«Ορθοδοξία καί Ζωή»: Η θεραπεία τῶν λογισμών

 

Διάγραμμα – Περίληψη Θέματος ΙΖ' τοῦ Θεολογικοῦ Προγράμματος «Ὀρθοδοξία καί Ζωή» τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Μαντινείας καί Κυνουρίας, περιόδου ΙΕ', ἔτους 2020-2021. 

Εἰσαγωγικά: Ὁ ἅγ. Νικόδημος, ἄν καί δέν διαπραγματεύεται σέ ἰδιαίτερο κεφάλαιο τοῦ Ἀοράτου Πολέμου τό θέμα τῶν λογισμῶν, ἀναφέρεται σ’ αὐτό σέ πολλά σημεῖα τοῦ ἐν λόγω ἔργου, ἀλλά καί σέ ἄλλα ἔργα του. Τό θέμα τῶν λογισμῶν εἶναι πολύ σοβαρό. Οἱ λογισμοί καθορίζουν τήν ἀνθρώπινη ζωή στό παρόν καί στήν αἰωνιότητα. Ἀπό αὐτούς ἐξαρτᾶται ἐν πολλοῖς ἡ σωτηρία μας. Κατά τήν Ὀρθόδοξη Παράδοση, οἱ λογισμοί εἶναι σκέψεις, συνδυασμένες μέ πάθη («σύνθετοι λογισμοί»). Δημιουργοῦνται στόν σκοτισμένο καί ἀρρωστημένο μεταπτωτικό «νοῦ» καί ἀπό ἐκεῖ μολύνουν τό κέντρο τῆς ἀνθρώπινης προσωπικότητας, τήν «καρδία». Ἔτσι, ὅλος ὁ ἄνθρωπος ζεῖ καί ἐνεργεῖ ὡς μεμολυσμένος. Γενικά, οἱ λογισμοί διακρίνονται σέ α) καλούς, β) μάταιους καί γ) κακούς λογισμούς. Ἐνδιαφέρει πρωτίστως ἡ θεραπεία τῶν κακῶν λογισμῶν. Ὅταν θεραπευτεῖ ὁ «ἔσω ἄνθρωπος», θεραπεύεται αὐτόματα καί ὁ «ἔξω».

Εἰδικότερες αἰτίες τῶν λογισμῶν: Οἱ κακοί λογισμοί προέρχονται ἀπό ἐξωτερικές καί ἐσωτερικές αἰτίες. Ἐξωτερικές αἰτίες εἶναι οἱ αἰσθήσεις καί τά αἰσθητά πράγματα, τά ἀντικείμενα τῶν πέντε αἰσθήσεων: τά ὁρατά, τά ἀκουστά, τά ὀσφραντά, τά γευστά καί τά ἁπτά. Ὅταν αὐτά ἐπεξεργάζονται μόνο ἀπό τόν «λόγο», δημιουργοῦνται «ἁπλοί» καί ἀπαθεῖς λογισμοί. Ὅταν, ὅμως, οἰκειοποιοῦνται ἀπό τόν «νοῦ», συνδυαζόμενα μέ πάθη, ὅπως συμβαίνει συνήθως, τότε δημιουργοῦνται οἱ «σύνθετοι» καί ἐμπαθεῖς λογισμοί. Γι’ αὐτό ὁ ἅγ. Νικόδημος ἀναφέρθηκε ἐκτενῶς στή «φυλακή τῶν αἰσθήσεων». Ἐσωτερικές αἰτίες εἶναι: α) Ἡ φαντασία, ὡς ἐσωτερική καί κοινή αἴσθηση, συνάσπτουσα ὅλες τίς ἐξωτερικές αἰσθήσεις (τά προϊόντα τῶν σωματικῶν αἰσθήσεων). β) Τά πάθη. Τά δύο γενικά πάθη, ἡ ἀγάπη καί τό μῖσος, ἡ ἡδονή καί ἡ ὀδύνη. Εἰδικότερα, i) ἀπό τά πάθη τοῦ λογιστικοῦ μέρους τῆς ψυχῆς προέρχονται οἱ βλάσφημοι λογισμοί, ii) ἀπό τά πάθη τοῦ ἐπιθυμητικοῦ προέρχονται οἱ αἰσχροί λογισμοί καί iii) ἀπό τά πάθη τοῦ θυμικοῦ προέρχονται οἱ πονηροί λογισμοί. γ) Οἱ δαίμονες. Αὐτοί, ὡς «λεπτά πνεύματα», ἀπό τήν ἐπιφάνεια τῆς «καρδίας» ὑποβάλλουν συνεχῶς βλάσφημους, αἰσχρούς καί πονηρούς λογισμούς, προσβάλλοντας πρῶτα τήν ἀνθρώπινη φαντασία. Κατά τούς Πατέρες, δέν ὑπάρχει κακός λογισμός, οὔτε πάθος, πού ἐνεργεῖ χωρίς λανθάνουσα κρυπτή δαιμονική δύναμη: ὁ «νοῦς» ἀπό τή φύση του δέν κινεῖται πρός τό κακό. Αὐτό σημαίνει ὅτι χρειάζεται ἰδιαίτερη προσοχή καί ἔλλειψη ἐμπιστοσύνης στίς σκέψεις: ὅλες οἱ σκέψεις δέν εἶναι δικές μας· οἱ περισσότερες εἶναι δαιμονικές ὑποβολές! δ) Ἡ μεταπτωτική μας κατάσταση, δηλ. ἡ ἐμπαθής καί διεφθαρμένη κατάσταση τῆς φύσης μας, πού προῆλθε ἀπό τήν προπατορική ἁμαρτία. Βέβαια, ἡ προπατορική ἁμαρτία ἐξαλείφεται μέ τό Βάπτισμα, ὅμως παραμένει ἐντός μας ἡ ροπή πρός τήν ἁμαρτία, ἡ ἁμαρτωλή διάθεση, ἡ ἐπιθυμία νά ἁμαρτάνουμε, ἡ ὁποία προκαλεῖ μεταξύ ἄλλων κακούς λογισμούς. Ἐπίσης, ἡ μεταπτωτική ἀπώλεια τῆς ἁπλῆς καί ἑνιαίας μνήμης τοῦ προπτωτικοῦ ἀνθρώπου καί ἡ ἔκπτωση στήν διασπασμένη καί πολυσύνθετη μνήμη, προκαλεῖ κακούς λογισμούς. 

Ὁ χειρισμός τῶν καλῶν λογισμῶν: Ἄν καί οἱ καλοί λογισμοί εἶναι συνήθως ἀκίνδυνοι, ὡστόσο χρειάζεται προσοχή, ἐπειδή καί ἀπό τό καλό προέρχεται σέ πολλές περιπτώσεις βλάβη: «τό καλόν οὐκ ἔστι καλόν, ἐάν μή καλῶς γένηται» (ἅγ. Ἰωάννης Δαμασκηνός). Ἔτσι, ὁ ἔχων καλούς λογισμούς πρέπει νά γνωρίζει ὅτι: α) Ὁ ἄνθρωπος ἀφ’ ἑαυτοῦ δέν μπορεῖ οὔτε νά πράξει, ἀλλά οὔτε καί νά σκεφθεῖ τό καλό: «χωρίς ἐμοῦ οὐ δύνασθε ποιεῖν οὐδέν» (Ἰω. 15,5)! Οἱ καλοί λογισμοί παράγονται μέ τή δύναμη τοῦ Χριστοῦ καί μέ τή συνέργεια, βέβαια, τοῦ ἀνθρώπου. β) Ὁ διάβολος πολλές φορές ὑποβάλλει καλούς λογισμούς, μέ σκοπό νά μᾶς ὁδηγήσει στή  ἔπαρση καί στήν οἴηση. Πρόκειται γιά τόν «ἐκ τῶν δεξιῶν» πόλεμο τοῦ διαβόλου. γ) Ὁ ἄνθρωπος εἶναι τρεπτός καί εὐμετάβλητος: τώρα ἔχει καλούς λογισμούς, καί σέ λίγο ἔχει κακούς. δ) Ὁ διάβολος ἔχει μεγαλύτερο φθόνο γιά ὅσους ἔχουν καλούς λογισμούς καί τούς πολεμᾶ περισσότερο. Γι’ αὐτό χρειάζεται μεγαλύτερη προσοχή ἐκ μέρους τους.

Ἡ ἀντιμετώπιση τῶν μάταιων λογισμῶν: Μάταιοι ἤ ἀργοί λογισμοί εἶναι, κατά τόν ἅγ. Νικόδημο, ὅσοι δέν συμβάλλουν στόν σκοπό τῆς σωτηρίας μας, ἤ τῆς σωτηρίας τῶν ἄλλων, ἀλλά καί ὅσοι δέν ἀποσκοποῦν στή θεραπεία τῶν ἀπαραίτητων ἀναγκῶν τῆς ζωῆς, ἀλλά ἀναφέρονται σέ μή ἀναγκαῖα καί περιττά πράγματα. Αἰτία τους εἶναι ἡ ἀργία ἤ ὁ «μετεωρισμός» τοῦ «νοῦ» καί θεραπεία τους εἶναι ἡ ἀποφυγή τῆς ἀργίας, τοῦ ρεμβασμοῦ καί τοῦ μετεωρισμοῦ τοῦ «νοῦ» καί ἡ ἐνασχόλησή του μέ πνευματικά νοήματα, ἐπειδή: α) Ἡ ἀργία εἶναι ἤδη κατάσταση κακίας. Ὁ Κύριος κατέκρινε τούς ἀργούς δούλους («Τί ὧδε ἑστήκατε ὅλην τήν ἡμέραν ἀργοί; Ματθ. 20,6) καί ὅπως θά ἀπολογηθοῦθμε γιά κάθε ἀργό λόγο (Ματθ. 12,36), ἔτσι θά ἀπολογηθοῦμε καί γιά κάθε ἀργό λογισμό. β) Οἱ μάταιοι λογισμοί μᾶς στεροῦν ἀπό τούς καλούς καί ὠφέλιμους λογισμούς. γ) Οἱ μάταιοι καί ἀργοί λογισμοί γίνονται αἴτιοι τῶν κακῶν λογισμῶν μέ τήν ἐπενέργεια τοῦ διαβόλου καί λόγῳ τῆς ἀπροσεξίας μας: «Ἀργία μήτηρ πάσης κακίας», κατά τό γνωστό ρητό. Κατά τήν, ἐπίσης, γνωστή παραβολή τῶν ζιζανίων (Ματθ. 13, 24-30), «ἐν τῷ καθεύδειν τούς ἀνθρώπους (δηλ. ὅταν ὁ ἰδιοκτήτης κοιμόταν!) ἦλθεν αὐτοῦ ὁ ἐχθρός καί ἐπέσπειρεν ζιζάνια ἀνά μέσον τοῦ σίτου καί ἀπῆλθεν».

Ἡ ἀντιμετώπιση τῶν κακῶν λογισμῶν: Γενική θεραπεία τῶν λογισμῶν εἶναι ἡ ἐξαγόρευση, ἡ ἀποκάλυψή τους στόν Πνευματικό, στόν Ἐξομολόγο. Μέ τήν ἐξαγόρευση οἱ λογισμοί δέχονται καίριο πλῆγμα, ἀποδυναμώνονται. Ἡ ἀπόκρυψη τῶν λογισμῶν, ἀντίθετα, τούς ἰσχυροποιεῖ. Στόν Ἐξομολόγο ἀποκαλύπτουμε ὄχι μόνο τίς πράξεις μας, ἀλλά καί τούς λογισμούς μας, ὅλους τούς λογισμούς χωρίς ἐντροπή. Ἡ ἐξαγόρευση ὀφελεῖ ἀκόμη καί ὅταν γίνεται σέ πνευματικούς ἤ ἔμπιστους ἀνθρώπους, πολύ περισσότερο ὅμως στόν Ἐξομολόγο. Εἰδικότερα, οἱ θεραπεῖες τῶν κακῶν λογισμῶν εἶναι σύμφωνες μέ τίς αἰτίες τους. Ἔτσι, ὑπάρχουν ἐξωτερικές καί ἐσωτερικές θεραπεῖες. Ἄν ἐξωτερική αἰτία τῶν λογισμῶν εἶναι τά προϊόντα τῶν σωματικῶν αἰσθήσεων, ἐξωτερική θεραπεία εἶναι ἡ «φυλακή τῶν αἰσθήσεων», δηλ. ἡ ἄγρυπνη προσοχή τοῦ «νοῦ» γιά τό τί εἰσέρχεται σ’ αὐτόν, μέσω τῶν αἰσθήσεων. Γιά τό θέμα αὐτό ἔχει ἤδη μιλήσει ἀναλυτικά ὁ Ἅγιος. Ὅσο μεγαλύτερη εἶναι αὐτή ἡ προσοχή, τόσο ἀποδυναμώνονται οἱ λογισμοί, καί ὅσο μικρότερη εἶναι ἡ προσοχή, τόσο οἱ λογισμοί ἰσχυροποιοῦνται. Οἱ ἐσωτερικές θεραπεῖες τῶν λογισμῶν εἶναι τρεῖς: α) ἡ προσευχή, β) ἡ ἀντίρρηση καί γ) ἡ καταφρόνηση ἤ περιφρόνηση, ἀπό τίς ὁποῖες ἡ πρώτη εἶναι γνώρισμα τῶν ἀσθενῶν, ἡ δεύτερη τῶν ἀγωνιστῶν καί ἡ τρίτη τῶν «θεωρητικῶν». Εἶναι φανερό, ὅτι οἱ λογισμοί πρέπει νά ἀντιμετωπίζονται κυρίως μέ τήν πρώτη ἐσωτερική μέθοδο θεραπείας, τήν προσευχή. Ὡστόσο, ἐπειδή οἱ λογισμοί ἀντιστοιχοῦν σέ πάθη, ἡ θεραπεία τους συνίσταται στή θεραπεία τῶν ἀντίστοιχων παθῶν, ἀπό τά ὁποῖα προέρχονται. Εἰδικότερα, ἀπό τά πάθη τοῦ λογιστικοῦ προέρχονται οἱ λογισμοί τῆς βλασφημίας καί τῆς ἀπιστίας. Ἡ ἐσωτερική ἀνέκφραστη βλασφημία εἶναι μιά συνηθισμένη κατάσταση πολέμου λογισμῶν, ἡ ὁποία, λόγῳ τῆς ἄγνοιας καί τῆς ἐντροπῆς νά ἀποκαλυφθεῖ ἔχει ὁδηγήσει πολλούς στά ὅρια τῆς παραφροσύνης. Κατά τούς Πατέρες ἡ κατάσταση αὐτή ἔχει προέλευση δαιμονική, δέν ἐξαρτᾶται ἀπό τή βούλησή μας καί ἡ μόνη θεραπεία της εἶναι ἡ πλήρης περιφρόνησή της (σάν νά μήν συμβαίνει). Παρόμοιοι εἶναι καί οἱ λογισμοί τῆς ἀπιστίας: σκέψεις ὅτι δέν ὑπάρχει Θεός, ὅτι δέν ὑπάρχει μετά θάνατον ζωή, ὅτι ὅλα ὅσα πιστεύουμε εἶναι ψεύδη κ.ἄ. Ἡ θεραπεία τῶν παθῶν τοῦ λογιστικοῦ καί τῶν ἀντίστοιχων λογισμῶν γίνεται μέ τήν προσευχή (ἰδιαίτερα δέ μέ τή λεγόμενη «νοερά προσευχή»), μέ τήν μελέτη τῶν Γραφῶν καί μέ τή βαθειά ταπείνωση. Ἀπό τά πάθη τοῦ ἐπιθυμητικοῦ προέρχονται οἱ αἰσχροί λογισμοί. Θεραπεύονται μέ τήν ἐγκράτεια τῆς τροφῆς (νηστεία) καί τοῦ ὕπνου (ἀγρυπνία) καί μέ τήν ἀποφυγή τῶν σωματικῶν ἀνέσεων (ἄσκηση). Ἀπό τά πάθη τοῦ θυμικοῦ προέρχονται οἱ πονηροί λογισμοί, οἱ στρεφόμενοι ἐναντίον τοῦ πλησίον. Θεραπεύονται μέ τήν καλλιέργεια τῆς χριστιανικῆς ἀγάπης, τῆς ὁποίας κορύφωση εἶναι ἡ ἀγάπη πρός τούς ἐχθρούς. Πρός τοῦτο συμβάλλει ἡ προσευχή ὑπέρ τῶν ἐχθρῶν μας, κατά τήν ἐντολή τοῦ Κυρίου, «προσεύχεσθε ὑπέρ τῶν ἐπηρεαζόντων καί τῶν διωκόντων ὑμᾶς» (Ματθ. 5,44), ἀλλά καί ὁ νοητός ἐναγκαλισμός τους. Συνοπτικά, ὁ ἅγ. Μάξιμος Ὁμολογητής προτρέπει: «Χαλίνωσε τό θυμικό τῆς ψυχῆς σου μέ τήν ἀγάπη, καταμάρανε τό ἐπιθυμητικό μέ τήν ἐγκράτεια, ἀναπτέρωσε τό λογιστικό μέ τήν προσευχή, καί τό φῶς τοῦ νοῦ σου ποτέ δέν θά σκοτιστεῖ». Ὅταν ἐκλείπουν οἱ κακοί λογισμοί, τά ἐμπόδια μεταξύ Θεοῦ καί ἀνθρώπου, τό φῶς τοῦ Θεοῦ ἐκχύνεται στόν ἄνθρωπο, ὁ ὁποῖος γίνεται ὅλος φωτεινός, ὅλος ἐλεύθερος, οἰκεῖος τοῦ Θεοῦ καί μέτοχος τῶν αἰωνίων ἀγαθῶν Του.

Δεῖτε βιντεοσκοπημένο τό Θέμα στόν παρακάτω σύνδεσμο:

https://www.youtube.com/watch?v=mnWVjyv0bWA&t=171s