«Ορθοδοξία και Ζωή» 2022-2023: Η περί Θεού μαρτυρία της Παλαιάς Διαθήκης

 

Διάγραμμα – Περίληψη Θέματος ΙΑ΄ τοῦ Θεολογικοῦ Προγράμματος «Ὀρθοδοξία καί Ζωή» τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Μαντινείας καί Κυνουρίας, περιόδου ΙΖ΄, ἔτους 2022-2023. 

Εἰσαγωγικά: Ἡ Παλαιά Διαθήκη μαρτυρεῖ γιά τίς ἐνέργειες τοῦ Θεοῦ στόν κόσμο καί στήν ἱστορία. Ἐκεῖ ἀκριβῶς ἔγκειται ἡ οὐσία της. Δέν ἀναζητοῦμε σ’ αὐτήν τίς ἱστορικές πληροφορίες ἀναγκαστικά πού ἐμπεριέχει, οὔτε τίς τυχόν ἀλήθειες περί τοῦ κτιστοῦ κόσμου, οὔτε κἄν τήν ἱστορία τοῦ Ἰσραήλ, ὡς «ἐκλεκτοῦ Λαοῦ» τοῦ Θεοῦ. Εἰδικότερα, ἡ Π. Διαθήκη ἀναφέρεται στίς ἐνέργειες τοῦ Θεοῦ πρίν τήν ἔλευση τοῦ Χριστοῦ στόν κόσμο. Ἡ ἔλευση τοῦ Χριστοῦ ἑρμηνεύει τά γεγονότα τῆς Π. Διαθήκης. Ἡ ἱστορία της εἶναι «ἱστορία γεγονότων» (συγκεκριμένων παρεμβάσεων τοῦ Θεοῦ στόν κόσμο καί στήν ἱστορία), ἀλλά καί ὁλόκληρη ἡ Θεολογία τῆς Ἐκκλησίας μας εἶναι «Θεολογία γεγονότων». Ἡ Π. Διαθήκη ἑρμηνεύεται διά τῆς Καινῆς καί μόνο διά τῆς Καινῆς. Ἡ Καινή Διαθήκη φωτίζει τήν Παλαιά: ὅ,τι ἐκεῖ φαίνεται σκοτεινό, σκιῶδες καί δυσερμήνευτο, φωτίζεται καί διευκρινίζεται ἐδῶ. Ἡ ἑρμηνεία τῆς Π. Διαθήκης χωρίς τό φῶς τῆς Καινῆς εἶναι ἰουδαϊκή ἑρμηνεία καί γιά τήν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία ἀποτελεῖ πλάνη καί αἵρεση. Ὅμως, ποιός Θεός ἐνεργεῖ στή Π. Διαθήκη καί ποιές εἶναι οἱ «ἰδιότητές» του καί τά «χαρακτηριστικά» του;

Οἱ ἀπαρχές τοῦ περί Θεοῦ ἐρωτήματος: Τό περί Θεοῦ ἐρώτημα εἶναι καθολικό καί διαχρονικό. Μόνο τόν σύγχρονο δυτικό πολιτισμό φαίνεται νά μή ἀπασχολεῖ ἰδιαίτερα. Ἡ ἀναζήτηση τοῦ Θεοῦ εἶναι φυσική. Ὡστόσο, ὁ Θεός δέν ἀνακαλύπτεται διά τῶν φυσικῶν δυνάμεων τοῦ ἀνθρώπου. Ἡ ἀνθρώπινη ἀναζήτηση μόνο εἴδωλα τοῦ Θεοῦ «ἀνακαλύπτει» (δηλ. κατασκευάζει), τά ὁποῖα στή συνέχεια διαδίδονται εὐρέως, μέσῳ τῆς ἀφελοῦς πίστεως. Ἡ ἀφελής πίστη εἶναι ἀποτέλεσμα ἤ ψυχολογικῆς ἀνάγκης ἤ κοινωνικῆς ἀνάγκης ἤ προσωπικῆς ἀδυναμίας ἤ πολιτιστικῆς νηπιότητος κ.λπ. Ὅμως, στήν Ὀρθόδοξη Παράδοση ἡ πίστη ἔχει διαφορετικό περιεχόμενο. Σημαίνει ἐμπιστοσύνη - ἀποδοχή τοῦ ὅτι, ὅσοι ἰσχυρίζονται ὅτι εἶδαν τόν Θεό, εἶδαν ὄντως τόν Θεό. Ἡ πίστη αὐτή βασίζεται σέ πραγματικά γεγονότα, δηλ. σέ ἀποκαλύψεις τοῦ ἴδιου τοῦ Θεοῦ σέ ἱερά πρόσωπα ἀπό ἀρχαιοτάτων χρόνων (τουλάχιστον ἀπό τήν ἐποχή τοῦ Ἀβραάμ) μέχρι σήμερα. Ὁ Θεός γίνεται γνωστός μόνο ὅπου ἀποκαλύπτεται ὁ Ἴδιος. Μόνο ὅσοι Τόν εἶδαν καί Τόν γνώρισαν μέ αὐτό τόν τρόπο, δηλ. ὅσοι τούς ἀπεκαλύφθη, μποροῦν νά γνωρίζουν τήν ἀλήθεια περί τοῦ Θεοῦ. Πίστη σημαίνει ὅτι ἡ περί Θεοῦ μαρτυρία, πού κομίζουν ὅσοι ἰσχυρίζονται ὅτι εἶδαν τόν Θεό, εἶναι αὐθεντική. Καί εἶναι αὐθεντική, ἐπειδή εἶναι κοινή: ὅσοι ὄντως εἶδαν τόν Θεό, ὁμιλοῦν περί αὐτοῦ κατά τόν ἴδιο τρόπο, κομίζουν τήν ἴδια ἀκριβῶς περί Αὐτοῦ ἀλήθεια - μαρτυρία, παρ’ ὅτι τήν διατυπώνουν μέ διαφορετικό τρόπο, δηλ. μέ τά μέσα τῆς ἐποχῆς τους. Ὁ «Θεός ἡμῶν» δέν εἶναι ὁ Θεός στόν Ὁποῖο ἁπλῶς πιστεύουμε, ἀλλά ὁ Θεός τόν Ὁποῖο γνωρίζουμε. «Ὁ Θεός τῶν Πατέρων ἡμῶν», «ὁ Θεός Ἀβραάμ, Ἰσαάκ καί Ἰακώβ» δέν εἶναι ὁ Θεός στόν Ὁποῖο ἁπλῶς πίστεψαν, ἀλλά ὁ Θεός τόν Ὁποῖο εἶδαν καί ἔβλεπαν οἱ Πατέρες ἐκεῖνοι. Ἡ Ἁγ. Γραφή περιέχει ἀκριβῶς τίς ἀποκαλύψεις τοῦ Θεοῦ στούς Πατέρες, δηλ. τίς θεοπτικές ἐμπειρίες τῶν Ἁγίων (Προφητῶν καί Ἀποστόλων). Καί ἐπειδή οἱ θεοπτικές αὐτές ἐμπειρίες συνεχίζονται μέχρι σήμερα, αὐτές καταγράφονται στήν Ἱερά Παράδοση, πού ἀποτελεῖ φυσική συνέχεια τῆς Ἁγία Γραφῆς καί ἰσόκυρη «πηγή» θείας Ἀποκαλύψεως. Στήν Παλαιά Διαθήκη ὁ Θεός ἐμφανίζεται πρῶτα στούς Πρωτοπλάστους. Μετά τήν πτώση ἐμφανίζεται σέ ἐλάχιστα πρόσωπα (π.χ. στόν Νῶε). Ἀπό τόν Ἀβραάμ, ὅμως, καί ἑξῆς ἐμφανίζεται συστηματικά, πρῶτα στόν ἴδιο τόν Ἀβραάμ, δοκιμάζοντάς τον ποικιλοτρόπως, ἔπειτα στόν Ἰσαάκ, ἔπειτα στόν Ἰακώβ, ἔπειτα στούς Δώδεκα Πατριάρχες (τέκνα τοῦ Ἰακώβ) ἀπό τούς ὁποίους δημιουργεῖ ἕνα Λαό, μέ τόν ὁποῖο συνάπτει συμφωνία («Διαθήκη»). Ἐμφανίζεται ἔπειτα στόν Μωϋσῆ, ἐξάγει τόν Λαό ἀπό τήν Αἴγυπτο, σχίζει τήν Ἐρυθρά Θάλασσα, ἐμφανίζεται σέ κάποιες περιπτώσεις σέ ὁλόκληρο τόν Λαό, ἐμφανίζεται ἔπειτα σέ Προφῆτες καί Δικαίους, καθοδηγώντας τόν Λαό καί προετοιμάζοντας τήν ἐν Σαρκί ἔλευσή Του στόν κόσμο.

Ἡ περί Θεοῦ μαρτυρία τῶν Ἁγίων: Ὅσοι ὄντως εἶδαν τόν Θεό, κομίζουν περί Αὐτοῦ μιά παράδοξη μαρτυρία: ὅτι ὁ Θεός εἶναι ἕνα καί τρία πράγματα ταυτοχρόνως, ἕνας καί τριαδικός, μονάδα καί τριάδα! Ἡ μαρτυρία αὐτή δέν εἶναι ἀνθρώπινη ἐπινόηση, γιατί ἡ ἀνθρώπινη λογική δέν μπορεῖ νά φτάσει σ’ αὐτό τό παράδοξο. Ἡ περί Τριάδος ἀλήθεια εἶναι σκάνδαλο γιά τήν ἀνθρώπινη λογική, γιά τήν ὁποία ὁ Θεός θά εἶναι ἤ ἕνα ἤ τρία ἤ πολλά ἤ τίποτε· δέν μπορεῖ νά εἶναι ἕνα καί τρία ταυτοχρόνως. Ὡστόσο, οἱ Ἅγιοι ἐπιμένουν σ’ αὐτή τήν ἀλήθεια: ἰσχυρίζονται ὅτι βλέπουν τόν Θεό ὡς Φῶς, πού ὑπερβαίνει σέ ἀσύγκριτο βαθμό κάθε φυσικό φῶς καί ὅτι μέσα σ’ αὐτό τό Φῶς, βλέπουν ἄλλα δύο Φῶτα, ἀπό τά Ὁποῖα τό ἕνα εἶναι πηγή γιά τά ἄλλα δύο καί τά Ὁποῖα, ἄν καί διακρίνονται, βρίσκονται τό ἕνα μέσα στό ἄλλο καί παραμένουν ἕνα Φῶς. Ἡ ἀλήθεια αὐτή εἶναι «ὑπέρ νοῦν» καί «ὑπέρ ἔννοιαν» καί εἶναι στήν οὐσία της «ἄρρητη» (ἀνέκφραστη!). Ὡστόσο, ἡ ἀρχαία Ἐκκλησία ἐπιχείρησε νά τήν ἐκφράσει μέ παραδείγματα ἐκ τοῦ φυσικοῦ κόσμου, ὅπως τό φῶς καί τό ἀπαύγασμα, τό κεραμύδι τοῦ ἁγ. Σπυρίδωνος κ.ἄ. Οἱ μεγάλοι Πατέρες ἐπιχείρησαν νά τήν διατυπώσουν μέ ἔννοιες ἀπό τήν ἑλληνική φιλοσοφία, τίς ὁποῖες ἐπεξεργάστηκαν κατάλληλα. Εἰδικότερα, χρησιμοποίησαν τούς ὅρους «οὐσία», «φύσις», «ὑπόστασις» καί «πρόσωπον», σύμφωνα μέ τούς ὁποίους ὁ Θεός εἶναι «μία οὐσία» ἤ «μία φύσις» καί «τρεῖς ὑποστάσεις» ἤ «τρία πρόσωπα». Οἱ «ὑποστάσεις» ἤ τά «πρόσωπα» εἶναι ὁ Πατήρ, ὁ Υἱός καί τό Ἅγιο Πνεῦμα. Τίς διατυπώσεις αὐτές τῶν μεγάλων Πατέρων ἐπικύρωσαν Οἰκουμενικές Σύνοδοι τῆς Ἐκκλησίας. Ὡστόσο, ἡ περί Θεοῦ ἀλήθεια ἀκόμη καί μετά τή διατύπωσή της παραμένει ἄρρητο μυστήριο.

Ἡ περί Θεοῦ ἀλήθεια στήν Παλαιά Διαθήκη: Ἐπικρατεῖ συνήθως ἡ ἄποψη, ὅτι ἡ Π. Διαθήκη ἀναφέρεται σέ ἕναν ἄλλο Θεό, «σκληρό, αὐστηρό καί τιμωρό», διαφορετικό ἀπό τόν «Θεό τῆς ἀγάπης» τῆς Καινῆς Διαθήκης. Ὅμως, ἡ ἐκκλησιαστική Παράδοση ὁμόφωνα δέχεται ὅτι ἡ Π. Διαθήκη ὁμιλεῖ γιά τόν ἴδιο ἀκριβῶς Θεό. Ἐπίσης, ὁμόφωνα δέχεται ὅτι οἱ Προφῆτες καί Δίκαιοι τῆς Π. Διαθήκης (δηλ. οἱ συγγραφεῖς της) γνώριζαν πολύ καλά τήν ἀλήθεια περί Ἁγίας Τριάδος. Ὡστόσο, ἡ ἀλήθεια αὐτήν δέν διδάσκεται μέ σαφήνεια στήν Π. Διαθήκη. Τοῦτο ὀφείλεται στό ὅτι οἱ Ἅγιοι, ἄλλοτε τονίζουν τήν ἑνότητα τοῦ Θεοῦ καί ἄλλοτε τήν τριαδικότητά του, ἀνάλογα μέ τίς συνθῆκεςς τῆς ἐποχῆς. Τό περιβάλλον τῆς Π. Διαθήκης ἦταν ἀποκλειστικά πολυθεϊστικό καί εἰδωλολατρικό καί ἔπρεπε νά τονιστεῖ ἡ ἑνότητα τοῦ Θεοῦ σάν κατ’ ἐξοχήν γνώρισμα τῆς πίστεως τοῦ Ἰσραήλ. Ὁ περί Τριάδος λόγος εὔκολα θά ἐκλαμβανόνταν ὡς περί πολυθεΐας (τριθεΐας) λόγος. Ὡστόσο, ὁ περί Τριάδος λόγος ὑπάρχει στήν Π. Διαθήκη, ἐκφραζόμενος ὅμως συγκεκαλυμμένα καί συνεσκιασμένα, ὅπως στά ἑξῆς χαρακτηριστικά παραδείγματα - περιπτώσεις:

α) Μυστηριώδεις πληθυντικοί:

«Καὶ εἶπεν ὁ Θεός· Ποιήσωμεν ἄνθρωπον κατ’ εἰκόνα ἡμετέραν καὶ καθ’ ὁμοίωσιν ... Καὶ ἐποίησεν ὁ Θεὸς τὸν ἄνθρωπον, κατ’ εἰκόνα Θεοῦ ἐποίησεν αὐτόν» (Γεν. 1, 26-27)

«Καὶ εἶπεν ὁ Θεός· Ἰδοὺ Ἁδὰμ γέγονεν ὡς εἷς ἐξ ἡμῶν» (Γεν. 3,22).

«Καὶ εἶπε Κύριος ... Δεῦτε καὶ καταβάντες συγχέωμεν αὐτῶν ἐκεῖ τὴν γλῶσσαν ... Καὶ διέσπειρεν αὐτοὺς Κύριος ἐκεῖθεν ἐπὶ πρόσωπον πάσης τῆς γῆς ... διὰ τοῦτο ἐκλήθη τὸ ὄνομα αὐτῆς Σύγχυσις, ὅτι ἐκεῖ συνέχεε Κύριος τὰ χείλη πάσης τῆς γῆς» (Γεν. 11, 6-9).

β) Ἡ Φιλοξενία τοῦ Ἀβραάμ:

«Ὤφθη δὲ αὐτῷ (τῷ Ἀβραάμ) ὁ Θεὸς πρὸς τῇ δρυΐ τῇ Μαμβρῇ, καθημένου αὐτοῦ ἐπὶ τῆς θύρας τῆς σκηνῆς αὐτοῦ μεσημβρίας. Ἀναβλέψας δέ τοῖς ὀφθαλμοῖς αὐτοῦ εἶδε, καὶ ἰδοὺ τρεῖς ἄνδρες εἱστήκεισαν ἐπάνω αὐτοῦ· καὶ ἰδὼν προσέδραμεν εἰς συνάντησιν αὐτοῖς ἀπὸ τῆς θύρας τῆς σκηνῆς αὐτοῦ καὶ προσεκύνησεν ἐπὶ τὴν γῆν. Καὶ εἶπε· Κύριε, εἰ ἄρα εὗρον χάριν ἐναντίον σου, μὴ παρέλθῃς τὸν παῖδά σου· ληφθήτω δὴ ὕδωρ, καὶ νιψάτωσαν τοὺς πόδας ὑμῶν, καὶ καταψύξατε ὑπὸ τὸ δένδρον· καὶ λήψομαι ἄρτον, καὶ φάγεσθε, καὶ μετὰ τοῦτο παρελεύσεσθε εἰς τὴν ὁδὸν ὑμῶν, οὗ ἕνεκεν ἐξεκλίνατε πρὸς τὸν παῖδα ὑμῶν. Καὶ εἶπαν· Οὕτω ποίησον, καθὼς εἴρηκας» (Γεν. 18, 1-5).

γ) Μυστηριώδεις διακρίσεις:

«Κύριος ἔβρεξεν ἐπὶ Σόδομα καὶ Γόμορρα θεῖον, καὶ πῦρ παρὰ Κυρίου ἐξ οὐρανοῦ» (Γεν. 19,24).

«Κατέστρεψα ὑμᾶς, καθὼς κατέστρεψεν ὁ Θεὸς Σόδομα καὶ Γόμορρα, καὶ ἐγένεσθε ὡς δαλὸς ἐξεσπασμένος ἐκ πυρός· καὶ οὐδ’ ὧς ἐπεστρέψατε πρός με, λέγει Κύριος» (Ἀμώς 4,11).

«Εἶπεν ὁ Κύριος τῷ Κυρίῳ μου· Κάθου ἐκ δεξιῶν μου, ἕως ἂν θῶ τοὺς ἐχθρούς σου ὑποπόδιον τῶν ποδῶν σου. Ράβδον δυνάμεως ἐξαποστελεῖ σοι Κύριος ἐκ Σιών ... Ὤμοσε Κύριος καὶ οὐ μεταμεληθήσεται ... Κύριος ἐκ δεξιῶν σου συνέθλασεν ἐν ἡμέρᾳ ὀργῆς αὐτοῦ βασιλεῖς» (Ψαλμ. 109, 1-5). 

Δεῖτε βιντεοσκοπημένο τό Θέμα στόν παρακάτω σύνδεσμο:

https://www.youtube.com/watch?v=6dwyZlYH7Ng