«Ορθοδοξία καί Ζωή»: Έννοια και ουσία τῶν λογισμών

 

Διάγραμμα – Περίληψη Θέματος ΙΣΤ' τοῦ Θεολογικοῦ Προγράμματος «Ὀρθοδοξία καί Ζωή» τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Μαντινείας καί Κυνουρίας, περιόδου ΙΕ', ἔτους 2020-2021.

Εἰσαγωγικά: Ὁ ἅγ. Νικόδημος συχνά τoνίζει ὅτι ὁ ἀόρατος πόλεμος γιά τή σωτηρία μας εἶναι περισσότερο ἐσωτερικός, παρά ἐξωτερικός πόλεμος. Στάδιο αὐτοῦ τοῦ πολέμου εἶναι «ἡ ἰδία μας ἡ καρδία καί ὅλος ὁ ἐσωτερικός ἄνθρωπος». Κατά τή διαβεβαίωση δέ τοῦ Κυρίου, «ἐκ τῆς καρδίας ἐξέρχονται διαλογισμοί (=λογισμοί)» (Ματθ. 15,19). Τό θέμα τῶν λογισμῶν εἶναι πολύ σημαντικό στήν Ὀρθόδοξη Παράδοση. Ἀπό αὐτούς ἐξαρτᾶται ἡ σωτηρία μας καί, γενικά, «οἱ λογισμοί καθορίζουν τή ζωή μας». Οἱ λογισμοί συνδέονται στενά μέ τήν ἁμαρτία καί τά πάθη: κάθε ἁμαρτία εἶναι πραγματοποίηση ἑνός προϋπάρχοντος λογισμοῦ - δέν ὑπάρχει «κατ’ ἐνέργειαν» ἁμαρτία, ἄν δέν προϋπάρχει ἀντίστοιχος ἁμαρτωλός λογισμός. Ἡ «κατ’ ἐνέργειαν» ἁμαρτία εἶναι ἁπλή ἐκδήλωση τῆς «κατά διάνοιαν», τῆς ἐσωτερικῆς ἁμαρτίας. Ὡστόσο, ὑπάρχει καί ἐσωτερική ἁμαρτία, χωρίς ἐξωτερικές ἐκδηλώσεις. Ἡ θεραπεία τῆς ἀνθρώπινης προσωπικότητος συνίσταται ἀπό μιά ἄποψη στή θεραπεία - διόρθωση τῶν λογισμῶν. Οἱ λογισμοί ἀντιπροσωπεύουν «τό ἔσωθεν τοῦ ποτηρίου», ἡ δέ ἐντολή τοῦ Κυρίου ἐν προκειμένῳ εἶναι: «καθάρισον πρῶτον τό ἐντός τοῦ ποτηρίου, ἵνα γένηται καί τό ἐκτός αὐτοῦ καθαρόν» (Ματθ. 23,27). Κατά τήν Ὀρθόδοξη Παράδοση, ἡ ἀνακαίνιση τοῦ ἀνθρώπου γίνεται «ἐκ τῶν ἔσω» πρός τά ἔξω.

Τί εἶναι οἱ λογισμοί: Ἐκ πρώτης ὄψεως, οἱ λογισμοί εἶναι σκέψεις. Ὡστόσο, δέν εἶναι κάθε σκέψη λογισμός. Λογισμός εἶναι ἡ σκέψη πού ἔχει κάποια ἔνταση καί κάποια διάρκεια. Λογισμός εἶναι, ἐπίσης, ἡ σκέψη ἡ συνδυασμένη μέ κάποιες εἰκόνες. Τέλος, λογισμοί εἶναι οἱ σκέψεις οἱ συνδυασμένες μέ πάθη. Οἱ μή συνδυασμένες μέ πάθη σκέψεις ἀποκαλοῦνται, συνήθως, «ἁπλοί λογισμοί», οἱ δέ συνδυασμένες μέ πάθη σκέψεις ἀποκαλοῦνται «σύνθετοι λογισμοί». Οἱ «ἁπλοί λογισμοί» ταυτίζονται, κατά κανόνα, μέ τούς «ἀγαθούς» (καλούς) λογισμούς. Εἶναι εὐνόητο, ὅτι τήν Ὀρθόδοξη θεραπευτική ἐνδιαφέρουν κατ’ ἐξοχήν οἱ «σύνθετοι λογισμοί»: ὅταν αὐτή ὁμιλεῖ περί λογισμῶν, ἐννοεῖ, συνήθως, τούς «σύνθετους λογισμούς».

Προϋποθέσεις τῆς γένεσης τῶν λογισμῶν: Γιά νά κατανοηθεῖ ἡ διαδικασία τῆς γένεσης τῶν λογισμῶν, πρέπει νά γνωρίζουμε κάποιες ἀνθρωπολογικές προϋποθέσεις, ἀπό τίς ὁποῖες ἐξαρτᾶται ἡ διαδικασία αὐτή. Ἡ Ὀρθόδοξη Παράδοση, ἐνῶ ἀποδέχεται γενικά τήν ἀρχαιοελληνική διαίρεση τῆς ψυχῆς σέ «λογιστικόν», «θυμοειδές» καί «ἐπιθυμητικόν», διακρίνει σαφῶς στό «λογιστικόν» τῆς ψυχῆς μεταξύ «νοῦ» καί «λόγου». Ὁ «νοῦς» καί ὁ «λόγος» ἀποτελοῦν τό «λογικόν» μέρος τῆς ψυχῆς, ἐνῶ τό «θυμοειδές» καί τό «ἐπιθυμητικόν» ἀποτελοῦν τό «ἄλογον» μέρος της. Ὁ «λόγος» εἶναι ἡ ἐνέργεια τῆς νοήσεως, δηλ. ἡ ἱκανότητα τοῦ ἀνθρώπου νά ἐπεξεργάζεται τά δεδομένα τῶν αἰσθήσεων καί νά σχηματίζει κρίσεις καί συλλογισμούς. Ἡ διαδικασία αὐτή συντελεῖται ἐντός τοῦ ἐγκεφάλου, γι’ αὐτό σωματική ἕδρα τοῦ «λόγου» εἶναι ὁ ἀνθρώπινος ἐγκέφαλος. Ἐκεῖ (στόν ἐγκέφαλο) ὑπάρχουν πολλοί λογισμοί τοῦ «λόγου», οἱ ὁποῖοι συλλέγονται ἀπό τά αἰσθητήρια ὄργανα καί σχηματίζονται μέ τήν ἐπεξεργασία τῶν δεδομένων τῶν αἰσθήσεων. Πρόκειται γιά τούς λεγόμενους «ἁπλούς λογισμούς». Ὁ «νοῦς», ἀντίθετα, διαφέρει τοῦ «λόγου». Κατά τόν ἅγ. Ἰωάννη τόν Δαμασκηνό, εἶναι «μέρος αὐτῆς (τῆς ψυχῆς) τό καθαρώτατον· ὥσπερ γάρ ὀφθαλμός ἐν σώματι, οὕτως ἐν ψυχῇ ὁ νοῦς». Αὐτό σημαίνει ὅτι ἡ ἐνέργεια τοῦ «νοῦ» εἶναι ὀπτική καί ὄχι συλλογιστική: ὁ «νοῦς» εἶναι ὄργανο ὀπτικό. Ὡστόσο, μέ τήν ἀνθρώπινη πτώση ὁ «νοῦς» ὑπέστη καίριο πλῆγμα, ὡς «πταῖσαν καί πρωτοπαθῆσαν» ὄργανο τοῦ ἀνθρώπου. Ἔκτοτε ὁ «νοῦς» ἀσθενεῖ ἤ ἀδρανεῖ (σέ τέτοιο βαθμό μάλιστα, ὥστε νά ἀγνοοῦμε παντελῶς τήν ὕπαρξή του) ἤ εἶναι «ἐσκοτισμένος» ἤ ἔχει «ἀμαυρωθεῖ» κατά τήν Πατερική διδασκαλία, ἡ ὁποία δέν δέχεται τήν ἀντίληψη ὅτι ὁ ἀνθρώπινος «νοῦς» ἔχει νεκρωθεῖ πλήρως μετά τήν πτώση. Ὁ «νοῦς», λοιπόν, συνεχίζει νά λειτουργεῖ μετά τήν πτώση, ἀλλά λειτουργεῖ ἀρρωστημένα καί ἐσφαλμένα. Ἔτσι, ὑπάρχει ἡ αὐθεντική λειτουργία τοῦ «νοῦ» (ἡ προπτωτική) καί ἡ ἐσφαλμένη (ἡ μεταπτωτική). Στήν αὐθεντική λειτουργία του ὁ «νοῦς» ἔχει ἕναν μόνο λογισμό: τή μνήμη τοῦ Θεοῦ, στήν κατάσταση δέ τῆς θεοπτίας τῶν Ἁγίων μοναδικός «λογισμός» (ἔργο) τοῦ «νοῦ» εἶναι ἡ θέα τοῦ Θεοῦ ἐν Δόξῃ: ὁ «νοῦς» εἶναι τό ὄργανο, διά τοῦ ὁποίου ὁρᾶται ὁ Θεός. Ἐπειδή τόπος συνάντησης τοῦ ἀνθρώπου μέ τόν Θεό εἶναι ἡ «καρδία», αὐτή εἶναι καί τό σωματικό ὄργανο, μέσῳ τοῦ ὁποίου ἐνεργεῖ ὁ «νοῦς». Ἡ Ὀρθόδοξη Παράδοση διαφοροποιούμενη τόσο ἀπό τήν ἀρχαία ἑλληνική ἀνθρωπολογία, ὅσο καί ἀπό κυριαρχοῦσες σύγχρονες ἀντιλήψεις περί ἀνθρώπου, δέχεται ὅτι κέντρο τῆς ἀνθρώπινης προσωπικότητος, ἀλλά καί τῆς ἀνθρώπινης φυσιολογίας, εἶναι ἡ καρδιά καί ὄχι ὁ ἐγκέφαλος. Κατά τόν ἅγ. Νικόδημο, ἡ «καρδία» εἶναι κέντρο α) «φυσικό» (τοῦ ἀνθρώπινου ὀργανισμοῦ), β) «παραφυσικό» (ἕδρα παθῶν καί δαιμόνων) καί «ὑπερφυσικό» (κατοικητήριο τῆς Χάριτος ἤ τόπος τῆς Βασιλείας τοῦ Θεοῦ). Ὁ «νοῦς» λειτουργεῖ φυσιολογικά, ὅταν λειτουργεῖ ἐντός τῆς «καρδίας».

Ἡ ἀσθένεια τοῦ «νοῦ» καί ὁ μολυσμός τῆς «καρδίας»: Ὡστόσο, μέ τήν ἀνθρώπινη πτώση ὁ «νοῦς» ἔπαψε νά λειτουργεῖ φυσιολογικά. Ἔγινε πλέον «ἀποστάτης» τοῦ Θεοῦ, κατά δέ τόν ἅγ. Γρηγόριο Παλαμᾶ, «νοῦς ἀποστάς τοῦ Θεοῦ ἤ κτηνώδης γίνεται ἤ δαιμονιώδης»! Εἰδικότερα, οἱ κυριώτερες συνέπειες τῆς πτώσεως ἐπί τοῦ «νοῦ» εἶναι: α) Ὁ «νοῦς» ἔχασε τήν κατ’ ἐξοχήν ἰδιότητά του, τήν ὁπτική: ἔπαψε πλέον νά βλέπει τόν Θεό. Ὁ πνευματικός ὀφθαλμός τοῦ ἀνθρώπου τυφλώθηκε, ἤ μᾶλλον καλύπτεται ἀπό τό «κάλυμμα τῶν παθῶν», καί πλέον δέν βλέπει. β) Ἡ ἐνέργεια τοῦ «νοῦ» ἔπαψε πλέον νά λειτουργεῖ ἐντός τῆς «καρδίας» καί λειτουργεῖ ἔξω ἀπό τόν φυσικό της χῶρο, στόν ἐγκέφαλο. Ἐκεῖ, ὅμως, λειτουργεῖ φυσιολογικά ἡ ἐνέργεια τοῦ «λόγου», μέ τήν ὁποία συγχέεται ἡ ἐνέργεια τοῦ «νοῦ». Αὐτός εἶναι ὁ λόγος, γιά τόν ὁποῖο ἀγνοοῦμε τήν ἰδιαίτερη ὕπαρξη τοῦ «νοῦ». Γι’ αὐτό ἡ Ὀρθόδοξη Παράδοση κάνει λόγο γιά «κάθοδο» ἤ γιά «εἴσοδο» τοῦ «νοῦ» στήν «καρδία», ἀναφερόμενη στή θεραπεία του. γ) Ὁ ἀποστάτης «νοῦς» ἔχασε τόν ἕνα καί μοναδικό του λογισμό, πού ἦταν ἡ μνήμη τοῦ Θεοῦ (μέσω τῆς ἀδιάλειπτης «νοερᾶς προσευχῆς») καί οἰκειοποιεῖται ὅλους σχεδόν τούς λογισμούς τοῦ «λόγου». Ὡστόσο, δέν τούς οἰκειοποιεῖται ἁπλῶς, ἀλλά τούς συνδυάζει μέ πάθη. Ἔτσι παράγονται πλέον «σύνθετοι» (ἐμπαθεῖς) λογισμοί. δ) Ἐπειδή ὁ «νοῦς» διακρίνεται σέ «οὐσία» καί «ἐνέργεια», ἡ μέν «ἐνέργεια» τοῦ «νοῦ» λειτουργεῖ στόν ἐγκέφαλο, συγχεόμενη μέ τήν «ἐνέργεια» τοῦ «λόγου», ἡ δέ «οὐσία» τοῦ «νοῦ» παραμένει ἐντός τῆς «καρδίας». Ἔτσι, ὁ «νοῦς» λειτουργεῖ κατά κάποιον τρόπο διχασμένα. Ὡστόσο, ἐπειδή ὑπάρχει ἡ ἀληλεπίδραση  μεταξύ «ἐνέργειας» καί «οὐσίας» τοῦ «νοῦ», ὅλοι οἱ ἐμπαθεῖς καί σύνθετοι λογισμοί τοῦ «νοῦ» κατέρχονται στήν «καρδία». Αὐτή εἶναι ἡ διαδικασία, μέ τήν ὁποία «κοινοῦται» (μολύνεται) ἡ ἀνθρώπινη «καρδία», καί αὐτός εἶναι ὁ λόγος, γιά τόν ὁποῖο «ἐκ τῆς καρδίας ἐξέρχονται διαλογισμοί πονηροί» (Ματθ. 15,19), κατά τή διαβεβαίωση τοῦ Κυρίου.

Εἴδη λογισμῶν: Στήν κατάσταση αὐτή ὁ «νοῦς» χρήζει θεραπείας, ἡ δέ θεραπεία του συνεπάγεται τή θεραπεία ὁλόκληρης τῆς ἀνθρώπινης προσωπικότητας. Αὐτή γίνεται διά τοῦ Χριστοῦ καί μόνο διά τοῦ Χριστοῦ καί διά τοῦ ἔργου τοῦ Χριστοῦ. Ὡστόσο, ἡ οἰκείωση τῆς δωρεᾶς τοῦ Χριστοῦ ἔχει καί ὑποκειμενικές προϋποθέσεις, ὅπως ὁ ἀγώνας ἐναντίον τῶν λογισμῶν. Αὐτός πάλι προϋποθέτει τή μελέτη καί κατάταξη τῶν λογισμῶν, ὅπως ἀκριβῶς ὁ ἔμπειρος ἰατρός μελετᾶ καί κατατάσσει τίς ἀσθένειες, μέ σκοπό τή θεραπεία τους. Κατά τούς Πατέρες, ὑπάρχουν τρία εἴδη λογισμῶν: α) οἱ «ἀγαθοί» (καλοί) λογισμοί, β) οἱ μάταιοι λογισμοί (ὅσοι δέν εἶναι οὔτε καλοί, οὔτε κακοί) καί γ) οἱ πονηροί λογισμοί. Κάθε εἶδος ἀπό αὐτούς χρήζει ἰδιαίτερης ἀντιμετώπισης καί θεραπείας (ἀκόμη καί οἱ καλοί λογισμοί μπορεῖ νά γίνουν αἰτία βλάβης σέ ὁρισμένες περιπτώσεις). Ὑπάρχουν διάφορα εἴδη πονηρῶν λογισμῶν, ὅπως α) λογισμοί κακίας (στρεφόμενοι ἐναντίον τῶν συνανθρώπων, τοῦ περιβάλλοντος ἤ ἀκόμη καί τοῦ ἑαυτοῦ μας), β) αἰσχροί, ἤ γενικότερα φιλήδονοι λογισμοί, γ) βλάσφημοι λογισμοί κ.ἄ. Ἡ θεραπεία τοῦ «νοῦ» ἀρχίζει, βέβαια, ἀπό τήν ἀποβολή τῶν πονηρῶν λογισμῶν, συνεχίζεται μέ τήν ἀποβολή τῶν ματαίων λογισμῶν καί ὁλοκληρώνεται μέ τήν ἀπέκδυση ἀκόμη καί τῶν καλῶν λογισμῶν, γιά ὅσους ἐπιθυμοῦν μέ κεκαθαρμένο «νοῦ» νά ἑνωθοῦν πλήρως μέ τόν Θεό.

Δεῖτε βιντεοσκοπημένο τό Θέμα στόν παρακάτω σύνδεσμο:

https://www.youtube.com/watch?v=C_ThrDx7agg