«Ορθοδοξία καί Ζωή»: Έννοια και προέλευση της φαντασίας

 

Διάγραμμα – Περίληψη Θέματος ΙΓ' τοῦ Θεολογικοῦ Προγράμματος «Ὀρθοδοξία καί Ζωή» τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Μαντινείας καί Κυνουρίας, περιόδου ΙΕ', ἔτους 2020-2021. 

Ὁριοθέτηση τῆς φαντασίας: Ὁ ἅγ. Νικόδημος, ὁμιλώντας γιά τήν τέχνη τῆς σωτηρίας, ἀναφέρθηκε στήν «φυλακή» (ἐπιτήρηση) τῶν σωματικῶν αἰσθήσεων, ὥστε νά μήν εἰσέρχονται στόν «νοῦ» μας «πονηροί διαλογισμοί». Ὡστόσο, οἱ «διαλογισμοί» αὐτοί δέν προέχονται μόνο «ἔξωθεν», ἀλλά καί «ἔσωθεν». Ἡ «ἔσωθεν» πηγή τους εἶναι ἡ φαντασία. Ὁ Ἅγιος ἀποκαλεῖ τίς πέντε σωματικές αἰσθήσεις «ἐξωτερικές», τή δέ φαντασία «ἐσωτερική» καί «κοινή» αἴσθηση. Γενικά, ἡ Πατερική Παράδοση θεωρεῖ τή φαντασία γέφυρα, ἀπό τήν ὁποία εἰσέρχεται κάθε κακό, ἀλλά καί οἱ ἴδιοι οἱ δαίμονες ἐντός τοῦ ἀνθρώπου, γι’ αὐτό ὁμόφωνα τήν ἀπορρίπτει. Φαντασία εἶναι ἡ ἰδιότητα τῆς ψυχῆς νά ἐντυπώνει καί νά ἀνακαλεῖ τά αἰσθητά (τίς εἰκόνες τῶν αἰσθητῶν, τά δεδομένα τῶν αἰσθήσεων). Αὐτό σημαίνει ὅτι συνδέεται στενά μέ τή μνήμη: ἡ μνήμη ἀποτελεῖ οὐσιώδες στοιχεῖο της. Ἄς σημειωθεῖ ὅτι, ἡ περί φαντασίας ἀντίληψη τῆς Ὀρθόδοξης Παράδοσης δέν ταυτίζεται ἀπόλυτα μέ τήν τρέχουσα τῆς ἐποχῆς μας, ὅπως π.χ. μέ αὐτή τῶν ἐπιστημῶν. Ἡ Ὀρθόδοξη Παράδοση, ἄν καί ἀγνοεῖ τίς περί ἀσυνειδήτου καί ὑποσυνειδήτου νεότερες ἀντιλήψεις, ὡστόσο, γνωρίζει πολλά ἐπιμέρους στοιχεῖα γιά τό θέμα, τά ὁποῖα ἐνσωματώνει στήν περί φαντασίας ἤ σέ ἄλλες παραπλήσιες ἀντιλήψεις της. Γνωρίζει, ἐπίσης, ὅτι ὑπάρχουν πολλά εἴδη φαντασίας, καθώς ὅτι ἀπό αὐτήν προέρχονται «τά διάφορα καί πολυποίκιλα ὄνειρα, εἰς τά ὁποῖα πρόσεχε νά μή πιστεύσῃς ποτέ», συμβουλεύει ὁ ἅγιος Νικόδημος. Ἡ φαντασία εἶναι δύναμη τῆς ψυχῆς «ἄλογος» (δέν κατευθύνεται, δέν κυβερνᾶται ἀπό τόν λόγο) καί παχυλή (τυπώνει τά αἰσθητά μέ σχῆμα, χρῶμα, διάστημα, μορφή κ.λπ.).

Ἡ προέλευση τῆς φαντασίας: Ὡς πρός τήν προέλευση τῆς φαντασίας ἰσχύει ὅτι: α) Ὁ Θεός εἶναι ἔξω κάθε φαντασίας, ὡς ἀνείδεος, ἀσχημάτιστος, ἐκτός χρώματος, ἐκτός διαστήματος, ἐκτός τόπου κ.λπ., ἡ δέ φαντασία συνίσταται σ’ αὐτά ἀκριβῶς τά στοιχεῖα. Κατά συνέπειαν, ἡ φαντασία εἶναι δύναμη τῆς ψυχῆς ἀκατάλληλη νά ἑνωθεῖ μέ τόν Θεό. β) Ὁ Ἑωσφόρος πρίν τήν πτώση του ἦταν «νοῦς» λογικός, ἄϋλος, ἀσώματος, ἀνείδεος, ἀσχημάτιστος, ἀχρωμάτιστος, ἀπαθής, ἑνιαῖος, ἀναίσθητος, ἀνώτερος τῆς ἀλόγου φαντασίας. Φανταζόμενος δέ καί σχηματίζοντας ἐντός του τήν ἰσοθεΐα, ἐξέπεσε στήν πολυποίκιλη, πολύμορφη, πολυσχημάτιστη, πολυμέριστη, ἐμπαθή καί παχυλή φαντασία. Κατά συνέπειαν, ἡ φαντασία εἶναι γέννημα καί ἐφεύρημα τοῦ διαβόλου, ἄρα ἰδιότητα πολύ ἀγαπητή σ’ αὐτόν. Εἶναι ἡ γέφυρα ἀπό τήν ὁποία εἰσέρχονται οἱ δαιμονικές δυνάμεις ἐντός μας: μέσω αὐτῆς ἡ ψυχή γίνεται κατοικητήριο δαιμόνων. Γι’ αὐτό στήν Πατερική Παράδοση ὁ διάβολος ἐμφανίζεται ὡς «φαντασιοσκόπος» καί «ζωγράφος» (σχηματίζει εἰκόνες στόν «νοῦ» μας), ἀλλά καί εἰκονίζεται πάντοτε σχηματισμένος (μέ συγκεκριμένες μορφές, δράκοντος, ζώου, ἀνθρώπου κ.ἄ.). γ) Ὁ πρωτόπλαστος Ἀδάμ δημιουργήθηκε χωρίς φαντασία, ὁ δέ «νοῦς» του ἦταν καθαρός ἑνοειδής, ἀσχημάτιστος κ.λπ. Αὐτό σημαίνει ὅτι ἔβλεπε τά πράγματα καί θεωροῦσε τόν κόσμο μέ τρόπο διαφορετικό ἀπ’ ὅ,τι βλέπουμε καί θεωροῦμε ἐμεῖς. Ἔβλέπε καί θεωροῦσε μέ ἄλλη γνωστική δύναμη, μέ τήν ἀνώτερη δύναμη τῆς ψυχῆς, ἐκτός χρώματος καί σχήματος, καθαρῶς καί πνευματικῶς «μόνους, γυμνούς καί ψιλούς τούς λόγους τῶν ὄντων». Ἐξέπεσε δέ στήν αἰσθητική, πολυμέριστη, πολυσχημάτιστη καί ζωώδη κατάσταση, ἐπειδή, ὅπως ὁ διάβολος, σχημάτισε τήν ἰσοθεΐα μέ τή φαντασία του. Κατά συνέπειαν, ἡ φαντασία εἶναι μεταπτωτικό καί νοσηρό φαινόμενο. Πρακτικά, ὑποκαθιστᾶ τήν ἀνώτερη γνωστική δύναμη, πού ἀπωλέσαμε μέ τήν πτώση. Βέβαια, στήν παροῦσα κατάστασή μας ἡ φαντασία εἶναι ἀπαραίτητη. Ὡστόσο, στή μέν παροῦσα κατάσταση χρήζει θεραπείας, στά δέ ἀνώτερα στάδια τῆς πνευματικῆς κλίμακος μπορεῖ νά καταργηθεῖ.

Ἐπιπτώσεις τῆς φαντασίας: Ὁ ἅγ. Νικόδημος θεωρεῖ τή φαντασία πηγή κάθε πλάνης. Αὐτή, ἰσχυρίζεται, «ἐγέμισε τήν ἠθικήν φιλοσοφίαν ἀπό διαφόρους ἀπάτας». Ἡ φαντασία «τρέφεται» ἀπό τά δεδομένα τῶν αἰσθήσεων, ἰδιαίτερα τῆς ὅρασης, τῆς «βασιλικοτέρας», «λεπτοτέρας» καί «καθαρωτέρας», ὅλων τῶν αἰσθήσεων. Μιά μόνο ἐμπαθής ματιά σέ ἕνα ὡραῖο πρόσωπο ἐνδέχεται νά τυπωθεῖ τόσο ἔντονα στή φαντασία μας, ὥστε νά παραμένει ἰσχυρή ἀκόμη καί ὅταν τό ἴδιο «γηράσκει καί ἀσχημίζει ἤ ἀποθνήσκει»! Ἐπίσης, «ἐγέμισε τήν θεολογίαν ἀπό διεφθαρμένα καί ψευδῆ δόγματα». Ὁ Ἅγιος γνωρίζει ἕνα εἶδος Θεολογίας, πού βασίζεται στή φαντασία καί στούς ἀφηρημένους συλλογισμούς (δυστυχῶς, αὐτό εἶναι τό συνηθέστερο εἶδος, ἀκόμη καί στόν Ὀρθόδοξο χῶρο). Ὅσοι «θεολογοῦν» μέ αὐτό τόν τρόπο, χωρίς νά ἔχουν καθαρίσει τόν «νοῦ» τους ἀπό ἐμπαθῆ σχήματα καί εἰκόνες, προσπαθοῦν μέσῳ αὐτῶν νά προσεγγίσουν τά ἁπλά, ἀσχημάτιστα καί ἀφάνταστα μυστήρια τοῦ Θεοῦ. Ἔτσι γίνονται «φαντασιολόγοι», ἀντί Θεολόγοι καί ἀντί τῆς ἀλήθειας τοῦ Θεοῦ ἀνακαλύπτουν τό ψεῦδος, τό ὁποῖο, μάλιστα, ἐναγκαλίζονται σφικτά «καί τό κρατοῦν δυνατά ὡς ἀληθές καί ὄντως ὄν»! Γι’ αὐτό, προσπάθησε νά ξεγυμνώσεις τόν «νοῦ» σου ἀπό κάθε σχῆμα, χρῶμα καί διάστημα καί, γενικά, ἀπό κάθε φαντασία αἰσθητῶν πραγμάτων, κακῶν, ἀλλά καί καλῶν!, συμβουλεύει ὁ Ἅγιος. 

Δεῖτε βιντεοσκοπημένο τό Θέμα στόν παρακάτω σύνδεσμο:

https://www.youtube.com/watch?v=9U6kgkxER30