Μορφή και περιεχόμενο της προσευχής

Διάγραμμα – Περίληψη

Θέματος ΙΓ' τοῦ Θεολογικοῦ Προγράμματος «Ὀρθοδοξία καί Ζωή»

τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Μαντινείας καί Κυνουρίας,

περιόδου ΙΓ', ἔτους 2018-2019.

Οἱ ἐξωτερικές συνθῆκες τῆς προσευχῆς: Στήν ἐπιτυχία τῆς προσευχῆς συμβάλλουν σημαντικά οἱ ἐξωτερικές συνθῆκες: ὁ τόπος, ὁ χρόνος, ὁ τρόπος κ.λπ. Ἔχει ἤδη τονονισθεῖ ἡ ἡσυχία, ὡς ἀναγκαία ἐξωτερική καί ἐσωτερική συνθήκη τῆς προσευχῆς. Ὁ τόπος. Συνήθης τόπος προσευχῆς εἶναι τό «ταμεῖον», ὁ ἀπομονωμένος ἀπό ἐξωτερικές ἐπιδράσεις χῶρος, ὅπου ὁ προσευχόμενος «μόνος μόνῳ Θεῷ» συνομιλεῖ. Ὡστόσο, ἡ προσευχή γίνεται καί «ἐν παντί καιρῷ καί τόπῳ». Ὑπάρχουν προσευχές, πού μπορεῖ νά γίνονται παράλληλα μέ τήν ἐργασία, ὅταν αὐτή δέν ἀπαιτεῖ αὐξημένη προσοχή, χωρίς, ὅμως, νά καταργεῖται ἡ ἀποκλειστική στό «ταμεῖον» προσευχή. Ἡ ὕπαρξη ἱερῶν Εἰκόνων στόν χῶρο τῆς προσευχῆς καθιστᾶ περισσότερο «αἰσθητή» τήν παρουσία τοῦ Θεοῦ. Στή συγκέντρωση τοῦ νοῦ συμβάλλει ὁ χαμηλός φωτισμός (τό φῶς τοῦ κανδηλιοῦ ἤ τοῦ κεριοῦ) ἤ ἡ ἀπουσία φωτισμοῦ.
Ὁ χρόνος. Ἡ σχεδόν ἀνέφικτη δυνατότητα προσευχῆς «ἑπτάκις τῆς ἡμέρας» (Ψαλμ. 118,164), περιορίζει ἀναγκαστικά τούς «καιρούς» τῆς ἀτομικῆς προσευχῆς σέ δύο ἤ ἀκόμη καί σέ ἕναν: πρωΐ, βράδυ ἤ ὅταν ἐξυπηρετεῖται ὁ προσευχόμενος. Ὡστόσο, μιά σύντομη, τουλάχιστον, προσευχή πρέπει νά γίνεται μετά τόν ὕπνο (πρωΐ) καί πρό τοῦ ὕπνου (βράδυ). Ἡ διάρκεια τῆς προσευχῆς εἶναι ἔνδειξη τῆς σχέσεώς μας μέ τόν Θεό: τό πόσο ἀγαπᾶμε κάτι, φαίνεται ἀπό τό πόσον χρόνο ἀφιερώνουμε σ’ αὐτό. Ἡ σωστή προσευχή πρέπει νά γίνεται μέ πρόγραμμα (ὅπως καί κάθε ἄλλη πνευματική ἐργασία) καί νά ἔχει σταθερότητα (πρέπει νά ὑπάρχει «κανόνας» προσευχῆς). Οἱ Πατέρες τονίζουν τή σημασία τοῦ προγράμματος στήν πνευματική ζωή. Καλύτερα ὁ χρόνος τῆς καθημερινῆς προσευχῆς νά εἶναι μικρότερος, ἀλλά σταθερός, παρά μεγάλος καί ἀσταθής (ὁ μικρότερος χρόνος μπορεῖ νά αὐξάνεται κατά περίπτωσιν, ὄχι, ὅμως, νά μειώνεται). Ἡ διάρκεια δέν πρέπει νά ἐξαρτᾶται ἀπό τή διάθεσή μας νά προσευχηθοῦμε. Ἡ διάθεση εἶναι ἀποτέλεσμα Χάριτος τοῦ Θεοῦ καί δέν ἐξαρτᾶται, συνήθως, ἀπό μᾶς («τό πνεῦμα ὅπου θέλει πνεῖ», Ἰω. 3,7). Ὁ τρόπος. Ὅπως ὑπάρχει ποικιλία προσευχῶν, ἔτσι ὑπάρχει καί ποικιλία τρόπων προσευχῆς. Ὁ συνήθης τρόπος εἶναι ἡ ὄρθια στάση μέ ἐλαφρά κλίση τῆς κεφαλῆς. Ἐπίσης, ἀρκετά συνήθης τρόπος εἶναι ἡ γονυκλινής προσευχή. Μπορεῖ, ὡστόσο, ὁ προσευχόμενος νά προσεύχεται ἀκόμη καί καθήμενος. Οἱ ἀσκητές τῆς νοερᾶς προσευχῆς προσεύχονται, συνήθως, καθήμενοι «ἐν σπιθαμιαίᾳ καθέδρᾳ». Στήν ἀσκητική Παράδοση συναντᾶμε καί ἄλλους τρόπους προσευχῆς, πού σήμερα ἔχουν ἐκπέσει. Ὁ τρόπος τῆς προσευχῆς ἐξαρτᾶται καί ἀπό τό περιεχόμενό της: στίς κατανυκτικές προσευχές εἴμεθα γονυκλινεῖς, στίς ἀναστάσιμες ὄρθιοι κ.λπ. Ἡ προσωπική προσευχή μπορεῖ νά περιλαμβάνει καί μετάνοιες, μικρές ἤ μεγάλες, σέ συνδυασμό μέ τό σημεῖο τοῦ σταυροῦ. Ἡ προεργασία. Ἡ καθαρά προσευχή ἀπαιτεῖ προεργασία, ἡ ὁποία ἔγκειται στή συγκέντρωση τοῦ νοῦ ἀπό τόν περισπασμό του στόν κόσμο. Γι’ αὐτό πρέπει νά προηγεῖται κάποιος χρόνος ἀποχῆς ἀπό κάθε ἐνέργεια, ἀλλά καί ἀπό κάθε σκέψη. Στή συνέχεια μπορεῖ νά γίνεται «προθέρμανση», μέ τή μελέτη πνευματικῶν κειμένων (Ἁγίας Γραφῆς, βίων Ἁγίων, Πατερικῶν καί ἀσκητικῶν κειμένων κ.λπ.). Ἡ πνευματική μελέτη κατανύσσει τήν ψυχή καί τήν προετοιμάζει γιά προσευχή. Γενικά, ἡ αὐθεντική προσευχή προϋποθέτει ὅ,τι οἱ Πατέρες ὀνομάζουν «νῆψιν», δηλαδή μιά ἰδιαίτερη προσοχή τοῦ νοῦ γιά τό ποιές σκέψεις (λογισμοί) εἰσέρχονται ἐντός του καί ποιές εἰκόνες εἰσέρχονται ἐντός του, μέσῳ τῶν πέντε αἰσθήσεων καί τῆς φαντασίας. Ἡ «νῆψις» πρέπει νά εἶναι διαρκής κατάσταση κάθε πιστοῦ.

Τό περιεχόμενο τῆς προσευχῆς: Πολύ περισσότερο στήν ἐπιτυχία τῆς προσευχῆς συμβάλλει τό περιεχόμενό της. Ὡς πρός αὐτό, ἀπαιτεῖται θεῖος φωτισμός καί θεία καθοδήγηση. «Κύριε, δίδαξον ἡμᾶς προσεύχεσθαι» (Λουκ. 11,1), ζητοῦν οἱ Μαθητές. «Τό γάρ τί προσευξόμεθα καθό δεῖ οὐκ οἴδαμεν» (Ρωμ 8,26), γι’ αὐτό ζητοῦμε: «δίδαξον ἡμᾶς τά δικαιώματά σου, ὅτι προσεύξασθαι, καθ’ ὅ δεῖ, οὐκ οἴδαμεν, ἐάν μή σύ, Κύριε, τῷ Πνεύματί σου τῷ Ἁγίῳ ὁδηγήσῃς ἡμᾶς» (Εὐχή Ὄρθρου). Γενικά, ὁ περισσότερος προσευχητικός χρόνος πρέπει νά καλύπτεται μέ ὑπάρχουσες ἐκκλησιαστικές προσευχές καί σύντομος χρόνος νά ἀφιερώνεται σέ αὐτοσχέδιες προσωπικές προσευχές. Οἱ ἐκκλησιαστικές προσευχές περιέχονται στά λειτουργικά βιβλία τῆς Ἐκκλησίας, ἀλλά καί σέ εἰδικά καί εὔχρηστα Προσευχητάρια, ὅπου ὑπάρχουν οἱ Ἀκολουθίες τοῦ Μεσονυκτικοῦ καί τοῦ Ὄρθρου γιά τό πρωΐ, τοῦ Ἑσπερινοῦ καί τοῦ Ἀποδείπνου γιά τό βράδυ καί ἄλλες Ἀκολουθίες καί προσευχές γιά ὁποιαδήποτε ὥρα τῆς ἡμέρας (Παρακλήσεις, Χαιρετισμοί κ.ἄ.). Ὡς βιβλίο προσευχῆς μπορεῖ νά χρησιμοποιεῖται καί τό Ψαλτήριο (οἱ Ψαλμοί τοῦ Δαβίδ). Τά κυριώτερα εἴδη τῆς προσευχῆς ὡς πρός τό περιεχόμενό της εἶναι: α) Ἡ Αἴτηση ἤ Δέηση. Στή διατύπωση τῶν αἰτημάτων μας πρός τόν Θεό, πρέπει νά προηγοῦνται τά πνευματικά καί νά ἀκολουθοῦν τά αἰτήματα γιά πραγματικές ἀνθρώπινες ἀνάγκες: «Ζητεῖτε δέ πρῶτον τήν βασιλείαν ... αὐτοῦ καί ταῦτα πάντα προστεθήσεται ὑμῖν» (Ματθ. 6,33). Βέβαια, ὅλες οἱ ἀνάγκες καί ὅλα τά προβλήματα πρέπει νά ἀνάγονται στόν Θεό, ἀρκεῖ νά εἶναι πραγματικά. β) Ἡ Εὐχαριστία. Ἡ προσευχή μας πρέπει νά εἶναι, κυρίως, εὐχαριστία γιά τά δωρήματα τοῦ Θεοῦ, γιά ὅλα ὅσα ἔχουμε. γ) Ἡ Ἐξομολόγηση. Ἡ αἴτηση γιά τήν ἄφεση τῶν ἁμαρτημάτων μας καί ἡ ἔκφραση τῆς μετανοίας δέν πρέπει νά γίνονται μόνο στό Μυστήριο τῆς Ἐξομολογήσεως, ἀλλά νά ἐπεκτείνεται καί στήν προσωπική προσευχή. Ὡστόσο, ἡ προσευχή τῆς μετανοίας δέν ὑποκαθιστᾶ τή μυστηριακή Ἐξομολόγηση. δ) Ἡ Δοξολογία. Εἶναι τό ἀνώτερο εἶδος τῆς προσευχῆς, γιατί ἀποτελεῖ αἶνο καί ὕμνο στή Δόξα τοῦ Θεοῦ, χωρίς νά συνδέεται μέ αἰτήματα ἤ δωρήματα ὑλικά ἤ πνευματικά. Ἡ Δοξολογία δέν ἔχει καμμία ἀναφορά στόν παρόντα κόσμο. Τά κυριώτερα εἴδη τῆς προσευχῆς ὡς πρός τό ἀντικείμενό της εἶναι: α) Ἡ ὑπέρ τοῦ ἑαυτοῦ μας προσευχή. Αὐτή πρέπει νά περιορίζεται στά πνευματικά αἰτήματα, στήν ἐξομόλογηση, στήν εὐχαριστία. β) Ἡ ὑπέρ τῶν ἄλλων προσευχή. Ἀπαραίτητο «ἀντικείμενο» προσευχῆς πρέπει νά εἶναι οἱ ἄλλοι, οἱ ἀδελφοί, οἱ συνάνθρωποι, ὄχι μόνο οἱ συγγενεῖς καί οἰκεῖοι, ἀλλά καί οἱ ξένοι, ἰδιαίτερα οἱ πάσχοντες, οἱ ἐνδεεῖς, οἱ πτωχοί, οἱ ἀσθενεῖς, οἱ θλιβόμενοι, οἱ ἁμαρτάνοντες κ.λπ. Μεταξύ αὐτῶν περιλαμβάνονται καί οἱ ἐχθροί. γ) Ἡ ὑπέρ τῶν κεκοιμημένων προσευχή. Ἕνα μέρος τῆς προσευχῆς πρέπει νά ἀφιερώνεται στούς κεκοιμημένους. Λόγῳ τῆς στενῆς κοινωνίας μεταξύ στρατευομένης καί θριαμβεύουσας Ἐκκλησίας, οἱ κεκοιμημένοι αἰσθάνονται καί ἀποδέχονται τά εὐργετικά ἀποτελέσματα τῶν προσευχῶν τῶν ζώντων. δ) Ἡ ὑπέρ τοῦ κόσμου προσευχή. Ἀνώτερη προσευχή αὐτῆς τῆς κατηγορίας εἶναι ἡ ὑπέρ τοῦ κόσμου προσευχή. Ἐδῶ ὁ προσευχόμενος δέεται εἴτε ὑπέρ τοῦ σύμπαντος κόσμου συνολικά, εἴτε γενικά γιά διάφορες κατηγορίες ἀνθρώπων (πτωχοί, ἀσθενεῖς κ.λπ.), εἴτε ὑπέρ τῆς Ἐκκλησίας τοῦ Χριστοῦ, εἴτε ὑπέρ τῆς κτίσεως κ.λπ. Οἱ Πατέρες συμβουλεύουν κάθε προσευχή νά ἀρχίζει μέ λόγους αὐτομεμψίας, ὥστε νά ἀποφεύγεται ὁ κίνδυνος ὑπερηφανείας τοῦ προσευχομένου. Τέλος, στό πρόγραμμα τῆς προσωπικῆς προσευχῆς μας μπορεῖ νά ἐντάσσεται καί ἡ προσευχή μέ κομποσχοίνι καί μέ τήν προσευχητική φράση «Κύριε, Ἰησοῦ Χριστέ, ἐλέησόν με». Ἡ προσευχή αὐτή εἶναι πανίσχυρη καί μπορεῖ νά ὑποκαταστήσει καί τίς ἱερές Ἀκολουθίες (Ἑσπερινό, Ὄρθρο κ.λπ.) σέ πολλές περιπτώσεις, ὅπως οἱ περιπτώσεις ἐλλείψεως λειτουργικῶν βιβλίων. Μπορεῖ, ἐπίσης, νά συνεχίζεται καί ἐκτός προγράμματος ἤ καί παράλληλα μέ τίς καθημερινές μας ἐργασίες.