«Το μυστήριο του Χριστού» 2023-4: Η Αποκάλυψη του Θεού στον άνθρωπο

 

Διάγραμμα – Περίληψη Θέματος Β' τοῦ Προγράμματος Ὀρθόδοξης Κατήχησης «Τό μυστήριο τοῦ Χριστοῦ», περιόδου Α', ἔτους 2023-2024. 

Εἰσαγωγικά: Ὁ Χριστός εἶναι τό κέντρο τῆς πίστεως καί τῆς ζωῆς μας. Εἶναι ἡ μοναδική «ὁδός» τῆς σωτηρίας μας: «Οὐκ ἔστιν ἐν ἄλλῳ οὐδενί ἡ σωτηρία· οὐδέ γάρ ὄνομά ἐστιν ἕτερον ὑπό τόν οὐρανόν τό δεδομένον ἐν ἀνθρώποις ἐν ᾧ δεῖ σωθῆναι ἡμᾶς» (Πραξ. 4,12). Ὁλόκληρη ἡ ζωή Του εἶναι μυστήριο (ἀνατρέπει τά δεδομένα τῆς φύσεως). Ὁ Χριστός εἶναι τό θεῖο πρόσωπο, πού εἰσέρχεται στόν κόσμο καί στήν ἱστορία καί ἀνατρέπει τά δεδομένα της. Γι’ αὐτό μποροῦμε νά ὁμιλοῦμε γιά «μυστήριο τοῦ Χριστοῦ». Ὁ Χριστός, κατά τή διαβεβαίωσή Του, εἶναι ἡ μόνη «ὁδός» πρός τόν Πατέρα (Ἰω. 14,6), δηλ. εἶναι ὁ μόνος τρόπος νά γνωρίσουμε τόν Θεό: ὁ Θεός γνωρίζεται μόνο μέσω τοῦ Χριστοῦ.

Τό περί Θεοῦ ἐρώτημα καί ἡ Ἀποκάλυψη: Πῶς ἀκριβῶς γνωρίζεται ὁ Θεός; Τό περί Θεοῦ ἐρώτημα εἶναι πανανθρώπινο καί διαχρονικό. Ὅλοι κάποτε τό ἀντιμετωπίζουν: ἤ ἀποδέχονται ἤ ἀπορρίπτουν τόν Θεό, ἤ πιστεύουν ἤ δέν πιστεύουν. Ἡ ἀναζήτηση τοῦ Θεοῦ εἶναι φυσική κατάσταση στόν ἄνθρωπο. Ὅμως, ἡ ἀναζήτηση αὐτή δέν ὁδηγεῖ στή γνώση τοῦ Θεοῦ. Ὁδηγεῖ μόνο στήν κατασκευή φανταστικῶν εἰκόνων (εἰδώλων) περί Θεοῦ. Ἔτσι προέρχονται οἱ θρησκεῖες. Οἱ θρησκεῖες εἶναι προϊόντα τῆς λογικῆς καί τῆς φαντασίας τοῦ ἀνθρώπου, στήν προσπάθειά του νά ἀνακαλύψει μέ τίς δικές του δυνάμεις τόν Θεό. Καί ἐπειδή στήν προσπάθεια αὐτή ὑπεισέρχεται ἡ ἐνέργεια τοῦ διαβόλου, ὅλες οἱ θρησκεῖες εἶναι ἀποτελέσματα πλάνης καί ἀποτελοῦν «εἴδωλα» περί Θεοῦ ἤ δαιμονικές καταστάσεις: «πάντες οἱ θεοί τῶν ἐθνῶν δαιμόνια» (Ψαλμ. 95,5)! Ὅλες οἱ θρησκεῖες εἶναι εἴδωλα καί ὅλες εἶναι καταστάσεις πλάνης. Δέν ὑπάρχει μή εἰδωλολατρική θρησκεία. Ἐνδεχομένως, περιέχουν κάποιες ἀλήθειες (γενικότητες) περί Θεοῦ, ἀλλά στήν οὐσία τους εἶναι πλάνες. Ὁ Χριστός μεταξύ ἄλλων ἦλθε νά μᾶς ἐλευθερώσει ἀπό τήν πλάνη τῆς θρησκείας («ἐκ τῆς πλάνης τῶν εἰδώλων»)! Μιά ἄλλη ἀπόπειρα γνώσεως τοῦ Θεοῦ ἐπιχειρεῖται μέσω συλλογισμῶν. Τή μέθοδο αὐτή ἐφάρμοσε ἡ φιλοσοφία καί τήν ἀκολούθησαν ἀργότερα οἱ αἱρετικοί τῆς Ἐκκλησίας: κατά τούς Πατέρες, οἱ αἱρετικοί «θεολογοῦν» «ἀριστοτελικῶς» (μέ συλλογισμούς). Ὅμως, καί αὐτή ἡ μέθοδος δέν ὁδηγεῖ σέ πραγματική γνώση τοῦ Θεοῦ, ἀλλά σέ θεωρίες (λογικές κατασκευές περί Θεοῦ), πού σήμερα θεωροῦνται ἀνυπόστατες καί, βέβαια, παρεκκλίνουν ἀπό τήν Ὀρθόδοξη Παράδοση. Πῶς, λοιπόν, γνωρίζεται, ὁ Θεός; Γνωρίζεται μόνο ὅπου ἀποκαλύπτεται ὁ Ἴδιος. Ἡ φανέρωση τοῦ Θεοῦ σέ συγκεκριμένες περιπτώσεις ὀνομάζεται «Ἀποκάλυψη». Ἀποκάλυψη εἶναι ἡ ἐνέργεια τοῦ Θεοῦ, μέ τήν ὁποία ὁ Ἴδιος φανερώνει τόν ἑαυτό Του. Ἔξω ἀπό τήν Ἀποκάλυψη δέν μπορεῖ νά ὑπάρξει καμία γνώση τοῦ Θεοῦ: διά τῆς ἀνθρώπινης σοφίας κανείς ποτέ δέν γνώρισε τόν Θεό! (πρβλ. Α' Κορ. 1,21).

Ἡ λεγόμενη «φυσική Ἀποκάλυψη»: Ὁ Θεός ἀποκαλύπτεται ἀρχικά στή δημιουργία Του. Ὁ κόσμος ἀποτελεῖ δημιουργία τοῦ Θεοῦ καί ἔμμεσα μαρτυρεῖ γιά τήν ὕπαρξη, τή σοφία, τήν παντοδυναμία, τή δόξα Του κ.λπ.: «οἱ οὐρανοί διηγοῦνται δόξαν Θεοῦ» (Ψαλμ. 18,2). Στή δημιουργία ἀνιχνεύουμε «ἰδιότητες» τοῦ Θεοῦ, ὅπως σέ ἕνα καλλιτεχνικό ἔργο βλέπουμε χαρακτηριστικά τοῦ καλλιτέχνη. Ὡστόσο, δέν βλέπουν ὅλοι τήν δόξα τοῦ Θεοῦ στά κτίσματα (δημιουργήματα). Ἐπιπλέον, ἡ ἀποκάλυψη αὐτή εἶναι ἔμμεση καί ἀτελής: δέν εἶναι πλήρης καί δέν ὁδηγεῖ στή σωτηρία. Μόνο γενικές πληροφορίες περί τοῦ Θεοῦ παρέχει, ὅπως ὅτι ὑπάρχει ὁ Θεός, ὅτι εἶναι πάνσοφος, παντοδύναμος, τέλειος, ἀγαθός κ.λπ. Ὀνομάζεται συνήθως «φυσική Ἀποκάλυψη» καί ἡ γνώση πού παρέχει ὀνομάζεται «φυσική Θεολογία». Στή Δύση ἀναπτύχθηκε ἡ θεωρία γιά τήν «ἀναλογία τοῦ ὄντος» («analogia entis»), πού μοιάζει μέ τή «φυσική Θεολογία», κατά τήν ὁποία μεταξύ ἀκτίστου καί κτιστοῦ, Θεοῦ καί κόσμου, ὑπάρχουν ἀναλογίες (ὁμοιότητες, κοινά στοιχεῖα). Ἡ μελέτη, λοιπόν, τῶν ὄντων (τῶν δημιουργημάτων), ὁδηγεῖ στή γνώση τοῦ Θεοῦ καί ἄρα ὁ Θεός μπορεῖ νά ἀνακαλυφθεῖ καί νά γίνει γνωστός μέσω τῆς ἐπιστήμης. Ἡ Ὀρθόδοξη Παράδοση ἀπορρίπτει ἐντελῶς τήν «ἀναλογία τοῦ ὄντος», ἐπειδή, κατά τήν κοινή ἐμπειρία τῶν Ἁγίων, μεταξύ ἀκτίστου καί κτιστοῦ, Θεοῦ καί κόσμου, δέν ὑπάρχει καμία ὁμοιότητα.

Ἡ λεγόμενη «ὑπεφυσική Ἀποκάλυψη»: Ὑπάρχει, ὅμως, καί ἡ ἄμεση Ἀποκάλυψη τοῦ Θεοῦ σέ συγκεκριμένα πρόσωπα, εἰδικότερα στούς Προφῆτες τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης, στούς Ἀποστόλους καί στούς Ἁγίους τῆς Ἐκκλησίας, ἡ λεγόμενη «ὑπερφυσική Ἀποκάλυψη». Κάποιοι βλέπουν πραγματικά τόν Θεό καί ἀποκαλοῦνται γι’ αὐτό «θεόπτες», ὅπως ὁ προφήτης Μωϋσῆς. Αὐτοί εἶναι οἱ Προφῆτες τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης, οἱ Ἀπόστολοι τῆς Καινῆς καί οἱ Ἅγιοι τῆς Ἐκκλησίας. Στούς Προφῆτες ὁ Θεός δέν ἀποκαλύπτεται ἔμμεσα, ἀλλά ἄμεσα, «ἐνώπιον ἐνωπίῳ» (Ἐξ. 33,11) ἤ «πρόσωπον πρός πρόσωπον» (Γεν. 32,30). Οἱ Προφῆτες ἔβλεπαν τήν ἴδια τήν ἄκτιστη πραγματικότητα (Ἐνέργεια) τοῦ Θεοῦ, μετέχοντας σ’ αὐτήν, καί ὄχι κτιστές πραγματικότητες ἤ ἀκόμη καί κτιστά σύμβολα τοῦ Θεοῦ. Οἱ Προφῆτες εἶχαν πραγματικές θεοπτικές ἐμπειρίες (θεοφάνειες). Ἡ Παλαιά Διαθήκη εἶναι ἀκριβῶς ἡ ἱστορία τῶν θεοφανειῶν τῶν Προφητῶν καί Δικαίων τῆς πρό τοῦ Χριστοῦ ἐποχῆς.

Ἡ ἐν Χριστῷ Ἀποκάλυψη: Μέ τούς Προφῆτες, ὅπως καί μέ τούς τύπους καί τά σύμβολα τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης, ὁ Θεός προετοιμάζει τήν ὕψιστη Ἀποκάλυψή Του, πού εἶναι τό πρόσωπο τοῦ Υἱοῦ καί Λόγου Του, τοῦ Χριστοῦ: ἡ Σάρκωση τοῦ θείου Λόγου. Ὡστόσο, ἡ Σάρκωση δέν εἶναι Ἀποκάλυψη τοῦ Θεοῦ σέ ὅλους καί κατά τόν ἴδιο τρόπο: δέν ἔβλεπαν ὅλοι τόν Χριστό ὅπως ἀκριβῶς εἶναι ἤ τουλάχιστον ὅπως μπορεῖ νά τόν δεῖ ὁ ἄνθρωπος. Δέν ἔβλεπαν ὅλοι τόν Χριστό ὡς Θεό, ἐπειδή α) δέν εἶχαν τίς ὑποκειμενικές προϋποθέσεις νά τόν δοῦν ἔτσι καί β) ἐπειδή, κατά τούς Πατέρες, ἡ θεότητά Του «ἐκρύπτετο ὑπό τήν ἀνθρωπότητα». Λίγοι εἶδαν τόν Χριστό ὅπως εἶναι: ὁ Συμεών στήν Ὑπαπαντή, ὁ Πρόδρομος στή Βάπτιση, οἱ τρεῖς Μαθητές στή Μεταμόρφωση καί, βέβαια ἡ Θεοτόκος. Σέ ὅλο τό διάστημα πρό τοῦ Πάθους Του ὁ Κύριος παιδαγωγοῦσε τούς Μαθητές καί τούς ἀκροατές Του νά Τόν γνωρίσουν ὅπως εἶναι. Τό ἐπί γῆς ἔργο (Οἰκονομία) τοῦ Χριστοῦ ὁλοκληρώνεται στήν Πεντηκοστή. Ἡ Πεντηκοστή εἶναι καί ἡ κορύφωση τῆς Ἀποκαλύψεως. Ἡ Πεντηκοστή, ὅμως, εἶναι συνεχιζόμενο γεγονός μέχρι σήμερα στούς Ἁγίους τῆς Ἐκκλησίας. Αὐτοί μετέχουν στήν ἴδια ἐμπειρία τῶν Ἀποστόλων καί εἶναι οἱ πραγματικοί (ἐμπειρικοί) Θεολόγοι, πού θεολογοῦν μέ βάση τή θεοπτική ἐμπειρία τους καί ὄχι μέ τή λογική ἤ τή φαντασία τους. Συνοπτικά, ὑπάρχουν τρεῖς μορφές Ἀποκαλύψεως: α) ἡ φυσική στή δημιουργία, β) ἡ ὑπερφυσική στούς Προφῆτες, Ἀποστόλους καί Ἁγίους καί γ) ἡ Ἀποκάλυψη στό πρόσωπο τοῦ Χριστοῦ. 

(«Τό μυστήριο τοῦ Χριστοῦ», Πρόγραμμα Ὀρθόδοξης Κατήχησης, Τρίπολη, Πνευματικό Κέντρο Μητροπολιτικοῦ Ἱ. Ναοῦ Ἁγίου Βασιλείου Τριπόλεως, πλατεία Ἐθνάρχου Μακαρίου. Ὑπεύθυνος π. Σωτήριος Ὀ. Ἀθανασούλιας. Περίοδος Α', ἔτος 2023-2024).