Ορθόδοξη Χριστιανική Παθολογία

Διάγραμμα – Περίληψη

Θέματος Γ' τοῦ Θεολογικοῦ Προγράμματος «Ὀρθοδοξία καί Ζωή»

τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Μαντινείας καί Κυνουρίας,

περιόδου Η΄, ἔτους 2013-2014.

Ἔννοια καί οὐσία τῶν παθῶν: Τό μεγαλύτερο μέρος τῆς Κλίμακας τοῦ ἁγίου Ἰωάννου (λόγοι 4-25) ἀναφέρεται στά σκληρά πάθη καί στίς ἀντίστοιχες ἀρετές, μέ τίς ὁποῖες αὐτά θεραπεύονται. Τί εἶναι, ὅμως, τά πάθη; Ἀσθένειες τῆς ψυχῆς (καί τοῦ σώματος), τονίζουν οἱ Πατέρες, ὅπως καί οἱ ἁμαρτίες. Ἡ ἁμαρτία ὡς «παράβαση καί παρακοή» τῶν θείων ἐντολῶν (Ἑβρ. 2,2). Ἡ νομική θεώρηση τῆς ἁμαρτίας καί ἡ νομική θεώρηση τῆς δικαιώσεως. Ἡ θέληση τοῦ Θεοῦ ὡς θεμέλιο τῆς διακρίσεως μεταξύ καλοῦ καί κακοῦ, ἁμαρτίας καί μή ἁμαρτίας. Ἡ ἁμαρτία ὡς ἀσθένεια (διαστροφή) τῆς θελήσεως τοῦ ἀνθρώπου («ἁμαρτία» = ἀστοχία) καί ὡς νόσος τῆς ἀνθρώπινης προσωπικότητας. Τά πάθη ὡς νόσος βαρύτερη ἀπό τήν ἁμαρτία. Πάθη εἶναι οἱ ἐπαναλαμβανόμενες ἁμαρτίες, πού ἔχουν γίνει «ἕξεις» (συνήθειες). «Ἕξις» = «δευτέρα φύσις». Πάθος εἶναι ἡ βαθιά ριζωμένη καί, κατά συνέπειαν, δυσίατη ἁμαρτία. Τά πάθη ὡς «σκληρές οὐσίες» (ἅγιος Ἰσαάκ ὁ Σῦρος) Κατά τόν ἅγ. Μάξιμο Ὁμολογητή, «πάθος ἐστί κίνησις ψυχῆς παρά φύσιν, ἤ ἐπί φιλίαν ἄλογον, ἤ ἐπί μῖσος ἄκριτον, ἤ τινος, ἤ διά τι τῶν αἰσθητῶν». Πάθη εἶναι οἱ ἰσχυροί δεσμοί μέ πρόσωπα καί πράγματα τοῦ κόσμου τούτου, πού προσλαμβάνουν εἴτε θετικό («ἀγάπη») εἴτε ἀρνητικό (μῖσος) χαρακτῆρα. Ὅσο πιό ἰσχυροί εἶναι αὐτοί οἱ δεσμοί, τόσο πιό χαλαρός (ἤ καί ἀνύπαρκτος) εἶναι ὁ δεσμός μέ τόν Θεό.

Τά πάθη ὡς διαστροφές φυσικῶν δυνάμεων: Τά πάθη δέν εἶναι στοιχεῖα πού ἐπεισῆλθαν στόν ἄνθρωπο ἔξωθεν καί πρέπει νά ἐκριζωθοῦν. Εἶναι φυσικές δυνάμεις τῆς ψυχῆς, πού ἔχουν διαστραφεῖ, δηλ. ἐκτραπεῖ ἀπό τή φυσιολογική λειτουργία τους. Κατά τούς Πατέρες, τίποτε δέν μπορεῖ νά ὑπάρξει στόν ἄνθρωπο, ἄν δέν ἔχει δοθεῖ γι’ αὐτό μιά δύναμη στήν ἴδια τή φύση του. Θεραπεία («κάθαρσις») τῶν παθῶν δέν εἶναι ἡ ἐκρίζωσή τους, ἀλλά ἡ μεταστροφή τους σέ ἀρετές ἤ σέ ὑγειῶς λειτουργοῦσες δυνάμεις. Κατά τούς Πατέρες, οἱ φυσικές δυνάμεις, οἱ ὁποῖες διατρέφονται καί προκαλοῦν τά πάθη, εἶναι ὁ θυμός καί ἡ ἐπιθυμία. Ἡ ἐπιθυμία ἔχει δοθεῖ γιά νά ἀγαπᾶμε τόν Θεό καί τά θελήματά Του, ὁ δέ θυμός ἔχει δοθεῖ γιά νά στρέφεται ἐναντίον τοῦ διαβόλου, ἀλλά καί γιά νά ἰσχυροποιεῖ τήν ἐπιθυμία. Στή διαστροφή τους, ὁ μέν θυμός στρέφεται ἐναντίον τῶν συνανθρώπων μας, ἡ δέ ἐπιθυμία στρέφεται πρός τόν ἑαυτό μας καί διά τοῦ ἑαυτοῦ μας (ἐμπαθῶς καί ἰδιοτελῶς) πρός τά πράγματα τοῦ κόσμου. Μέ ἄλλα λόγια, στόν ἄνθρωπο ἔχει δοθεῖ μιά φυσική δύναμη ἀπό τόν Θεό, ἡ ὁποία ὀνομάζεται «θέλησις», ἤ «ἔφεσις» ἤ «ἐπιθυμία» ἤ «ἔρως», ἤ «ἀγάπη» κ.ἄ. Στή φυσική λειτουργία της ἡ δύναμη αὐτή εἶναι στραμμένη ἀποκλειστικά πρός τόν Θεό καί διά τοῦ Θεοῦ πρός τόν κόσμο. Διά τοῦ Θεοῦ, ἀγαπᾶ ὅλους τούς ἀνθρώπους ἀδιακρίτως «καλούς» καί «κακούς» (γι’ αὐτό ἡ ἀγάπη πρός τούς ἐχθρούς ἀποτελεῖ κριτήριο τοῦ ὑγειῶς λειτουργοῦντος ἀνθρώπου), ἀλλά καί ὅλα τά κτίσματα (ζῶα, φυτά κ.λ.π.). Στήν «παρά φύσιν» λειτουργία της ἡ δύναμη αὐτή εἶναι στραμμένη πρός τόν ἑαυτό μας καί διά τοῦ ἑαυτοῦ μας πρός τόν κόσμο. Στήν περίπτωση αὐτή λειτουργεῖ διασπαστικά πρός τήν ἴδια τήν ἀνθρώπινη φύση καί διακρίνει τούς ἀνθρώπους σέ «φίλους» καί «ἐχθρούς» ἤ μᾶλλον θεωρεῖ τόν ἄλλο ὡς ἀπειλή (πρβλ.: «ὁ ἄλλος εἶναι ἡ κόλαση», Z.P. Sartre).

Διαίρεση καί κατάταξη τῶν παθῶν: Σαρκικά καί ψυχικά πάθη - «σαρκικός» καί «ψυχικός ἄνθρωπος». Κατά τούς Πατέρες, δέν ὑπάρχουν καθ’ αὐτό σαρκικά πάθη: σαρκικά πάθη εἶναι «τά μετά κοινωνίας τῆς ψυχῆς καί τοῦ σώματος γινόμενα» (Ἰω. Δαμασκηνός). Ἄρα, «οὐκ ἐκ τοῦ σώματος ἡ ἁμαρτία, ἀλλ' ἐκ τῆς ψυχῆς». Ἰσχυρότερα (θανάσιμα) καί ἀσθενέστερα πάθη. Εὐδιάκριτα καί δυσδιάκριτα (ἐπιμελῶς κρυπτόμενα) πάθη. «Μητέρες» καί «θυγατέρες» παθῶν. Πηγή καί ρίζα ὅλων τῶν παθῶν ἡ Φιλαυτία («ἄλογος φιλία» τοῦ ἑαυτοῦ μας). Ἐκ τῆς Φιλαυτίας προέρχονται οἱ γίγαντες τῶν παθῶν: α) Φιληδονία, β) Φιλαργυρία καί γ) Φιλοδοξία. Τά λοιπά πάθη, ὡς γεννήματα καί ἀποκυήματα τῶν τριῶν γιγαντιαίων παθῶν. Ἡ πορνεία καί ἡ γαστριμαργία ὡς μορφές φιληδονίας. Ἡ λήθη, ἡ ραθυμία καί ἡ ἄγνοια, ὡς κορυφαῖα πάθη. Πάθη τοῦ λογιστικοῦ, τοῦ θυμικοῦ καί τοῦ ἐπιθυμητικοῦ μέρους τῆς ψυχῆς.