Ανιχνεύοντας την έννοια της προσευχής

Διάγραμμα – Περίληψη

Θέματος Β' τοῦ Θεολογικοῦ Προγράμματος «Ὀρθοδοξία καί Ζωή»

τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Μαντινείας καί Κυνουρίας,

περιόδου ΙΓ', ἔτους 2018-2019.

Ἡ προσευχή ὡς σχέση προσώπων: Ἡ προσευχή, ὡς ἀναγκαῖο στοιχεῖο τῆς ἀνθρώπινης ζωῆς, ὡς ἀπαραίτητη προϋπόθεση κάθε εἴδους κοινωνίας μέ τόν Θεό. Ἡ προσευχή εἶναι ἡ «ἀναπνοή τῆς ψυχῆς»: «μνημονευτέον Θεοῦ μᾶλλον ἤ ἀναπνευστέον» (ἅγ. Γρηγόριος Θεολόγος). Ὡς «προσευχή» («πρός» + «εὐχή») ἤ ἁπλῶς ὡς «εὐχή», ὁρίζεται συνήθως ἡ θρησκευτική πράξη, μέ τήν ὁποία ὁ ἄνθρωπος ἀπευθύνεται στόν Θεό ἤ προσπαθεῖ νά ἐπικοινωνήσει Αὐτόν. Στήν Ὀρθόδοξη Παράδοση συναντᾶμε πλῆθος «ὁρισμῶν» τῆς προσευχῆς μέ ἀρκετές διαφορές μεταξύ τους. Αὐτό σημαίνει ὅτι πρόκειται γιά πολυδιάστατο φαινόμενο, πού δέν ὁρίζεται ἐπακριβῶς: κάθε ὁρισμός ἀποκαλύπτει μία μόνο ὄψη του. Συνήθως, ἡ προσευχή θεωρεῖται ὡς σχέση («κοινωνία») δύο προσώπων (ἀνθρώπου καί Θεοῦ), ὡς μιά μορφή διαλόγου - ἐπικοινωνίας, ὅπου τό ἕνα πρόσωπο ἵσταται ἔναντι τοῦ ἄλλου καί διαλέγονται. Ἡ ἀφετηρία τοῦ διαλόγου αὐτοῦ εἶναι ἀπό τοῦ ἀνθρώπου πρός τόν Θεό. Ὡστόσο, γιά νά εἶναι ὄντως προσευχή μιά τέτοια κίνηση, πρέπει καί τά δύο διαλεγόμενα μέρη νά εἶναι ὑπαρκτά (εἰδικότερα, ὁ Θεός, στόν Ὁποῖο ἀπευθύνεται ὁ προσευχόμενος, πρέπει νά εἶναι ὄντως ὑπαρκτός!). Ἡ σχέση, ἡ κοινωνία, ὁ διάλογος μέ ἕνα ἀνύπαρκτο πρόσωπο ἤ μέ μιά ἀπρόσωπη ὕπαρξη (ὄν, δύναμη) δέν εἶναι προσευχή. Γιά τήν Ὀρθόδοξη Παράδοση, ὁ Θεός ὑπάρχει, ἐπειδή τόν γνωρίζουμε, καί τόν γνωρίζουμε πραγματικά, ἐπειδή ἀποκαλύπτεται, ἐπειδή ὁ Ἴδιος φανερώνεται σέ μᾶς. Μέ ἄλλα λόγια, ὑπάρχει (αὐθεντική) προσευχή, ἐπειδή ὑπάρχει Ἀποκάλυψη, καί μποροῦμε νά ἀπευθυνόμεθα στόν Θεό, ἐπειδή Ἐκεῖνος ἀποκαλύφθηκε πρῶτος σέ μᾶς. Κατά συνέπειαν, ἡ προσευχή εἶναι μέν ἀνθρώπινη ἐνέργεια, ἀλλά προϋποθέτει τήν κίνηση τοῦ Θεοῦ πρός ἐμᾶς, ἤ μᾶλλον εἶναι ἡ ἀνταπόκριση στήν κίνηση τοῦ Θεοῦ πρός ἐμᾶς. Σέ ἔσχατη ἀνάλυση, ἡ προσευχή εἶναι δῶρο Θεοῦ: ὁ Κύριος εἶναι ὁ «διδούς εὐχήν τῷ εὐχομένῳ» (Α΄ Βασ. 2,9). Ἡ Ἁγία Γραφή εἶναι ἡ ἱστορία τῶν παρεμβάσεων τοῦ Θεοῦ στόν κόσμο, εἶναι μιά «συλλογή» τῶν ἐπί μέρους καί κατά καιρούς Ἀποκαλύψεων τοῦ Θεοῦ στήν ἱστορία. Κατά συνέπειαν, ἡ Ἁγία Γραφή εἶναι, ἐπίσης, μιά συνεχής μαρτυρία τῶν ἀνθρώπινων ἀνταποκρίσεων σ’ αὐτές τίς Ἀποκαλύψεις, δηλ. τῶν ἀνθρώπινων προσευχῶν. Ἐκεῖ διασώζονται οἱ αὐθεντικότερες μαρτυρίες περί προσευχῆς, οἱ ὁποῖες στή συνέχεια ἀναλύονται καί ἀναπτύσσονται (πάλι μέ αὐθεντικό τρόπο) στήν Ὀρθόδοξη Παράδοση. Ἐκεῖ ὁμιλεῖ (μέσω τῶν γνησίων Μαθητῶν Του, Προφητῶν, Ἀποστόλων καί Ἁγίων) ὁ Διδάσκαλος τῆς προσευχῆς, ὁ Ἰησοῦς Χριστός. Οἱ προσευχές τῆς Ἁγίας Γραφῆς καί τῆς Ὀρθόδοξης Παράδοση διακρίνονται: α) σέ προσευχές ὅσων ἔχουν ἤδη γνωρίσει πραγματικά τόν Θεό καί β) σέ προσευχές ὅσων προσπαθοῦν νά Τόν γνωρίσουν, μέ ὁδηγό πάντα τή μαρτυρία τῶν προηγουμένων, δηλ. ὅσων Τόν ἔχουν ἤδη γνωρίσει πραγματικά.

Χαρακτηριστικές ἀναφορές στήν Καινή Διαθήκη: Ἀπό τό πλῆθος τῶν ἀναφορῶν περί προσευχῆς στήν Καινή Διαθήκη, χαρακτηριστικές εἶναι αὐτές τοῦ ἴδιου τοῦ Κυρίου. Ὡστόσο, ἤδη ἡ προσευχή ἦταν πασίγνωστη μέθοδος μέ πανάρχαια ἱστορία στήν Παλαιά Διαθήκη, ὅπου εἶναι μαρτυρεῖται καί μέ τίς δύο συνήθεις μορφές της, τήν κοινή (τή λατρεία στόν Ναό) καί τήν ἰδιωτική. Ἐκεῖ διασώζονται ἐκτενεῖς προσευχές Προφητῶν καί Δικαίων, ἀλλά καί προβάλλονται αἰώνια πρότυπα προσευχομένων, ὅπως οἱ προφῆτες Ἠλίας, Ἰωάννης ὁ Πρόδρομος κ.ἄ. Ἐπίσης, διασώζεται ὁλόκληρο βιβλίο ἱερῶν προσευχῶν, πού χρησιμοποιοῦμε μέχρι σήμερα, τό Ψαλτήριο (π. 1.000 π.Χ.). Χαρακτηριστικές ἀναφορές τοῦ Κυρίου στήν προσευχή εἶναι: α) Ἡ παραβολή τοῦ Τελώνου καί τοῦ Φαρισαίου (Λουκ. 10,18 ἑξ.) καί β) Οἱ περί προσευχῆς ὁδηγίες τοῦ Κυρίου στό Ματθ. 6, 5-13, ὅπου παραδίδεται καί ἡ γνωστή «Κυριακή προσευχή» (τό «Πάτερ ἡμῶν»). Στήν Καινή Διαθήκη διασώζονται, ἐπίσης, ἐκτενεῖς προσευχές ἱερῶν προσώπων, ὅπως ἡ Ὠδή τῆς Θεοτόκου (Λουκ. 1, 46-55), ἡ Ὠδή Ζαχαρίου (Λουκ. 1, 68-79) κ.ἄ. Βαθύς γνώστης τῶν διαφόρων εἰδῶν τῆς προσευχῆς ἐμφανίζεται ὁ ἀπ. Παῦλος, μέ πλούσιες σχετικές ἀναφορές στίς ἐπιστολές του. Συμπερασματικά, ὁ θέλων νά διδαχθεῖ ἀπλανῶς τή μέθοδο τῆς προσευχῆς, ὀφείλει νά ἀπευθύνεται κατ’ ἀρχήν στόν μόνο Διδάσκαλο τῆς αὐθεντικῆς προσευχῆς, τόν Ἰησοῦ Χριστό, μέ αἰτήματα ὅπως: «Πρόσδεξαι ἡμῶν τάς κατά δύναμιν εὐχαριστίας· καί δίδαξον ἡμᾶς τά δικαιώματά σου, ὅτι προσεύξασθαι, καθ’ ὅ δεῖ, οὐκ οἴδαμεν, ἐάν μή σύ, Κύριε, τῷ Πνεύματί σου τῷ Ἁγίῳ ὁδηγήσῃς ἡμᾶς» (Εὐχή Ὄρθρου).