Αρχή και εξέλιξη της προσευχής

Διάγραμμα – Περίληψη

Θέματος Γ' τοῦ Θεολογικοῦ Προγράμματος «Ὀρθοδοξία καί Ζωή»

τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Μαντινείας καί Κυνουρίας,

περιόδου ΙΓ', ἔτους 2018-2019.

Πατερικές προσεγγίσεις τῆς προσευχῆς: Ἡ Πατερική Παράδοση, ἔχοντας βαθύτατη ἐμπειρία τῆς τέχνης τῆς προσευχῆς (δηλ. γνωρίζοντας τή μέθοδο «ἐκ τῶν ἔνδον», ἐσωτερικά), μᾶς παρέχει τήν πληρέστερη καί αὐθεντικότερη μαρτυρία ἀπό κάθε ἄλλη προσέγγιση τῆς προσευχῆς (δηλ. ἀπό τίς προσεγγίσεις ὅσων παρατηροῦν τό φαινόμενο ἀπ’ ἔξω). Ἐκεῖ συναντοῦμε ἀναφορές, ὅπως: «Προσευχή ἐστι ἀνάβασις νοῦ πρός Θεόν». «Προσευχή ἐστί πρέπουσα ἐνέργεια τῇ ἀξίᾳ τοῦ νοῦ, ἤτοι κρείττων καί εἰλικρινής χρῆσις αὐτοῦ». «Ὥσπερ ὁ ἄρτος τροφή ἐστι τῷ σώματι καί ἡ ἀρετή τῇ ψυχῇ, οὕτως καί τοῦ νοῦ ἡ πνευματική προσευχή τροφή ὑπάρχει». «Προσευχή ἐστι ... συνουσία καί ἕνωσις ἀνθρώπου καί Θεοῦ». «Χωρίζεται Θεοῦ, ὁ μή συνάπτων ἑαυτόν διά προσευχῆς τῷ Θεῷ ...Ἐκ γάρ τοῦ προσεύχεσθαι περιγίνεται τό μετά τοῦ Θεοῦ εἶναι· ὁ δέ μετά Θεοῦ ὤν, τοῦ ἀντικειμένου κεχώρισται». Ἀπό αὐτές προκύπτει ὁ διπλός χαρακτήρας τῆς προσευχῆς: α) Προσευχή εἶναι ἡ «ὁδός», πού ὁδηγεῖ στόν Θεό, ἤ ὁ τρόπος, μέ τόν ὁποῖο κάποιος ἔρχεται σέ κοινωνία μέ τόν Θεό. β) Ἡ ἴδια ἡ προσευχή εἶναι μιά μορφή κοινωνίας, ἑνώσεως, «συνουσίας» μέ τόν Θεό. Ὡστόσο, ἡ κοινωνία αὐτή, ἀκόμη καί στά ἀνώτερα στάδια τῆς προσευχῆς, δέν εἶναι ἡ «πρόσωπον πρός πρόσωπον» κοινωνία, ἀλλά ἡ «δι’ ἐσόπτρου ἐν αἰνίγματι». «Πρόσωπον πρός πρόσωπον» κοινωνία εἶναι ἡ κατάσταση τῆς θεοπτίας, ἡ ὁποία δέν ταυτίζεται μέ αὐτήν τῆς προσευχῆς. Ἡ αὐθεντική προσευχή δέν εἶναι οὔτε ἀνθρώπινη ἐπινόηση, οὔτε ἀνθρώπινη κατασκευή, οὔτε ἀνθρώπινη ἀνάγκη, οὔτε ἀνθρώπινη ἐπίτευξη κ.λπ., ἀλλά καρπός καί φωτισμός τοῦ Ἁγίου Πνεύματος. Ἐμεῖς «τό τί προσευξόμεθα καθό δεῖ οὐκ οἴδαμεν», ἀλλά «τό Πνεῦμα συναντιλαμβάνεται ταῖς ἀσθενείαις ἡμῶν» (Ρωμ. 8,26).

Οἱ ρίζες τῆς προσευχῆς: Ἄν, κατά τήν Ὀρθόδοξη Παράδοση, ἡ προσευχή προϋποθέτει τήν Ἀποκάλυψη, δηλ. τήν πρώτη κίνηση τοῦ Θεοῦ πρός ἐμᾶς, τότε οἱ ρίζες της πρέπει νά ἀναζητηθοῦν ἐκεῖ πού ὁ Θεός ἀποκαλύπτεται γιά πρώτη φορά. Κατά τά Βιβλικά κείμενα, ἀποκαλύπτεται στόν ἄνθρωπο ἀμέσως μετά τή δημιουργία του, δίδοντάς του εὐλογίες (Γεν. 1,28) καί ἐντολές (Γεν. 2, 15-17). Στή συνέχεια ἐμφανίζεται νά «ὁμιλεῖ» καί νά «περιπατεῖ ἐν τῷ παραδείσῳ τό δειλινόν» (Γεν. 3,8), δηλ. νά ἀποκαλύπτεται ἐντός τοῦ Παραδείσου, ὄχι βέβαια συνεχῶς (ἀδιαλείπτως), ἀλλά καθημερινῶς, δηλ. τακτικά. Αὐτό σημαίνει ὅτι, ἀφοῦ ὑπάρχει Ἀποκάλυψη Θεοῦ στόν Παράδεισο, ὑπάρχει καί ἡ ἀνθρώπινη ἀνταπόκριση σ’ αὐτήν, δηλ. ἡ προσευχή. Κατά συνέπειαν, οἱ ρίζες τῆς προσευχῆς εἶναι πανάρχαιες, ἀνάγονται στήν ἴδια τήν ἀρχή καί τή σύσταση τοῦ ἀνθρώπου. Ἡ προσευχή εἶναι κατάσταση ἄμεσα συνδεδεμένη μέ τήν ἀνθρώπινη προσωπικότητα, εἶναι ζωτική ἀνθρώπινη ἀνάγκη («ἀναπνοή τῆς ψυχῆς»!). Ὁ ἄνθρωπος εἶναι πρωτίστως «προσευχόμενο ὄν». Ἡ κατάργηση ἤ ἡ ἔλλειψη τῆς προσευχῆς εἶναι καθοριστικό βῆμα πρός τήν ἀπανθρωποποίηση καί τή ζωοποίηση (ἐξομοίωση με τά ζῶα) τοῦ ἀνθρώπου (τά ζῶα δέν προσεύχονται!). Κατά τούς Πατέρες, οἱ Πρωτόπλαστοι εἶχαν ἐμπειρίες ἀνάλογες μέ ὅ,τι ἐμεῖς σήμερα γνωρίζουμε ὡς «νοερά» καί «ἀδιάλειπτη» προσευχή. Ἐπίσης, εἶχαν καί θεοπτικές ἐμπειρίες, ἀλλά νηπιακές, δηλ. οἱ ἐμπειρίες αὐτές δέν ἐχρόνισαν ὥστε νά γίνουν «ἕξεις» καί ὥστε νά μήν κινδυνεύουν οἱ Πρωτόπλαστοι νά ἐκπέσουν.

Ἀπό τήν προπτωτική στή μεταπτωτική προσευχή: Ἡ ὕπαρξη προσευχῆς στήν προπτωτική κατάσταση δέν σημαίνει ὅτι ἐκείνη ἡ προσευχή ἦταν ἴδιας μορφῆς καί ποιότητος μέ τή σημερινή. Ἐκεῖ ἀπουσίαζε κάθε ἴχνος ἁμαρτίας. Κατά συνέπειαν, ἡ ἐκεῖ προσευχή ἦταν μιά διαρκής εὐχαριστία καί δοξολογία, ἦταν μιά ἔκρηξη χαρᾶς, εὐγνωμοσύνης, ἀγάπης, ἔρωτος καί λατρείας τοῦ Θεοῦ, ἦταν ἕνα διαρκές «ἀλληλούϊα». Πήγαζε αὐθόρμητα καί χωρίς κόπο ἀπό τήν ἀνθρώπινη προσωπικότητα. Μετά τήν πτώση, ὅμως, ἄλλαξε ἐντελῶς χαρακτῆρα, ὅπως καί ὅλος ὁ ἄνθρωπος. Ἔγινε προσπάθεια κοπιώδης, ἐνέργεια κατανυκτική καί πενθική, πράξη μετανοίας, συντριβῆς καί ἐκζητήσεως τοῦ θείου ἐλέους. Συμπλέκεται πλέον μέ δάκρυα καί στεναγμούς καί γίνεται θερμή ἱκεσία γιά τήν ἀπαλλαγή ἀπό τά ὀλέθρια πάθη καί ἀπό τήν κυριαρχία τῶν δαιμόνων. Μετά τό ἀπολυτρωτικό ἔργο τοῦ Κυρίου ἡ προσευχή τῶν ἐν Χριστῷ ἀνακαινισμένων πιστῶν (δηλ. ἡ ἐκκλησιαστική προσευχή) ἀνακτᾶ τόν χαρακτῆρα τῆς προπτωτικῆς προσευχῆς, ἀλλά διατηρεῖ καί αὐτόν τῆς μεταπτωτικῆς. Ἡ Ὀρθόδοξη Παράδοση ἔπλασε τόν ὅρο «χαρμολύπη» γιά τήν παράδοξη αὐτή μίξη λύπης καί χαρᾶς, δοξολογίας καί μετανοίας κ.λπ.