«Αγ. Γραφή, Εκκλησία, Παράδοση» 2023-4: Η Παραβολή του Καλού Σαμαρείτη

 

Διάγραμμα – Περίληψη Θέματος Β' τοῦ Προγράμματος Μελέτης καί Ἑρμηνείας τῆς Ἁγίας Γραφῆς «Ἁγία Γραφή, Ἐκκλησία καί Παράδοση», περιόδου Α', ἔτους 2023-2024. 

Κείμενο Εὐαγγελίου: «Τῷ καιρῷ ἐκείνῳ, νομικός τις προσῆλθε τῷ Ἰησοῦ πειράζων αὐτὸν καὶ λέγων· Διδάσκαλε, τί ποιήσας ζωὴν αἰώνιον κληρονομήσω; 26 Ὁ δὲ εἶπε πρὸς αὐτόν· Ἐν τῷ νόμῳ τί γέγραπται; Πῶς ἀναγινώσκεις; 27 Ὁ δὲ ἀποκριθεὶς εἶπεν· Ἀγαπήσεις Κύριον τὸν Θεόν σου ἐξ ὅλης τῆς καρδίας σου καὶ ἐξ ὅλης τῆς ψυχῆς σου καὶ ἐξ ὅλης τῆς ἰσχύος σου καὶ ἐξ ὅλης τῆς διανοίας σου, καὶ τὸν πλησίον σου ὡς σεαυτόν· 28 Εἶπε δὲ αὐτῷ· Ὀρθῶς ἀπεκρίθης· τοῦτο ποίει καὶ ζήσῃ. 29 Ὁ δὲ θέλων δικαιοῦν ἑαυτὸν εἶπε πρὸς τὸν Ἰησοῦν· Καὶ τίς ἐστί μου πλησίον; 30 Ὑπολαβὼν δὲ ὁ Ἰησοῦς εἶπεν· Ἄνθρωπός τις κατέβαινεν ἀπὸ Ἱερουσαλὴμ εἰς Ἱεριχώ, καὶ λῃσταῖς περιέπεσεν· οἳ καὶ ἐκδύσαντες αὐτὸν καὶ πληγὰς ἐπιθέντες ἀπῆλθον ἀφέντες ἡμιθανῆ τυγχάνοντα. 31 Κατὰ συγκυρίαν δὲ ἱερεύς τις κατέβαινεν ἐν τῇ ὁδῷ ἐκείνῃ, καὶ ἰδὼν αὐτὸν ἀντιπαρῆλθεν. 32 Ὁμοίως δὲ καὶ λευΐτης γενόμενος κατὰ τὸν τόπον, ἐλθὼν καὶ ἰδὼν ἀντιπαρῆλθε. 33 Σαμαρείτης δέ τις ὁδεύων ἦλθε κατ᾿ αὐτόν, καὶ ἰδὼν αὐτὸν ἐσπλαγχνίσθη, 34 καὶ προσελθὼν κατέδησε τὰ τραύματα αὐτοῦ ἐπιχέων ἔλαιον καὶ οἶνον, ἐπιβιβάσας δὲ αὐτὸν ἐπὶ τὸ ἴδιον κτῆνος ἤγαγεν αὐτὸν εἰς πανδοχεῖον καὶ ἐπεμελήθη αὐτοῦ· 35 καὶ ἐπὶ τὴν αὔριον ἐξελθών, ἐκβαλὼν δύο δηνάρια ἔδωκε τῷ πανδοχεῖ καὶ εἶπεν αὐτῷ· ἐπιμελήθητι αὐτοῦ, καὶ ὅ,τι ἂν προσδαπανήσῃς, ἐγὼ ἐν τῷ ἐπανέρχεσθαί με ἀποδώσω σοι. 36 Τίς οὖν τούτων τῶν τριῶν πλησίον δοκεῖ σοι γεγονέναι τοῦ ἐμπεσόντος εἰς τοὺς λῃστάς; 37 Ὁ δὲ εἶπεν· Ὁ ποιήσας τὸ ἔλεος μετ᾿ αὐτοῦ. Εἶπεν οὖν αὐτῷ ὁ Ἰησοῦς· Πορεύου καὶ σὺ ποίει ὁμοίως» (Λουκ. 10, 25-37).

Μετάφραση Εὐαγγελίου: «Κάποτε ἕνας νομικός πλησίασε τόν Ἰησοῦ πειράζοντάς τον καί λέγοντας· Διδάσκαλε, τί πρέπει νά κάνω γιά νά κληρονομήσω τήν αἰώνια ζωή; 26 Καί ὁ Ἰησοῦς τοῦ εἶπε· Τί εἶναι γραμμένο στόν Νόμο; Πῶς διαβάζεις; 27 Καί ὁ νομικός ἀπάντησε καί εἶπε· Νά ἀγαπήσεις τόν Κύριο καί Θεό σου μέ ὅλη σου τήν καρδιά καί μέ ὅλη σου τήν ψυχή καί μέ ὅλη σου τή δύναμη καί μέ ὅλο σου τόν νοῦ, καί τόν πλησίον σου ὅπως τόν ἑαυτό σου. 28 Τότε τοῦ εἶπε ὁ Ἰησοῦς· Σωστά ἀπάντησες. Αὐτό νά κάνεις καί θά ζήσεις. 29 Μά ὁ νομικός, θέλοντας νά δικαιολογήσει τόν ἑαυτό του, εἶπε στόν Ἰησοῦ· Καί ποιός εἶναι ὁ πλησίον μου; 30 Τότε λαμβάνοντας τόν λόγο ὁ Ἰησοῦς εἶπε· Ἕνας ἄνθρωπος κατέβαινε ἀπό τά Ἱεροσόλυμα στήν Ἱεριχῶ καί ἔπεσε στά χέρια ληστῶν. Καί οἱ ληστές, ἀφοῦ τόν ἔγδυσαν καί τόν ἔδειραν, ἔφυγαν καί τόν ἄφησαν μισοπεθαμένο. 31 Ἔτυχε τότε καί κατέβαινε στόν δρόμο ἐκεῖνο ἕνας ἱερέας, ὁ ὁποῖος τόν εἶδε καί προσπέρασε. 32 Τό ἴδιο καί ἕνας λεβίτης, πού βρέθηκε σ’ ἐκεῖνο τόν τόπο, ἦλθε, εἶδε καί προσπέρασε. 33 Καί κάποιος Σαμαρείτης, πού ὁδοιποροῦσε, ἦλθε πρός τά ἐκεῖ καί ὅταν τόν εἶδε τόν λυπήθηκε. 34 Καί ἀφοῦ πλησίασε, τοῦ ἔδεσε καλά τα τραύματα, βάζοντας πάνω τους λάδι καί κρασί, καί ἀφοῦ τόν ἀνέβασε στό ζῶο του, τόν ἔφερε σέ κάποιο πανδοχεῖο καί τόν φρόντισε. 35 Καί τήν ἄλλη μέρα, φεύγοντας, ἔδωσε δυό δηνάρια στόν πανδοχέα, καί τοῦ εἶπε· Φρόντισέ τον καί, ἄν τύχει καί ξοδέψεις περισσότερα, ἐγώ στόν γυρισμό μου θά σοῦ τά πληρώσω. 36 Ποιός, λοιπόν, ἀπό αὐτούς τούς τρεῖς σοῦ φαίνεται πῶς ἔγινε πλησίον σ’ ἐκεῖνον πού ἔπεσε στά χέρια τῶν ληστῶν; 37 Καί ὁ νομικός εἶπε· Ἐκεῖνος πού τόν λυπήθηκε καί τόν φρόντισε. Τοῦ εἶπε, λοιπόν, ὁ Ἰησοῦς· Πήγαινε καί κάνε καί σύ τό ἴδιο». 

Εἰσαγωγικές παρατηρήσεις: Μιά εὐαγγελική περικοπή τῶν Κυριακῶν τοῦ Λουκᾶ. Ὁ εὐαγγελιστής Λουκᾶς: ἑλληνικῆς καταγωγῆς, ἀπό τήν Ἀντιόχεια τῆς Συρίας, ἰατρός. Γνώρισε τόν ἀπ. Παῦλο καί ἔγινε μαθητής του. Συγγραφέας τοῦ Εὐαγγελίου καί τῶν Πράξεων τῶν Ἀποστόλων. Κατά τήν Παράδοση, ἁγιογράφος τῶν πρώτων εἰκόνων τῆς Θεοτόκου καί ἄλλων ἱερῶν προσώπων. Σὐμφωνα μέ ἄλλη παράδοση, ἀνῆκε στόν κύκλο τῶν Ἑβδομήκοντα Ἀποστόλων καί ταυτίζεται μέ ἕναν ἀπό τούς πορευομένους στούς Ἐμμαούς (Λουκ. 24,13 ἑξ.). Κήρυξε σέ διάφορα μέρη τοῦ κόσμου καί μαρτύρησε στή Βοιωτία. Τό λείψανό του μεταφέρθηκε στήν Κωνσταντινούπολη στούς λεγόμενους «βυζαντινούς» χρόνους. Τό Εὐαγγέλιό του, ὅπως καί οἱ Πράξεις, ἀπευθύνεται σέ κάποιον «κράτιστο Θεόφιλο» (ἀξιωματοῦχο τῆς ἐποχῆς) καί ἀνήκει στά λεγόμενα «συνοπτικά». Τά «συνοπτικά Εὐαγγέλια» (Ματθαίου, Μάρκου, Λουκᾶ), ἔχουν τή μορφή ἁπλῆς (εἰσαγωγικῆς) κατηχήσεως καί περιεχόμενό τους εἶναι τό πρόσωπο τοῦ Χριστοῦ (ἀπαντοῦν στό ἐρώτημα, Τί εἶναι ὁ Χριστός).

Ἡ ἀφορμή τῆς παραβολῆς: Ὁ νομικός: μελετητής καί τηρητής τοῦ θείου Νόμου, «θεολόγος» τῆς ἐποχῆς, προφανῶς ἐκ τῶν Γραμματέων ἤ Φαρισαίων. Τό ἐρώτημα: ἕνα διαχρονικό πρόβλημα, ἀνεξάρτητο τῶν γνώσεών μας ἐπί τοῦ θέματος. Ἡ ἀπάντηση: α) ἐμπεριέχεται ἤδη στόν Νόμο (στήν Ἁγία Γραφή), β) Εἶναι ἡ διττή ἀγάπη: πρός τόν Θεό καί πρός τόν «πλησίον». Τό ἴδιο ἀκριβῶς τονίζει ὁ Κύριος καί σέ ἄλλη περίπτωση (Ματθ. 22, 37-39). Στίς δύο αὐτές ἐντολές ἐνυπάρχει ὅλος «ὁ Νόμος καί οἱ Προφῆται». Εἶναι ἐντολές ἀλληλοεξαρτώμενες (δέν μπορεῖ νά ὑπάρξει ἀγάπη πρός τόν Θεό, χωρίς ἀγάπη πρός τόν «πλησίον» καί ἀντίστροφα) καί συνιστοῦν τή μόνη «ὁδό» (προϋπόθεση ἐκ μέρους μας) πρός τόν Θεό. Ὅλη ἡ προσπάθεια γιά τή σωτηρία μας ἔγκειται στήν ἀπόκτηση αὐτῆς τῆς διττῆς ἀγάπης. Ὁ «πλησίον»: ἡ κατ’ ἐξοχήν ἀφορμή τῆς παραβολῆς.

Ἡ ἀπόπειρα αὐτοδικαίωσης: Ὁ νομικός ἐπιχειρεῖ νά δικαιολογηθεῖ, νά ὑποστηρίξει τόν ἑαυτό του, νά ἀποδείξει τόν ἑαυτό του «δίκαιο» (ἀγαθό, καλό) ἐνώπιον τοῦ Θεοῦ. Δέν ἐρωτᾶ γιά νά μάθει, ἀλλά γιά μήν θεωρηθεῖ ὅτι ρώτησε ἄσκοπα. Πάσχει τή νόσο τῆς αὐτοδικαιώσεως καί, κατά συνέπειαν, στερεῖται τοῦ φρονήματος τῆς μετανοίας. Ἡ νόσος του ἔχει τίς ρίζες της στήν ἀρχέγονη πτώση τοῦ ἀνθρώπου καί εἶναι κατ’ ἐξοχήν πτωτικό καί μεταπτωτικό φαινόμενο: «ἡ γυνή, ἥν ἔδωκας μετ’ ἐμοῦ, αὕτη μοι ἔδωκεν ἀπό τοῦ ξύλου, καί ἔφαγον ... ὁ ὄφις ἠπάτησέ με, καί ἔφαγον» (Γεν. 3, 12-13)! Συνήθως, συμπλέκεται μέ μιά ψευδαίσθηση μετανοίας: «ἁμάρτησα, ἀλλά δέν ἔφταιγα ἐγώ· ἔφταιγε ὁ διάβολος, ἤ ὁ ἄλλος, ὁ συνάνθρωπος, ὁ «πλησίον». Εἶναι ἡ τάση τοῦ ἀνθρώπου νά δικαιολογεῖ συνεχῶς τόν ἑαυτό του ἤ νά τόν κρίνει μέ ἐπιείκεια. Ἀντίθετο τῆς αὐτοδικαίωσης καί φάρμακο θεραπείας της εἶναι ἡ αὐτομεμψία: ἡ στάση τοῦ ἀνθρώπου νά κατηγορεῖ τόν ἑαυτό του ἤ νά τόν κρίνει μέ αὐστηρότητα. Οἱ Ἅγιοι ἔχουν φρόνημα αὐτομεμψίας, συναίσθησης τῆς ἁμαρτωλότητος καί μετανοίας: κρίνουν μέ ἐπιείκεια τούς ἄλλους καί μέ αὐστηρότητα τόν ἑαυτό τους. Ἡ αὐτομεμψία εἶναι προϋπόθεση τῆς γνήσιας προσευχῆς καί, γενικά, τῆς πνευματικῆς μας καλλιέργειας.

Ἡ παραβολή: Ἱερουσαλήμ: «Πόλις εἰρήνης», ἱερή καί «ἁγία πόλις». Τύπος τῆς Ἐκκλησίας («νέα Ἱερουσαλήμ»), ἀλλά καί τῆς Βασιλείας τοῦ Θεοῦ («ἄνω Ἱερουσαλήμ»). Ἰεριχῶ: Ἐχθρική ἤ ἁμαρτωλή πόλις. Ὁ πορευόμενος στήν Ἰεριχῶ ὁδοιπορεῖ ἐκτός τῆς ἱερῆς πόλεως, ἐξοικειούμενος μέ τήν ἁμαρτία καί τό κακό, ἤ γενικά εἶναι ὁ ὁδοιπόρος τῆς ζωῆς. Φέρει πάνω του ἐνδύματα («κόσμον», στολισμό, προστασία) καί χρήματα (πνευματικό πλοῦτο). Ὅμως, ἐκτός τῆς πόλεως δέν ὑπάρχει ἀσφάλεια καί σύντομα πέφτει στά χέρια τῶν ληστῶν (δαιμόνων). Οἱ ληστές: α) τοῦ ἀφαιροῦν τά ἐνδύματα (τόν στολισμό καί τά προστατευτικά μέσα), β) τοῦ ἀφαιροῦν τά χρήματα (τόν πνευματικό πλοῦτο, πού εἶχε ἀπό τήν πόλη) καί γ) τόν ἀφήνουν καταπληγωμένο καί ἡμιθανῆ. Ὁ ὁδοιπόρος εἶναι πλήρως ἀδύναμος νά βοηθήσει τόν ἑαυτό του. Ἐπί πλέον, ἀντιμετωπίζει ἔντονα τήν ἀδιαφορία ἤ καί τήν ἀδυναμία τῶν ἀνθρώπων (τοῦ «κόσμου», ἤ τοῦ «κοσμικοῦ φρονήματος»). Ὁ ἱερεύς καί ὁ λευίτης (ὑπηρέτης τοῦ Ναοῦ, Διάκονος μέ τά σημερινά δεδομένα) εἶναι τά πρόσωπα ἀπ’ ὅπου θά περίμενε βοήθεια, περισσότερο ἀπό κάθε ἄλλον. Ὅμως αὐτοί, εἴτε παρασυρμένοι ἀπό τό κοσμικό φρόνημα τοῦ ἀτομισμοῦ καί τῆς ἀδιαφορίας, εἴτε ἀπό ἀδυναμία, δέν προσφέρουν καμμία βοήθεια. Στήν οἰκτρή κατάστασή του προστίθεται τώρα καί ἡ ἀπελπισία. Ὡστόσο, ὅ,τι δέν μπορεῖ νά κάνει ὁποιοσδήποτε ἄλλος, τό κάνει ὁ «ἐχθρός». Ὁ Σαμαρείτης, τύπος τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ: α) τόν πλησιάζει, ἔρχεται κοντά του, β) δένει τίς πληγές - χορηγεῖ φάρμακα: «ἔλαιον» καί «οἶνον», τήν ἐπιείκεια καί τήν αὐστηρότητα, τήν οἰκονομία καί τήν ἀκρίβεια, γ) τόν προσλαμβάνει: τόν παίρνει μαζί του, τόν ἐπιβιβάζει «ἐπί τό ἴδιον κτῆνος», δ) τόν ὁδηγεῖ στό πανδοχεῖο, στήν Ἐκκλησία, στόν χῶρο τῆς θεραπείας καί τῆς ἀποθεραπείας, στό νοσοκομεῖο ἤ στό θεραπευτήριο, ε) τόν ἀναθέτει στόν «πανδοχέα», στή μυστηριακή Ἱερωσύνη, στόν Ἐπίσκοπο καί στόν Κλῆρο του (Ἱερεῖς καί Διακόνους), στ) παρέχει δύο δηνάρια, τά μέσα τῆς θεραπείας, τήν Ἁγία Γραφή, Παλαιά καί Καινή Διαθήκη, ζ) ἄν δέν ἀρκοῦν αὐτά, θά τά συμπληρώσει, μέ τήν Ἱερά Παράδοση, τούς λόγους τῶν Πατέρων καί τῶν Ἁγίων, τά δόγματα καί τούς Κανόνες τῶν ἱερῶν Συνόδων, η) φεύγει (Ἀνάληψις), ἀλλά θά ἐπανέλθει (Δευτέρα Παρουσία) νά ἐπισκευθεῖ τόν θεραπευμένο.

Ἡ εὐρύτερη κατανόηση τῆς παραβολῆς: Οἱ παραβολές ἐπιδέχονται συχνά πολλαπλές ἑρμηνεῖες, πού μπορεῖ νά ἰσχύουν παράλληλα, ἀρκεῖ νά εἶναι Ὀρθόδοξες (πατερικές) ἑρμηνεῖες. Στήν παραβολή περιγράφεται, ἐπίσης, ὁλόκληρη ἡ πορεία τοῦ ἀνθρώπινου γένους, ἀπό τήν ἀπαρχή του μέχρι σήμερα. Ἱερουσαλήμ στήν προκειμένη περίπτωση εἶναι ὁ ἀρχέγονος Παράδεισος. Πορεία πρός τήν Ἱεριχώ εἶναι ἡ πτώση τῶν Πρωτοπλάστων καί ἡ ἔξοδος ἀπό τόν Παράδεισο. Ἡ πτώση εἶναι, ἀπό θεολογική ἄποψη, τό κλειδί γιά τήν κατανόηση τῆς Ὀρθόδοξης ἀνθρωπολογίας. Συνέπειες τῆς πτώσεως: α) ἡ στέρηση τοῦ Παραδείσου, β) ἡ διακοπή τῆς κοινωνίας μέ τόν Θεό, γ) ἡ αἰχμαλωσία τοῦ διαβόλου καί δ) ὁ θάνατος. Μέ τήν πτώση ὁ ἄνθρωπος πέφτει στά χέρια τῶν δαιμόνων (τῶν ληστῶν τῆς παραβολῆς). Καθίσταται καταπληγωμένος («κατηρρώστησεν τοῦ ἀνθρώπου ἡ φύσις τήν ἁμαρτίαν»!, ἅγ. Κύριλλος Ἀλεξανδρείας) καί πλήρως ἀδύναμος νά ὑπερβεῖ τίς συνέπειες τῆς πτώσεως. Οὔτε ὁ Νόμος, οὔτε ἡ νομική Ἱερωσύνη (ὁ ἱερεύς καί ὁ λευίτης), οὔτε κανένας ἄλλος μπορεῖ νά τόν βοηθήσει. Μόνο ὁ Χριστός, ὁ Καλός Σαμαρείτης μπορεῖ νά τόν σώσει. Ὅμως, Ἐκεῖνος εἶναι «ἐχθρός», ὄχι ἐπειδή ὁ Ἴδιος μᾶς ἐχθρεύεται, ἀλλά ἐπειδή ἐμεῖς, μέ τή στάση μας καί μέ τά ἔργα μας, γίναμε ἐχθροί Του. Ὁ Χριστός ἔρχεται κοντά μας (γίνεται ἄνθρωπος), μᾶς προσλαμβάνει (προσλαμβάνει ὁλόκληρη τήν ἀνθρώπινη φύση), μᾶς θεραπεύει, μᾶς ὁδηγεῖ στό πανδοχεῖο (Ἐκκλησία), μᾶς παραδίδει στόν πανδοχέα (ἐκκλησιαστική καί μυστηριακή Ἱερωσύνη), μᾶς παρέχει πολύτιμα μέσα θεραπείας (Μυστήρια, Ἁγία Γραφή), τά συμπληρώνει ὅταν χρειάζεται (Ἱερά Παράδοση), φεύγει, ἀλλά ἐπανέρχεται (Πεντηκοστή καί συνεχιζόμενη Πεντηκοστή) ἤ θά ἐπανέλθη (Δευτέρα Παρουσία), ὡς ἔσχατος νικητής τοῦ θανάτου (πνευματικοῦ καί σωματικοῦ).

Πρακτικές προεκτάσεις: Ὁ Κύριος ἐπιστρέφει τόν λόγο Του στό ποιός εἶναι ὁ «πλησίον». Ὅπως φαίνεται, «πλησίον» καί «ἀδελφός» εἶναι κάθε ἄνθρωπος, ἀφοῦ ὅλοι προερχόμεθα ἀπό κοινό προπάτορα, τόν Ἀδάμ. Ἡ πρός τόν πλησίον ἀγάπη, μέ τήν ὁποία ἀνοίγει ὁ Παράδεισος ἀπό τήν πλευρά μας, ἀναφέρεται σέ ὅλους, ἰδιαίτερα στούς «ἐλαχίστους», ἀκόμη καί στούς ἐχθρούς. Ἡ ἀπόκτηση αὐτῆς τῆς ἀγάπης εἶναι ἄθλημα, πόυ δέν ἐπιτυγχάνεται εὔκολα, ἀλλά ἀπαιτεῖ ἀσκητικό ἀγώνα, γιατί ὁ μεταπτωτικός ἄνθρωπος ἀγαπᾶ μόνο τόν ἑαυτό του καί ὅ,τι ἱκανοποιεῖ τόν ἑαυτό του. Ἡ ἔνταξη στήν ἐκκλησιαστική ζωή, θεωρητικά καί πρακτικά, κυρίως πρακτικά, ὁδηγεῖ στήν ἀπόκτηση αὐτῆς τῆς ἀγάπης, πού σώζει τόν ἄνθρωπο.

 

 

(«Ἁγία Γραφή, Ἐκκλησία καί Παράδοση», Πρόγραμμα Μελέτης καί Ἑρμηνείας τῆς Ἁγίας Γραφῆς τοῦ Μητροπολιτικοῦ Ἱ. Ναοῦ Ἁγίου Βασιλείου Τριπόλεως. Ὑπεύθυνος π. Σωτήριος Ὀ. Ἀθανασούλιας. Περίοδος Α΄, ἔτος 2023-2024).