Η Θεία Λειτουργία της Εκκλησίας

Διάγραμμα – Περίληψη

Θέματος Ζ' τοῦ Θεολογικοῦ Προγράμματος «Ὀρθοδοξία καί Ζωή»

τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Μαντινείας καί Κυνουρίας,

περιόδου ΙΓ', ἔτους 2018-2019.

Τό «Μυστήριον τῶν Μυστηρίων»: Ἡ Θεία Λειτουργία εἶναι ἡ προσευχητική καί λατρευτική πράξη τῆς Ἐκκλησίας, ἐντός τῆς ὁποίας τελεῖται τό μέγα Μυστήριο τῆς Θείας Εὐχαριστίας. Ἡ Θ. Εὐχαριστία δέν εἶναι ἁπλῶς ἕνα ἀπό τά ἑπτά Μυστήρια, ἀλλά τό «Μυστήριον τῶν Μυστηρίων», δηλ. τό κέντρο καί τό θεμέλιο ὅλων τῶν Μυστηρίων: ὅλα τά Μυστήρια πηγάζουν ἀπό αὐτήν ἤ ὁδηγοῦν σ’ αὐτήν. Ἡ σύσταση τοῦ Μυστηρίου στόν Μυστικό Δεῖπνο. Οἱ Ἀπόστολοι, ὡς Λειτουργοί τῆς Εὐχαριστίας. Τά πρῶτα λειτουργικά κείμενα. Ἡ Λειτουργία τοῦ ἁγ. Ἰακώβου καί οἱ ἀρχαῖες Λειτουργίες. Οἱ Λειτουργίες τοῦ Μεγάλου Βασιλείου, τοῦ ἁγ. Χρυσοστόμου καί τῶν Προηγιασμένων. Ἡ Θεία Εὐχαριστία ὡς Θυσία καί ὡς «ἀνάμνησις» τοῦ Πάθους, τῆς Ἀναστάσεως, ἀλλά καί ὁλόκληρης τῆς ζωῆς τοῦ Χριστοῦ.

Ἡ προετοιμασία τῆς Λειτουργίας: Ἡ προσφορά τῶν «Δώρων τῆς Εὐχαριστίας», δηλ. τοῦ ἄρτου (προσφόρου) καί τοῦ οἴνου, ἐκ μέρους τῶν Πιστῶν. Ἡ προεργασία τοῦ Ἱερέως: α) ὁ «Καιρός», β) ἡ ἔνδυσις, γ) ἡ νῖψις. Ἡ Πρόθεσις: α) ἡ ὕψωσις, β) ἡ ἐξαγωγή τῶν «μερίδων» (τοῦ Κυρίου, τῆς Θεοτόκου καί τῶν «ταγμάτων»), γ) ἡ νῦξις, δ) ἡ μνημόνευσις τῶν ὀνομάτων (τοῦ Ἐπισκόπου, τῶν ζώντων καί τῶν τεθνεώτων), ε) ἡ κάλυψις καί στ) ἡ Εὐχή τῆς Προθέσεως.  

Ἡ «Λειτουργία τῶν Κατηχουμένων»: Τό πρῶτο τμῆμα τῆς Θ. Λειτουργίας («Λειτουργία τῶν Κατηχουμένων») καλεῖται καί «Λειτουργία τοῦ Λόγου», γιατί κέντρο της εἶναι τά Ἀναγνώσματα (ὁ Ἀπόστολος καί τό Εὐαγγέλιο). Στό τμῆμα αὐτό μετεῖχαν καί οἱ Κατηχούμενοι. Κύρια μέρη του εἶναι: α) Ἡ Ἔναρξις («Εὐλογημένη ἡ Βασιλεία»). β) Τά Εἰρηνικά. γ) Τά Ἀντίφωνα. δ) Ἡ Εἴσοδος (τοῦ Εὐαγγελίου, ἀκριβέστερα, ἡ εἴσοδος τοῦ Λειτουργοῦ). ε) Ὁ Τρισάγιος Ὕμνος. στ) Ὁ Ἀπόστολος, ζ) Τό Εὐαγγέλιο. η) Τό κήρυγμα. θ) Ἡ Ἐκτενής. ι) Ἡ Ἀπόλυσις τῶν Κατηχουμένων.

Ἡ «Λειτουργία τῶν Πιστῶν»: Στό δεύτερο τμῆμα («Λειτουργία τῶν Πιστῶν» ἤ «Λειτουργία τοῦ Σώματος καί τοῦ Αἵματος») κέντρο εἶναι ἡ Ἀναφορά (Θεία Εὐχαριστία). Σ’ αὐτό μετέχουν μονό οἱ Πιστοί (οἱ Βαπτισμένοι, τά πλήρη καί ζῶντα μέλη τῆς Ἐκκλησίας). Κανονικά, τελεῖται «κεκλεισμένων τῶν θυρῶν». Κύρια μέρη του εἶναι: α) Οἱ Εὐχές τῶν Πιστῶν. β) Ὁ Χερουβικός Ὕμνος. γ) Ἡ Μεγάλη Εἴσοδος (ἤ Προσκομιδή: μεταφορά τῶν προτεθέντων Δώρων στό Θυσιαστήριο - Ἁγία Τράπεζα). γ) τά Πληρωτικά (συμπληρωματικές δεήσεις). δ) Ὁ Ἀσπασμός, ε) Τό Σύμβολο τῆς Πίστεως. στ) Ἡ Ἀναφορά, ἡ «καρδία» τῆς Λειτουργίας, μέ τά ἑξῆς ἐπιμέρους τμήματα: i) Προοίμιο ἤ Διάλογος, ii) Εὐχαριστία ἤ Πρόλογος, iii) Ἐπινίκιος Ὕμνος, iv) Λόγοι Συστάσεως, v) Ἀνάμνησις, vii) Ἐπίκλησις, viii) Δίπτυχα. ζ) Ἡ Κυριακή Προσευχή. η) Ἡ Ὕψωσις. θ) Ὁ Μελισμός. ι) Ἡ Μετάληψις. ια) Ἡ Εὐχαριστία. ιβ) Ἡ Ἀπόλυσις.

Ἡ μετοχή στή Θεία Εὐχαριστία: Ἡ Εὐχαριστία δέν τελεῖται γιά νά τήν «παρακολουθήσουμε» ἤ γιά νά συμμετάσχουμε ἁπλῶς σ’ αὐτήν, ἀλλά γιά νά κοινωνήσουμε. Ἡ Λειτουργία δέν εἶναι θέαμα, οὔτε πρᾶξις τοῦ Λειτουργοῦ (Ἐπισκόπου ἤ Πρεσβυτέρου), ἀλλά ὁλόκληρης τῆς Ἐκκλησίας. Δέν εἶναι πρᾶξις τοῦ Λειτουργοῦ γιά τήν Ἐκκλησία, ἀλλά πρᾶξις τῆς Ἐκκλησίας διά τοῦ Λειτουργοῦ. Ὁ ὅρος «λειτουργία», ἀπό τό «ληός» ἤ «λεώς» (=λαός) + «ἔργον», σημαίνει τό «ἔργο τοῦ λαοῦ» (στή συγκεκριμένη περίπτωση, τοῦ «Λαοῦ τοῦ Θεοῦ», τῶν μελῶν τοῦ Σώματος τοῦ Χριστοῦ). Στήν ἀρχαία Ἐκκλησία κοινωνοῦσαν ὅλοι οἱ ἐκκλησιαζόμενοι. Οἱ Μετανοοῦντες (οἱ «ἐν ἐπιτιμίοις») ἐξέρχονταν μετά τό κήρυγμα, ὅπως οἱ Κατηχούμενοι. Ἤδη, ὅμως, ὁ ἀπόστολος Παῦλος ὁμιλεῖ γιά «δοκιμασία» καί γιά «ἀξιότητα» ἐνώπιον τῆς θείας Κοινωνίας (Α' Κορ, 11, 27-30), τό ἴδιο δέ νόημα ἔχει καί τό λειτουργικό παράγγελμα «τά Ἅγια τοῖς ἁγίοις». Ὁ γενικός ἐκκλησιαστικός κανόνας εἶναι ἐδῶ ὁ τῆς «συνεχοῦς» (τακτικῆς) θείας Κοινωνίας. Ἡ σύγχρονη δεσπόζουσα τάση τῆς «Εὐχαριστιακῆς Ἐκκλησιολογίας» στήν Ὀρθόδοξη Θεολογία, τονίζει ἰδιαίτερα τήν ἀνάγκη τῆς συνεχοῦς μετοχῆς στή θεία Κοινωνία, χωρίς νά τονίζει ὅσο πρέπει τίς προϋποθέσεις τῆς μετοχῆς. Ὡστόσο, ἡ Θεία Εὐχαριστία εἶναι μέν «ζωηφόρος» γιά τούς ἔχοντες αὐτές τίς προϋποθέσεις, ἀλλά εἶναι «θανατηφόρος» γιά τούς βαρέως ἁμαρτάνοντας! Γενικά, ἡ Εὐχαριστία ἐνεργεῖ ἀνάλογα μέ τήν πνευματική κατάσταση τῶν μετεχόντων: α) καθαρτικά γιά τούς καθαιρομένους, β) φωτιστικά γιά τούς φωτιζομένους καί γ) θεωτικά γιά τούς θεουμένους: «καί καθαίρει καί λαμπρύνει καί φωτός ποιεῖ μετόχους» (Ἀκολουθία Θ. Μεταλήψεως).