδοση, ἡ Ὑπεραγία Θεοτόκος κατέχει τήν ὑψηλότερη θέση σέ καθαρότητα, ἁγιότητα καί δόξα ἀπό κάθε κτιστό πρόσωπο ἤ ὄν τοῦ ὁρατοῦ καί τοῦ ἀοράτου κόσμου. Ἡ δόξα της ὑπερβαίνει τή δόξα ἀκόμη καί τῶν ἀνωτάτων ἀγγελικῶν τάξεων: εἶναι «τιμιωτέρα τῶν Χερουβείμ καί ἐνδοξωτέρα ἀσυγκρίτως τῶν Σεραφείμ», «ὑψηλοτέρα τῶν οὐρανῶν»! Εἶναι ἡ «μετά Θεόν, θεός» καί κατέχει «τά δευτερεῖα τῆς Ἁγίας Τριάδος». Εἶναι τό πρόσωπο, πού ἀνέμεναν οἱ γενεές τῶν γενεῶν γιά τή σωτηρία τοῦ κόσμου. Κατά τούς Πατέρες, ὁ κόσμος ὅλος δημιουργήθηκε γιά ἕνα πρόσωπο, τήν Θεοτόκο, ἡ δέ Θεοτόκος, δημιουργήθηκε γιά ἕνα πρόσωπο, τόν Χριστό. Βέβαια, πρόκειται γιά κτιστό πρόσωπο. Γεννήθηκε κατά τούς φυσικούς νόμους καί μέ τό προπατορικό ἁμάρτημα (ἡ Ὀρθόδοξη Παράδοση ἀπορρίπτει τή λεγομένη Μαριολατρία τοῦ Παπισμοῦ, καθώς καί τό δυτικό δόγμα τῆς «ἀσπίλου συλλήψεως»), ἀπό τό ὁποῖο καθαρίστηκε κατά τόν Εὐαγγελισμό. Ἦταν ἀπαλλαγμένη προσωπικῶν ἁμαρτημάτων: καθαρωτέρα λαμπηδόνων ἡλιακῶν» - πάν-ἁγία! Ὡστόσο, τό μεγαλεῖο της ἐγκειται, ὄχι τόσο στήν προσωπική της ἁγιότητα, ὅσο στή θέση της στή θεία Οἰκονομία. Ἔτσι, ἡ ἀπάντησή της στόν Εὐαγγελισμό ἐκφράζει τή συγκατάθεση ὁλόκληρου τοῦ ἀνθρώπινου γένους στό ἔργο τῆς θείας Οἰκονομίας. Ἡ θέση τῆς Θεοτόκου στήν Οἰκονομία δεσπόζει καί στήν ὑμνολογία τῆς Ἐκκλησίας. Ἡ ἕνωση τῶν δύο φύσεων, θείας καί ἀνθρώπινης, στό πρόσωπο τοῦ Θεοῦ Λόγου εἶχε συνέπειες ἤ προεκτάσεις, τίς ὁποῖες ἡ Ὀρθόδοξη Θεολογία ἀποκαλεῖ «κοινοποίηση ἤ ἀντίδοση τῶν ἰδιωμάτων» τῶν δύο φύσεων. Κατά τό δόγμα αὐτό, ἰδιότητες ἤ ποιότητες τῆς θείας φύσεως μεταδίδονται στήν ἀνθρώπινη καί τό ἀντίθετο: «ἐνεργεῖ ἑκατέρα μορφή, μετά τῆς θαττέρου κοινωνίας ὅπερ ἴδιον ἔσχηκεν» (ἅγ. Λέων Ρώμης). Πρώτη συνέπεια αὐτῆς τῆς «ἀντιδόσεως» εἶναι τό ὅτι ἡ Παρθένος Μαρία ἐγέννησε Θεόν καί γι’ αὐτό εἶναι καί ἀποκαλεῖται «Θεοτόκος», ὄχι βέβαια μέ τήν ἔννοια ὅτι ὁ Θεός Λόγος ἄρχισε νά ὑπάρχει ἤ ἔλαβε τήν ὕπαρξή του ἀπό τήν αὐτήν (καί «ἐν χρόνῳ), ἀλλά μέ τήν ἔννοια ὅτι ὁ Θεός Λόγος ἦταν ἑνωμένος «καθ’ ὑπόστασιν» μέ τήν ἀνθρώπινη φύση, πού ἔλαβε ἀπό τήν Παρθένο Μαρία καί «ἐξ ἄκρας συλλήψεως». Εἶναι χαρακτηριστικό, ὁτι ἡ μεγαλύτερη Χριστολογική αἵρεση, ὁ Νεστοριανισμός, ξέσπασε μέ ἀφορμή τόν ὅρο «Θεοτόκος», τόν ὁποῖο δέν ἀποδέχονταν ὁ Νεστόριος καί οἱ ὀπαδοί του. Ἡ ἀπόρριψη τοῦ ὅρου ὑπονοοῦσε σαφῶς μιά ἐξωτερική ἕνωση τῶν δύο φύσεων, χωρίς βέβαια «κοινοποίηση ἤ ἀντίδοση τῶν ἰδιωμάτων». Ἤδη ὅμως, ὁ ὅρος εἶχε καθιερωθεῖ στήν Πατερική Παράδοση: ὅποιος δέν ἀποκαλεῖ τήν Παρθένο Μαρία «Θεοτόκο», εἶναι «ἐκτός τῆς Θεότητος» (ἅγ. Γρηγόριος Θεολόγος). Ἡ Ἐκκλησία ἀπέριψε ἀμέσως καί τόν ἰσχυρισμό ὅτι ἡ Παρθένος Μαρία ἀποκαλεῖται «Θεοτόκος» «καταχρηστικῶς», τονίζοντας ὅτι εἶναι καί ἀποκαλεῖται «ὄντως Θεοτόκος». Τελικά, ἡ Γ΄ Οἰκουμενική Σύνοδος (Ἔφεσος, 341 μ.Χ.), μέ τήν ἡγεσία τοῦ ἁγίου Κυρίλλου Ἀλεξανδρείας (370-444), καταδίκασε τόν Νεστοριανισμό καί ἐπεκύρωσε τόν ὅρο «Θεοτόκος» καί τή διδασκαλία τοῦ ἁγίου Κυρίλλου.

Προτυπώσεις καί προαγγελίες τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης: Ἡ πρώτη νύξη περί τῆς Θεοτόκου στήν Π. Διαθήκη ὑπάρχει στήν ἔξοδο ἀπό τόν Παράδεισο, στό λεγόμενο «πρωτευαγγέλιο», κατά τό ὁποῖο τό «σπέρμα τῆς γυναικός» (ὁ ἀπόγονος, ὁ τόκος της), θά συντρίψει τήν κεφαλή τοῦ ὄφεως (Γεν. 3,15). Οἱ Προφῆτες τῆς ἐποχῆς, γνωρίζοντας τό μυστήριο τῆς θείας Οἰκονομίας, γνωρίζουν μαζί καί τό μυστήριο τῆς Θεοτόκου ἤ τό βλέπουν μέ τόν προφητικό ὀφθαλμό τους. Ὁ Ἡσαΐας (7,14) μιλάει σαφῶς γιά τήν Παρθένο, ἡ ὁποία θά τέξει Υἱόν μέ τό ὄνομα «Ἐμμανουήλ» («μεθ’ ἡμῶν ὁ Θεός»). Ὁ Δαβίδ βλέπει μιά ἔνδοξη Βασίλισσα νά ἀνεβαίνει στόν οὐρανό μέ ὁλόχρυσα ἐνδύματα, συνοδευόμενη ἀπό χορεία παρθένων, καί νά στέκεται στά δεξιά τοῦ Βασιλέως τῆς Δόξης (Ψαλ. 44,10 ἑξ.). Ἐκεῖνος «ἐπιθυμεῖ τό κάλλος» τῆς Βασιλίσσης, τό ὁποῖο εἶναι ἐξ ὁλοκλήρου «ἔσωθεν» («πᾶσα ἡ δόξα τῆς θυγατρός τοῦ βασιλέως ἔσωθεν», 14), ὡστόσο ἡ ἴδια Βασίλισσα ἀποκαλεῖται καί «θυγάτηρ» τοῦ Βασιλέως, ὁ δέ Βασιλεύς ἀποκαλεῖται «Κύριός» της, προσκυνούμενος ἀπό αὐτήν («αὐτός ἐστι Κύριός σου, καί προσκυνήσεις αὐτῷ», 12,13). Σέ ὅλες σχεδόν τίς θεοπτικές ἐμπειρείες τῶν Δικαίων τῆς Π. Διαθήκης συνορᾶται καί τό μυστήριο τῆς Θεοτόκου, συνήθως μέσω τύπων καί συμβόλων. Στή θεοπτική ἐμπειρία τοῦ Μωϋσέως πρό τῆς φλεγομένης βάτου (Ἐξ. 3,1 ἑξ.), ἐμφανίζεται ὡς Πῦρ ἄκτιστο ὁ «Ἄγγελος» (ἤ ὁ «Ὤν» ἤ ὁ «Θεός τῶν Πατέρων ἡμῶν»), ὅμως ἡ ἴδια ἡ φλεγόμενη καί μή καιόμενη Βάτος εἶναι σαφές σύμβολο τῆς Θεοτόκου. Στή θεοπτία τῆς Κλίμακας τοῦ Ἰακώβ (Γεν. 28, 12-13), ἡ Κλῖμαξ, στήν κορυφή τῆς ὁποίας ἐμφανίζεται ὁ Θεός, εἶναι ἡ Θεοτόκος, ἀπό τήν ὁποία ὁ Θεός κατέβηκε στή γῆ καί ὁ ἄνθρωπος ἀνεβαίνει στόν οὐρανό. Στοιχεῖα τῆς ἱστορίας καί τῆς λατρείας τοῦ Λαοῦ τῆς Π. Διαθήκης εἶναι τύποι καί σύμβολα τῆς Θεοτόκου, ὅπως ἡ βλαστήσασα Ράβδος τοῦ Ἀαρών, ἡ Στάμνος τοῦ μάνα, ἡ κεκλεισμένη Πύλη ἡ βλέπουσα κατ’ ἀνατολάς, ἡ θεόγραφος Πλάκα, τό ἀλατόμητον Ὄρος, ὁ Θρόνος καί τό Παλάτιον τοῦ Βασιλέως, ἡ Σκηνή τοῦ Μαρτυρίου, ὁ νομικός Ναός, ἡ Κιβωτός τῆς Διαθήκης, ἡ φαεινή Λυχνία, τό χρυσοῦν Θυμιατήριον, ἡ Τράπεζα κ.ἄ.

Συμπερασματικά: Τό πρόσωπο τῆς Ὑπεραγίας Θεοτόκος προκαταγγέλεται στήν Π. Διαθήκη. Τό μυστήριο τῆς Θεοτόκου ἀπεκαλύφθη ἤδη στούς Προφῆτες καί Δικαίους της καί, «ὅτε ἦλθε τό πλήρωμα τοῦ χρόνου», ἐμφανίστηκε καί τό ἴδιο τό πρόσωπο τῆς Μητρός, ἀπό τήν ὁποία σαρκώθηκε ὁ Θεός Λόγος καί τήν ἀνέδειξε «ὄντως Θεοτόκον». Μετά τήν οὐσιαστική συμβολή της στό μυστήριο τῆς θείας Οἰκονομίας, ἡ Μήτηρ τοῦ Κυρίου ἐζησε διακριτικά. Μετά τήν ἁγία Κοίμησή της ἵσταται ἐκ δεξιῶν τοῦ Βασιλέως τῆς Δόξης καί πρεσβεύει ὑπέρ τῆς σωτηρίας καί τῆς ζωῆς τοῦ κόσμου. Εἶναι γιά τόν κόσμο «πρέσβις ἀκοίμητος». Οἱ πρεσβεῖες της εἶναι σωστικές, γι’ αὐτό λέμε «Ὑπεραγία Θεοτόκε, σῶσον ἡμᾶς» (σώζει διά τοῦ Υἱοῦ καί Θεοῦ της). Ἡ παρουσία της στόν κόσμο εἶναι ζῶσα καί διαρκής: δι’ ἐνεργειῶν, διά θαυμάτων, δι’ ἐπεμβάσεων κ.λπ. Εἶναι τό πιό ἀγαπητό πρόσωπο: «γλυκύ πρᾶγμα καί ὄνομα»! Εἶναι ἡ Μήτηρ πάντων ἡμῶν.