«Ορθοδοξία Ελληνισμός Ρωμηοσύνη» 2024-5: Η προετοιμασία της Θείας Λειτουργίας

 

Διάγραμμα – Περίληψη Θέματος Ζ΄ τοῦ Προγράμματος Ὀρθόδοξης Κατήχησης «Ὀρθοδοξία Ἑλληνισμός Ρωμηοσύνη», περιόδου Β΄, ἔτους 2024-2025. 

Εἰσαγωγικά: Ἡ Θεία Λειτουργία - Θεία Εὐχαριστία εἶναι τό μέγιστο Μυστήριο τῆς Ἐκκλησίας καί τό μέγιστο ἔργο τοῦ ἀνθρώπου ἐπί τῆς γῆς. Εἶναι τό κέντρο ἤ ἡ «καρδία» τῆς Ἐκκλησίας τοῦ Χριστοῦ. Γιά τήν τέλεσή της ὑπάρχουν κάποιες ἀπαραίτητες προϋποθέσεις, ὥστε ἡ Θεία Εὐχαριστία νά εἶναι «ἀσφαλής καί βεβαία» (ἔγκυρη). Οἱ σπουδαιότερες ἀπό αὐτές εἶναι: α) ὁ Κανονικός Λειτουργός, Ἐπίσκοπος ἤ Πρεσβύτερος, πού εἶναι σέ κοινωνία μέ τήν Ἐκκλησία, β) ἡ παρουσία τοῦ Λαοῦ καί γ) ἡ «ὔλη» τοῦ Μυστηρίου, ὁ ἄρτος (τό προσεκτικά παρασκευασμένο Πρόσφορο) καί ὁ καθαρός ἐρυθρός οἶνος. Μέ αὐτές τίς προϋποθέσεις, μπορεῖ νά τελεσθεῖ ἡ Θ. Λειτουργία, ἡ ὁποία διακρίνεται σέ δύο ἤ τρία μέ τό εἰσαγωγικό μέρη: 1) Ἡ Προετοιμασία τῆς Θείας Λειτουργίας, 2) Ἡ Λειτουργία τῶν Κατηχουμένων ἤ Λειτουργία τοῦ Λόγου καί 3) Ἡ Λειτουργία τῶν Πιστῶν ἤ Λειτουργία τοῦ Σώματος καί τοῦ Αἵματος τοῦ Κυρίου. Καθένα ἀπό αὐτά ἀποτελεῖται ἀπό ἐπιμέρους στοιχεῖα, σύμφωνα μέ τό παρακάτω διάγραμμα.

Διάγραμμα τῆς Θείας Λειτουργίας: 1) Ἡ Προετοιμασία τῆς Λειτουργίας: α) Ὁ «Καιρός», β) Ἡ Ἔνδυση, γ) Ἡ Νίψη, δ) Ἡ Ἀκολουθία τῆς Προθέσεως, δ) Τά Προεισαγωγικά τῆς Λειτουργίας. 2) Ἡ Λειτουργία τῶν Κατηχουμένων: α) Ἡ Ἔναρξη («Εὐλογημένη ἡ Βασιλεία»), β) Τά Εἰρηνικά, γ) Τά Ἀντίφωνα, δ) Ἡ (Μικρή) Εἴσοδος, ε) Ὁ Τρισάγιος Ὕμνος, στ) Τά Ἀναγνώσματα: i) ὁ Ἀπόστολος, ii) τό Εὐαγγέλιο, ζ) Τό Κήρυγμα, η) Ἡ Ἐκτενής Δέηση, θ) Τά «Κατηχούμενα». 3) Ἡ Λειτουργία τῶν Πιστῶν: α) Οἱ Εὐχές τῶν Πιστῶν, β) Ὁ Χερουβικός Ὕμνος, γ) Ἡ Μεγάλη Εἴσοδος, δ) Τά Πληρωτικά, ε) Ὁ Ἀσπασμός, στ) Ἡ Ὁμολογία (τό Σύμβολο τῆς Πίστεως), ζ) Ἡ Ἁγία Ἀναφορά: i) Προοίμιο ἤ Διάλογος, ii) Εὐχαριστία ἤ Πρόλογος, iii) ὁ Ἐπινίκιος Ὕμνος, iv) οἱ Λόγοι Συστάσεως, v) ἡ Ἀνάμνηση, vi) ἡ Ἐπίκληση, vii) τά Δίπτυχα, η) Ἡ Κυριακή Προσευχή, θ) Ἡ Ὕψωση, ι) Ὁ Μελισμός, ια) Ἡ Μετάληψη, ιβ) Ἡ Εὐχαριστία, ιγ) Ἡ Ἀπόλυση.

Ὁ «Καιρός»: Ἡ συμμετοχή στή Θεία Εὐχαριστία ἀπαιτεῖ προετοιμασία, τόσο ἀπό τούς πιστούς, ὅσο καί ἀπό τόν Λειτουργό της (Ἐπίσκοπο ἤ Πρεσβύτερο). Γιά τόν Λειτουργό ὑπάρχει μιά σύντομη προπαρασκευαστική Ἀκολουθία, πού ἀποκαλεῖται «Καιρός». Περιλαμβάνει κοινές (γνωστές) προσευχές καί μία Εὐχή, μέ τήν ὁποία ὁ Λειτουργός ἐπικαλεῖται τήν ἐνίσχυση τοῦ Θεοῦ γιά τό ἔργο («τήν διακονίαν»), πού πρόκειται νά ἐπιτελέσει. Γιά τόν Ἱερέα Λειτουργό ὁ «Καιρός» ἀρχίζει μέ τή μετάνοια πρό τοῦ Ἀρχιερατικοῦ Θρόνου, ἔνδειξη ὅτι τελεῖ τή Λειτουργία, ὄχι ἀφ’ ἑαυτοῦ, ἀλλά μέ τήν ἄδεια - εὐλογία τοῦ οἰκείου Ἀρχιερέως, τήν ὁποία λαμβάνει ἀπό τήν κενή θέση του. Εἰδικότερα, ὁ «Καιρός» περιέχει: τό «Βασιλεῦ οὐράνιε», τό Τρισάγιο, τρία κατανυκτικά Τροπάρια στό τρίτο ἀπό τά ὁποῖα ἀνοίγεται ἡ Ὡραία Πύλη, τέσσερα Ἀπολυτίκια (τοῦ Κυρίου, τῆς Θεοτόκου, τοῦ Προδρόμου καί τοῦ Ἁγίου τοῦ Ναοῦ) κατά τή διάρκεια τῶν ὁποίων γίνεται ἡ προσκύνηση τῶν τεσσάρων Δεσποτικῶν Εἰκόνων τοῦ Τέμπλου, τήν Εὐχή γιά τήν ἐνίσχυση τοῦ Λειτουργοῦ καί τήν Ἀπόλυση. Ἡ Ἀκολουθία τοῦ «Καιροῦ» τελεῖται χαμηλοφώνως καί «χύμα» (χωρίς μέλος, διαβαστά). Ὅταν λειτουργεῖ Ἀρχιερεύς «Καιρό» λαμβάνει μόνο αὐτός καί μόνο ἕνας (ὁ πρῶτος). Μετά τήν Ἀπόλυση ὁ Λειτουργός ἤ οἱ Λειτουργοί εἰσέρχονται στό Ἅγιο Βῆμα καί ἀκολουθεῖ ἡ Ἔνδυση.

Ἡ Ἔνδυση: Ἡ Λειτουργία τελεῖται μέ εἰδικά ἱερατικά ἄμφια, πού ἔχουν ἐπί μέρους συμβολισμούς καί, γενικά, συμβολίζουν τήν εἴσοδο σέ ἕναν ἄλλο κόσμο, στή Βασιλεία τοῦ Θεοῦ. Στήν ἔνδυση κάθε ἀμφίου, λέγονται εἰδικοί ψαλμικοί Στίχοι, πού ἀναφέρονται συνήθως στόν συμβολισμό του. Ὅπως εἶναι γνωστό, ὑπάρχουν οἱ τρεῖς βαθμοί τῆς Ἱερωσύνης (Διάκονος, Πρεσβύτερος, Ἐπίσκοπος), οἱ ὁποῖοι διακρίνονται καί ἀπό τά ἄμφια πού φέρουν οἱ φορεῖς τους. Ὡστόσο, κάποια ἱερά ἄμφια εἶναι κοινά καί στούς τρεῖς βαθμούς. Ἄμφια τοῦ Διακόνου εἶναι: α) Τό Στιχάριο, «ποδήρης χιτῶνας», μακρύ ἔνδυμα, πού φτάνει μέχρι τό ἔδαφος, γιά τήν ἀκρίβεια λευκό. Συμβολίζει τόν φωτεινό χιτῶνα τοῦ Βαπτίσματος, δηλ. τή Βαπτισματική Χάρη. Αὐτή εἶναι κοινή σέ Κληρικούς καί λαϊκούς, γι’ αὐτό Στιχάριο φέρουν καί κάποιοι, πού δέν ἔχουν Ἱερωσύνη: στά λεγόμενα «βυζαντινά» χρόνια ὁ Αὐτοκράτορας καί σήμερα κάποιοι πού διακονοῦν στό Ἱερό. β) Τά Ἐπιμάνικα, ἐπιθέματα στό δεξί καί στό ἀριστερό χέρι. Ὁ συμβολισμός τους ἀναφέρεται στή δημιουργία τοῦ ἀνθρώπου (ἀριστερό) καί στήν θεία Οἰκονομία (ἀναδημιουργία - λύτρωση τοῦ ἀνθρώπου) (δεξιό). Ἐπιμάνικα ἔφερε, ἐπίσης, καί ὁ Αὐτοκράτορας. γ) Τό Ὁράριο, στενόμακρο ἀναδιπλούμενο ἄμφιο, πού συμβολίζει τή διακονική ἀποστολή καί ὑπηρεσία. Ὁ Διάκονος εἶναι βοηθητικός στά τελούμενα, δέν εἶναι τελετουργός, δέν μπορεῖ νά τελέσει καμία Ἀκολουθία μόνος του. Εἶναι σύνδεσμος μεταξύ Ἀρχιερέως ἤ Ἱερέως καί Λαοῦ. Ἄμφια τοῦ Πρεσβυτέρου εἶναι: α) Τό Στιχάριο. β) Τά Ἐπιμάνικα. γ) Τό Ἐπιτραχήλιο, μακρύ ἄμφιο, ἀποτελούμενο ἀπό δύο στενές λωρίδες, πού συμβολίζει τήν Ἱερατική (ἤ τήν Ἀρχιερατική) Χάρη. Κατ’ ἐξοχήν διακριτικό τοῦ Πρεσβυτέρου (καί τοῦ Ἐπισκόπου), χωρίς τό ὁποῖο δέν τελεῖται καμία Ἀκολουθία. Συμβολίζει, ἐπίσης, ὅτι ὁ Λειτουργός μόνο διά τοῦ Χριστοῦ τελεῖ ὅσα τελεῖ. Τά κρόσια του συμβολίζουν τίς ψυχές τῶν πιστῶν, ζώντων καί κεκοιμημένων, πού ἐξαρτῶνται ἀπό τόν Χριστό καί ἀναμένουν νά «ἐκχυθεῖ» σ’ αὐτούς ἡ Χάρη Του. δ) Ἡ Ζώνη, συμβολίζει τή δύναμη τοῦ Θεοῦ, πού ἐνισχύει τόν Λειτουργό στό ἔργο του, ἀλλά καί τήν καθαρότητα, πού πρέπει νά τόν διακρίνει. ε) Τό Ἐπιγονάτιο, ρομβοειδές ἄμφιο στό ὕψος τοῦ δεξιοῦ γόνατος, πού συμβολίζει τή «ρομφαία τοῦ Λόγου», δηλ. τήν προφητική (διδακτική) ἀποστολή τοῦ Λειτουργοῦ. στ) Τό Φελώνιο, ἐξωτερικό ἄμφιο, πού συμβολίζει τή θεία δικαιοσύνη (δικαίωση - λύτρωση), πού χορηγήθηκε μέ τήν ἔλευση τοῦ Χριστοῦ. ζ) Ὁ Σταυρός, σύμβολο τοῦ Σταυροῦ τοῦ Κυρίου καί τῆς σωτηρίας τοῦ κόσμου διά τοῦ Σταυροῦ. Ὁ Σταυρός καί τό Ἐπιγονάτιο εἶναι «ὀφφίκια» (ἀξιώματα), δηλ. σημαίνουν τιμητικές διακρίσεις ὅσων τά κατέχουν καί δέν τά φέρουν ὅλοι οἱ Ἱερεῖς. Ἄμφια τοῦ Ἐπισκόπου εἶναι: α) Τό Στιχάριο. β) Τά Ἐπιμάνικα. γ) Τό Ἐπιτραχήλιο. δ) Ἡ Ζώνη. ε) Τό Ἐπιγονάτιο. στ) Ὁ Σάκκος. Κατ’ ἀρχήν ἦταν ἔνδυμα τοῦ Αὐτοκράτορος, τό ὁποῖο ἀντικατέστησε τό Φελώνιο, ὅταν οἱ Πατριάρχες τῆς Ἀνατολῆς ἀναγκάστηκαν νά ἀσκήσουν ἐθναρχική ἀποστολή. Ὁ συμβολισμός του εἶναι ἀκριβῶς ὁ συμβολισμός τοῦ Φελωνίου, μέ ἀναφρά καί στήν (ἔκτακτη) ἐθναρχική ἀποστολή τῶν Ἀρχιερέων. ζ) Τό Ὠμοφόριο, τό κατ’ ἐξοχήν διακρικτικό τοῦ Ἐπισκόπου. Σύμβολίζει ὅ,τι ἀκριβῶς καί τό Ἐπιτραχήλιο καί ἐπί πλέον τό «ἀπολωλός πρόβατον», τό ὁποῖο ὁ «Ποιμήν ὁ Καλός» ἀναζητᾶ καί σώζει. «Ἀπολωλός πρόβατον» στήν προκειμένη περίπτωση εἶναι ὁλόκληρη ἡ ἀνθρώπινη φύση. η) Τό Ἐγκόλπιο, μικρή Εἰκόνα τοῦ Χριστοῦ ἐπί τοῦ στήθους. Συμβολίζει ὅτι ὁ Ἐπίσκοπος εἶναι (ἤ πρέπει νά εἶναι) συνεχῶς ἑνωμένος μέ τόν Χριστό, νά ἐνεργεῖ διά τοῦ Χριστοῦ, νά ὁμιλεῖ διά τοῦ Χριστοῦ κ.λπ. θ) Ὁ Σταυρός. ι) Ἡ Μίτρα. Ἦταν τό στέμμα τοῦ Αὐτοκράτορος, πού «μεταπήδησε» στούς Ἀρχιερεῖς, ὅπως ὁ Σάκκος, καί γιά τούς ἴδιους λόγους. Ὡστόσο, «μίτρα» ἔφερε καί ὁ Ἀρχιερέας τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης (ἐξ οὗ καί ἡ ὀνομασία). ια) Ἡ Ράβδος, σύμβολο τῆς ποιμαντικῆς (καθοδηγητικῆς καί τιμωρητικῆς) ἐξουσίας τοῦ Ἐπισκόπου. Φέρει στήν κορυφή της τόν Σταυρό ἀνάμεσα σέ δύο φίδια, σύμβολα τῶν ἐχθρῶν τοῦ Χριστοῦ καί τῆς Ἐκκλησίας, τούς ὁποίους ὑπερνικᾶ ὁ Σταυρός. ιβ) Τά Δικηροτρίκηρα, δύο κηροπήγια, τό ἕνα μέ τρία καί τό ἄλλο μέ δύο κεριά, σύμβολα τῶν δύο σπουδαιοτέρων δογμάτων - ἀληθειῶν τῆς πίστεως, τοῦ Τριαδικοῦ καί τοῦ Χριστολογικοῦ, τῶν τριῶν Προσώπων τῆς Ἁγίας Τριάδος (Τρίκηρο) καί τῶν δύο Φύσεων τοῦ Χριστοῦ (Δίκηρο). Σύμβολο, ἐπίσης, τοῦ θείου φωτός πού ἐκχέεται στόν κόσμο ἀπό τίς δύο αὐτές πηγές: ἀπό τά τρία Πρόσωπα τῆς Ἁγίας Τριάδος καί ἀπό τίς δύο Φύσεις τοῦ Χριστοῦ.

Ἡ Νίψη: Ἡ προσέγγιση τοῦ Θυσιαστηρίου ἀπαιτεῖ ψυχική καί σωματική καθαρότητα. Αὐτή συμβολίζεται μέ τήν τελετουργική Νίψη τῶν χειρῶν τῶν Λειτουργῶν στόν Νιπτήρα μετά τήν ἔνδυσή τους μέ τά ἱερά ἄμφια. Κατά τήν συμβολική αὐτή πράξη, λέγεται χαμηλοφώνως τμῆμα ἀπό τόν 25ο Ψαλμό «Νίψομαι ἐν ἀθώοις τὰς χεῖράς μου» (στίχ. 6-12). Παρόμοιες τελετουργικές νίψεις ὑπῆρχαν καί στήν ἰουδαϊκή λατρεία, μέ τόν ἴδιο ἀκριβῶς συμβολισμό. Οἱ Ἰουδαῖοι τῆς ἐποχῆς τοῦ Κυρίου ἔνιπταν ἀπαραιτήτως τά χέρια τους πρίν ἀπό κάθε φαγητό. Ὁ Κύριος ἔνιψε τά πόδια τῶν Μαθητῶν Του πρίν ἀπό τόν Μυστικό Δεῖπνο, παρέχοντας ὑπόδειγμα ταπεινώσεως, ἀλλά καί καθαρότητος. Ἡ καθαρότητα τῆς ψυχῆς εἶναι φροντίδα δική μας, ἀλλά κυρίως ἔργο τοῦ Θεοῦ. Μετά τόν «Καιρό», τήν Ἔνδυση καί τήν Νίψη τῶν χειρῶν ὁ Πρεσβύτερος καί ὁ Διάκονος ἀπέρχονται στήν Πρόθεση, ὅπου θά τελεσθεῖ ἡ Ἀκολουθία τῆς Προθέσεως. 

(«Ὀρθοδοξία Ἑλληνισμός Ρωμηοσύνη», Πρόγραμμα Ὀρθόδοξης Κατήχησης, Τρίπολη, Πνευματικό Κέντρο Μητροπολιτικοῦ Ἱ. Ναοῦ Ἁγίου Βασιλείου Τριπόλεως, πλατεία Ἐθνάρχου Μακαρίου. Ὑπεύθυνος π. Σωτήριος Ὀ. Ἀθανασούλιας. Περίοδος Β', ἔτος 2024-2025).