«Ορθοδοξία καί Ζωή»: Χριστιανική τελειότητα και ανθρώπινο θέλημα

 

Διάγραμμα – Περίληψη Θέματος ΣΤ' τοῦ Θεολογικοῦ Προγράμματος «Ὀρθοδοξία καί Ζωή» τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Μαντινείας καί Κυνουρίας, περιόδου ΙΕ', ἔτους 2020-2021. 

Ἡ χριστιανική τελειότητα: Ὁ σκοπός τοῦ ἀοράτου πολέμου, στόν ὁποῖο ἀναφέρεται ὁ ἅγιος Νικόδημος στό ὁμώνυμο ἔργο του, εἶναι ἡ ἕνωση καί κοινωνία τοῦ στρατευμένου στόν πόλεμο μέ τόν Θεό. Ὡστόσο, πολλοί σφάλλουν ὡς πρός τόν σκοπό αὐτό. Ἄλλοι ταυτίζουν τή χριστιανική τελειότητα μέ ἀσκητικές πράξεις: νηστεῖες, ἀγρυπνίες, σωματικές κακουχίες κ.ἄ. Ἄλλοι τήν ταυτίζουν μέ τήν προσευχή (ἰδιαίτερα τή νοερά), τήν ἡσυχία, τή μόνωση, τή σιωπή κ.ἄ. Ὅμως, οἱ ἀρετές αὐτές εἶναι εἴτε μέσα γιά τήν ἐπίτευξη τῆς τελειότητας, εἴτε καρποί (ἀποτελέσματα) τῆς Χάρης τοῦ Ἁγίου Πνεύματος. Μάλιστα, σέ πολλές περιπτώσεις οἱ ἀρετές προκαλοῦν βλάβη μεγαλύτερη ἀπό τίς φανερές ἁμαρτίες, ὅταν οἱ κάτοχοί τους προσβλέπουν μόνο σ’ αὐτές ἤ στήν ἡδονή πού προέρχεται ἀπ’ αὐτές, ἡ δέ καρδία τους «τρέχει» σέ θελήματα δικά τους ἤ τοῦ διαβόλου. Αὐτούς ὁ διάβολος δέν τούς ἐμποδίζει ἀπό ἀσκητικούς ἀγῶνες, οὔτε ἀπό μάταιους, «περίεργους καί ὑψηλούς» λογισμούς ἤ «μελέτας», ὅπως ὅτι ἐγκατέλειψαν τόν παρόντα κόσμο, ὅτι ὑψώθηκαν ὡς τά ἀγγελικά τάγματα, ὅτι αἰσθάνονται τόν Θεό μέσα τους κ.λπ. Πρόκειται γιά πεπλανημένους, ἐκτραπέντες ἀπό τόν ἀνθρώπινο προορισμό, ὁμοιάζοντας πολύ μέ τούς Φαρισαίους τῶν Εὐαγγελίων, τῶν ὁποίων γνωρίσματα εἶναι: α) Εἶναι ἰδιόρυθμοι καί ἰσχυρογνώμονες. Ἡ ἰδιοτροπία, ὡς πρόβλημα ὀντολογικῆς ἠθικῆς καί ὡς ἀπόκλιση ἀπό τήν καθολικότητα τοῦ προσώπου. β) Θέλουν πάντα νά προτιμῶνται ἀπό τούς ἄλλους (φιλαυτία). γ) Εἶναι εὔκολοι ἐξεταστές τῶν συνανθρώπων τους, ἐνῶ ἀποφεύγουν συστηματικά νά ἐξετάζουν τόν ἑαυτό τους. δ) Συγχίζονται καί ὀργίζονται ὅταν τούς ἐμποδίζουν ἀπό ἀρετές ἤ ἔργα εὐλαβείας, στά ὁποῖα ἐπιδίδονται. ε) Δέν ὑπομένουν εὔκολα θλίψεις, δυσκολίες καί πειρασμούς, διότι «τά κρυπτά τῆς καρδίας των εἶναι διεφθαρμένα ἀπό τήν ὑπερηφάνειαν», ἔχουν «τόν ἐσωτερικόν ὀφθαλμόν ἐσκοτισμένον», εἶναι «ἀπόκρυφοι ἁμαρτωλοί, σκεπασμένοι μέ τό κάλυμμα τῶν φαινομένων ἀρετῶν», θεραπεύονται δυσκολότερα ἀπό τούς φανερούς ἁμαρτωλούς. Ἀντίθετα, ἡ χριστιανική τελειότητα ἐπιτυγχάνεται ὅταν κάθε ἀρετή, ἀλλά καί κάθε πράξη μας, γίνεται μόνο γιά τή δόξα καί τήν ἀγάπη τοῦ Θεοῦ. Μόνο τότε οἱ ἀρετές μας εἶναι καθαρές. Πῶς, ὅμως, ἐπιτυγχάνεται τοῦτο;

Ἡ θεραπεία τοῦ ἀνθρωπίνου θελήματος: Ἀπαραίτητη προϋπόθεση γιά τή γνησιότητα τοῦ πνευματικοῦ ἀγῶνος καί γιά τήν καθαρότητα τῶν ἀρετῶν μας εἶναι ἡ ἀποστροφή κάθε δικοῦ μας θελήματος, μεγάλου ἤ μικροῦ, καί ἡ τέλεια ὑπακοή στό θέλημα τοῦ Θεοῦ. Ὁ Θεός, ὡς πρόσωπο, ἔχει θέλημα, ὅπως καί ὁ ἄνθρωπος. Μάλιστα, ἔχει θέλημα γιά κάθε θέμα καί γιά κάθε λεπτομέρεια τῆς ζωῆς μας. Στή γενικότητά του τό θεῖο θέλημα, τό «ἀγαθόν ... καί τέλειον» (Ρωμ. 12, 2), ἀποκαλύπτεται στούς Ἁγίους καί εἶναι καταγεγραμμένο στά ἱερά κείμενα τῆς Ἐκκλησίας, στίς λεγόμενες «πηγές» τῆς Ἀποκαλύψεως, δηλ. στήν Ἁγία Γραφή καί στήν Ἱερά Παράδοση. Στίς λεπτομέρειές του, ὅμως, εἶναι διαρκῶς ἀναζητούμενο: «Εὐλογητός εἶ Κύριε, δίδαξόν μέ τά δικαιώματά σου». Ἡ σωτηρία ἀπό μία ἄποψη ἔγκειται στόν συντονισμό τοῦ προσωπικοῦ μας θελήματος μέ τό θέλημα τοῦ Θεοῦ. Ὅμως, αὐτό τό προσωπικό θέλημα δέν ὑπῆρχε στόν προπτωτικό ἄνθρωπο: εἶναι σύμπτωμα καί ἐπακόλουθο τῆς ἀνθρωπίνης πτώσεως. Ἡ δυσκολία τοῦ συντονισμοῦ μας μέ τό θεῖο θέλημα ἔγκειται στό ὅτι τό θέλημα τοῦ μεταπτωτικοῦ ἀνθρώπου εἶναι ἐπαναστατημένο, διαφοροποιημένο ἀπό τό θέλημα τοῦ Θεοῦ, εἶναι δηλ. ἀρρωστημένο, διεφθαρμένο θέλημα. Καί ἐπειδή ὁ ἄνθρωπος ταυτίζεται σχεδόν μέ τό θέλημά του (ὁ ἄνθρωπος εἶναι ὅ,τι θέλει), ὁλόκληρος ὁ μεταπτωτικός ἄνθρωπος εἶναι ἀρρωστημένος καί διεφθαρμένος. Στή φυσική του κατάσταση τό ἀνθρώπινο θέλημα ἀκολουθεῖ ἀβίαστα, ἐλεύθερα καί χωρίς προσπάθεια καί κόπο τό θεῖο θέλημα, ἐπαναπαύεται κυριολεκτικά μέσα σ’ αὐτό. Τό αὐθεντικό ἀνθρώπινο θέλημα, ἐκεῖνο πού ἀκολουθεῖ ἀβίαστα τό θεῖο, ὀνομάζεται «φυσικό θέλημα» καί εἶναι κοινό. Τό διεστραμμένο ἀνθρώπινο θέλημα, τό ἀντιστρατευόμενο τόν Θεό, ὀνομάζεται «γνωμικό θέλημα» καί εἶναι διασπασμένο: κάθε ἄνθρωπος ἔχει δικό του «γνωμικό θέλημα». Ἡ ἀσθένεια τοῦ μεταπτωτικοῦ ἀνθρώπου ἔγκειται ἀκριβῶς στό «γνωμικό θέλημα». Ὁ ἄνθρωπος ἐξέπεσε, ἐπειδή ἐγκατέλειψε τό θεῖο θέλημα καί ἀκολούθησε τή δική του «γνώμη», καί ἁμαρτάνει, ἐπειδή ἐπίσης ἀκολουθεῖ τή δική του «γνώμη» ἤ τή «γνώμη» τοῦ διαβόλου. Ἰδιαίτερα οἱ συνθῆκες τῆς ἐποχῆς μας τρέφουν καί ἐνισχύουν καθ’ ὑπερβολήν τό «γνωμικό θέλημα». Εὔκολα π.χ. σχηματίζουμε «γνώμη» γιά κάθε θέμα, ἀκόμη καί γιά τά πνευματικά, ἡ ὁποία ἐνισχύεται διαρκῶς μέ σπουδές, μέ μελέτες, μέ κάθε εἴδους γνώσεις καί πληροφορίες, πού παρέχονται σωρηδόν ἀπό τό διαδίκτυο, ἀπό τά μέσα ἐνημερώσεως καί ἀπό ἄλλες εὔκολα προσβάσιμες πηγές. Στήν κατάσταση αὐτή δέν ὑποπτευόμεθα, α) ὅτι ἡ προσωπική αὐτή «γνώμη», ὅσο εὔλογη καί ἄν εἶναι, ὅσο κατοχυρωμένη καί ἄν εἶναι μέ ἀκλόνητα ἐπιχειρήματα, πιθανῶς δέν ταυτίζεται μέ τό θέλημα τοῦ Θεοῦ, καί β) ὅτι ὑπάρχει καί «δαιμονιώδης γνῶσις», δηλ. ὅτι ὁ διάβολος κατέχει ὅλα τά λογικά ἐπιχειρήματα γιά νά στηρίξει μιά «γνώμη», ἀλλά χειρίζεται ἄνετα καί τά κάθε εἴδους σοφίσματα, «μεθοδεῖες» καί ἀπάτες γιά νά ἐμφανίσει μιά πεπλανημένη ἀντίληψη ὡς ὀρθή. Ὡστόσο, στήν Ὀρθόδοξη Παράδοση κριτήριο πάντων εἶναι τό θεῖο θέλημα: Καλό εἶναι ὅ,τι θέλει ὁ Θεός καί κακό ὅ,τι δέν θέλει. «Ἐκ τοῦ θελήματος τοῦ Θεοῦ πᾶν ἀγαθόν ὁρίζεται» καί «τοῦτο ἀγαθόν φαμέν, ὅ θέλει» ὁ Θεός (Ἰω. Δαμασκηνός). Ἀντίθετα, γιά τήν κοσμική ἠθική, τή φιλοσοφική, τήν κοινωνική, τό ἀνθρώπινο δίκαιο, τή πολιτειακή νομοθεσία κ.λπ., τό καλό καί τό κακό ὁρίζονται ἀποκλειστικά ἀπό τίς ἐπιταγές τοῦ ὀρθοῦ λόγου. Καί ναί μέν οἱ κρίσεις τοῦ ὀρθοῦ λόγου ταυτίζονται συνήθως μέ τά θεῖα θελήματα, ὡστόσο σέ πολλές περιπτώσεις τό θεῖο θέλημα διαφοροποιεῖται (ὑπερβαίνει) τίς κρίσεις τοῦ ὀρθοῦ λόγου: ὅ,τι π.χ. εἶναι κακό (ἁμαρτία) γιά τό θεῖο θέλημα δέν εἶναι πάντα κακό γιά τόν ὀρθό λόγο ἤ ὑπάρχουν ἁμαρτίες πού τιμωροῦνται ἀπό τόν ἀνθρώπινο νόμο (φόνος, κλοπή κ.ἄ.), ἀλλά ὑπάρχουν καί ἁμαρτίες πού δέν τιμωροῦνται. Αὐτό συμβαίνει ἐπειδή τό θεῖο θέλημα, ἀκόμη καί ὅταν γίνεται γνωστό, παραμένει στήν πραγματικότητα ἀκατάληπτο: «Ὥσπερ γάρ ἡ οὐσία αὐτοῦ (τοῦ Θεοῦ) ἀκατάληπτος, οὕτω καί ἡ θέλησις καί ἡ πρόνοια αὐτοῦ» (Ἰω. Δαμασκηνός). Τό ἀκραῖο παράδειγμα τοῦ φόνου καί τόν ἅγ. Ἰωάννη Δαμασκηνό. Τό θεῖο θέλημα εἶναι πάντα «φυσικό» καί κοινό. Δέν ὑπάρχει «γνωμικό θέλημα» στήν Ἁγία Τριάδα: τά τρία θεῖα Πρόσωπα θέλουν ἀκριβῶς τό ἴδιο πράγμα, σύμφωνα μέ τό ἕνα, κοινό καί «φυσικό» θεῖο θέλημα. Κατά τόν ἴδιο τρόπο, καί στό πρόσωπο τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ δέν ὑπάρχει «γνωμικό θέλημα». Ὑπάρχουν δύο τέλειες «φυσικές θελήσεις», ἡ θεία καί ἡ ἀνθρώπινη, ἀλλά δέν ὑπάρχει «γνωμικό θελημα». Κατά συνέπειαν, ἡ θεραπεία τοῦ ἀνθρωπίνου θελήματος (καί, κατ’ ἐπέκτασιν, τοῦ ἀνθρωπίνου προσώπου) ἔγκειται στήν ἐκκοπή τοῦ «γνωμικοῦ θελήματος» ἤ στή μεταβολή τοῦ «γνωμικοῦ θελήματος» σέ «φυσικό θέλημα». Ἡ θεραπεία τοῦ ἀνθρωπίνου θελήματος εἶναι αἴτημα τῆς Κυριακῆς προσευχῆς: «γενηθήτω τό θέλημά σου, ὡς ἐν οὐρανῷ καί ἐπί τῆς γῆς».

Ἡ διαίρεση τοῦ «γνωμικοῦ θελήματος»: Στήν καθημερινή μας ζωή παρατηροῦμε ὅτι πολλές φορές θέλουμε ταυτόχρονα ἀντίθετα πράγματα: τό καλό καί τό κακό, τό ὠφέλιμο καί τό βλαβερό κ.λπ. Αὐτό, κατά τόν ἅγιο Νικόδημο, ὀφείλεται στό ὅτι τό ἀνθρώπινο θέλημα εἶναι διπλό. Ἀκριβέστερα, ἐντός μας ἐνεργοῦν δύο θελήσεις: α) ἡ ἀνωτέρα καί λογική θέληση καί β) ἡ κατωτέρα καί ἄλογος θέληση τῆς αἰσθήσεως. Μέ τήν πρώτη θέλουμε κάθε καλό, μέ τή δεύτερη κάθε κακό. Οἱ θελήσεις αὐτές βρίσκονται σέ διαρκή διαμάχη μεταξύ τους. Ἡ ἀνωτέρα θέληση βρίσκεται στό μεθόριο μεταξύ θείας καί κατωτέρας ἀνθρωπίνης θελήσεως καί ἕλκεται τόσο πρός τά πάνω, ὅσο καί πρός τά κάτω. «Ὅθεν ὅλος ὁ ἀόρατος πόλεμος, ἐν πρώτοις εἰς τοῦτο στέκει, ἤγουν, εἰς τό νά μή κλίνῃ ἡ ἀνωτέρα θέλησις εἰς τήν κατωτέραν». Οἱ «ἕξεις» (συνήθειές μας) ἐπηρεάζουν καθοριστικά τίς θελήσεις. Ἡ «ἕξις» στό κακό (στήν ἁμαρτία, στά πάθη, ἀλλά καί σέ κάθε εἴδους ἡδονή) ἰσχυροποιεῖ τήν κατωτέρα θέληση, μέ ἀποτέλεσμα τό ἔργο τῆς σωτηρίας νά γίνεται ἐξαιρετικά ἐπίπονο καί νά προϋποθέτει «βία φύσεως» (βία στόν ἑαυτό μας): «Ἡ Βασιλεία τῶν οὐρανῶν βιάζεται, καί βιασταί ἁρπάζουσιν αὐτήν» (Ματθ. 11,12). Ὁ ἀόρατος πόλεμος εἶναι ἀπό τήν ἄποψη αὐτή πόλεμος ἐναντίον τοῦ ἴδιου τοῦ ἑαυτοῦ μας.

Τά τέσσερα γενικά ὅπλα: Ὁ ἅγιος Νικόδημος παραθέτει τέσσερα γενικά πνευματικά ὅπλα, γιά νά ἀναδειχθεῖ ὁ μαχητής τοῦ Χριστοῦ νικητής στόν ἀόρατο πόλεμο. Αὐτά εἶναι: α) Νά μήν ἐμπιστεύεσαι ποτέ τόν ἑαυτό σου (ὁ κίνδυνος τῆς αὐτοπεποιθήσεως). β) Νά ἔχεις πάντα ὅλο σου τό θάρρος καί τήν ἐλπίδα στόν Θεό. γ) Νά ἀγωνίζεσαι πάντοτε (τά πνευματικά ἀγωνίσματα καί τά εἴδη τους). δ) Νά προσεύχεσαι (ἡ προσευχή καί τά εἴδη της).

 

Δεῖτε βιντεοσκοπημένο τό Θέμα στόν παρακάτω σύνδεσμο:

https://www.youtube.com/watch?v=ZT2FgSKBAGI