«Ορθοδοξία καί Ζωή»: Ανθρώπινη φαντασία και φαινόμενα πλάνης

 

Διάγραμμα – Περίληψη Θέματος ΙΕ' τοῦ Θεολογικοῦ Προγράμματος «Ὀρθοδοξία καί Ζωή» τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Μαντινείας καί Κυνουρίας, περιόδου ΙΕ', ἔτους 2020-2021. 

Εἰσαγωγικά: Ἀναφερόμενος στήν ἀνθρώπινη φαντασία ὁ ἅγ. Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης τήν ἐπεσήμανε ὡς πηγή πλάνης, α) στήν «ἠθική φιλοσοφία», δηλ. στή διαδικασία τῆς σωτηρίας μας, καί β) στή Θεολογία, δηλ. στή μέθοδο, μέ τήν ὁποία προσεγγίζεται ἡ περί Θεοῦ Ἀλήθεια. Στήν πρώτη περίπτωση συμβαίνει ἐκτροπή ἀπό τήν ὁδό τῆς σωτηρίας πρακτικά (στό πεδίο τῆς πράξεως) καί, κατά συνέπειαν, ἔκπτωση ἀπό τή σωτηρία. Στή δεύτερη περίπτωση συμβαίνει ἐκτροπή στό πεδίο τῆς πίστεως (αἵρεση), οἱ δέ αἱρέσεις ὁδηγοῦν συστηματικά στήν ἀπώλεια, ὡς «αἱρέσεις ἀπωλείας» (Β΄ Πέτρ. 2,1). Γενικά, ὁ κίνδυνος τῆς πλάνης εἶναι πολύ ὑπαρκτός γιά κάθε ἀγωνιζόμενο γιά τή σωτηρία του. Κατά κανόνα, τά φαινόμενα πλάνης προηγοῦνται κάθε πνευματικῆς ἐμπειρίας. Ἡ διαδικασία τῆς σωτηρίας ἀπό τήν ἀρνητική της πλευρά (τοῦ ἀγῶνος κατά τοῦ κακοῦ) συνίστασται συνήθως στόν ἀγώνα πρῶτα κατά τῶν μεγάλων ἁμαρτημάτων, ἔπειτα κατά τῶν μικρότερων, ἔπειτα κατά τῶν λογισμῶν καί, τέλος, κατά τῶν φαινομένων τῆς πλάνης. Μέσω αὐτῶν ὁ διάβολος ἐπιχειρεῖ νά ἐκτρέψει τόν ἀγωνιζόμενο ἀπό τήν ὁδό τῆς σωτηρίας καί νά τόν ἐγκλωβίσει στόν δικό του χῶρο, δηλ. νά τόν αἰχμαλωτίσει. Μεταξύ τῶν φαινομένων τῆς πλάνης ἐξέχουσα θέση κατέχουν τά ὄνειρα καί τά ὁράματα. Ὄνειρα («κατ’ ὄναρ» παραστάσεις) εἶναι οἱ παραστάσεις, πού βλέπουμε κοιμώμενοι («καθ’ ὕπνους»), καί ὁράματα («καθ’ ὕπαρ» παραστάσεις) εἶναι οἱ παραστάσεις ἤ οἱ ὁπτασίες, πού βλέπουμε ξύπνιοι («ἐν ἐγρηγόρσει») καί διαφέρουν ἀπό τά συνήθη δεδομένα τῶν αἰσθήσεων.

Ἀπόπειρες ἑρμηνείας τῶν ὀνείρων: Ὁ ἄνθρωπος πάντα ἐπιχειροῦσε νά ἑρμηνεύει τά ὄνειρα, θεωρώντας τα ἐνδείξεις τοῦ μέλλοντος ἤ σημεῖα ἐπερχομένων γεγονότων. Ἔτσι, ὑπάρχουν ἄπειρες ἀποκρυφιστικές ἑρμηνεῖες τῶν ὀνείρων, καταγραφόμενες σέ Ὀνειροκρίτες, Καζαμίες καί ἄλλα λαϊκά ἀναγνώσματα. Ἐπιστημονικά ἀσχολήθηκε περισσότερο ἡ Ψυχολογία καί εἰδικότερα ἡ Ψυχανάλυση. Ὁ Sigmund Freud (1856-1939) ἔκανε συγκεκριμένες ἔρευνες πάνω στά ὄνειρα. Κατά τούς Ψυχολόγους, ὁ ψυχικός μας κόσμος (ἡ «ψυχή») διακρίνεται σέ συνειδητό (συνείδηση) καί ἀσυνείδητο. Στό δεύτερο ἀποθηκεύονται ὅλες οἱ παραστάσεις, πού λησμονοῦμε, καί ἀπό ἐκεῖ ἐπηρεάζουν τήν ἀνθρώπινη συμπεριφορά. Τά ὄνειρα προέρχονται ἀπό παραστάσεις (δεδομένα τῶν αἰσθήσεων), ἐπιθυμίες, συναισθήματα κ.ἄ., πού ἔχουν ἀποθηκευτεῖ ἤ ἀπωθηθεῖ στό ἀσυνείδητο, καί ἐξέρχονται στή διάρκεια τοῦ ὕπνου μέ συμβολική μορφή. Μέ αὐτό τό δεδομένο, οἱ Ψυχολόγοι ἐπιχειροῦν ἕνα εἶδος ἐπιστημονικῆς ἑρμηνείας τῶν ὀνείρων γιά θεραπευτικούς περισσότερο σκοπούς.

Ἡ Ὀρθόδοξη Παράδοση περί τῶν ὀνείρων: Ἡ Ὀρθόδοξη Παράδοση δέν διαφοροποεῖται οὐσιαστικά ἀπό τά παραπάνω, ὡς πρός τήν προέλευση τῶν ὀνείρων. Δέχεται ὅτι αὐτά, στή συντριπτική πλειονότητά τους τουλάχιστον, εἶναι φυσικά, δηλ. προέρχονται ἀπό τή φυσική λειτουργία τῆς φαντασίας, συνδυασμένης μέ τή μνήμη, καί ἐξαρτῶνται ἀπό παραστάσεις πού εἴχαμε «ἐν ἐγρηγόρσει», ἀπό ἐπιθυμίες κ.λπ. Ὡστόσο, ὑπάρχουν καί ὄνειρα, τά ὁποῖα προκαλεῖ ἀπ’ εὐθείας ὁ ἴδιος ὁ διάβολος μέσω τῆς φαντασίας, εἴτε γιά νά πλανήσει εἴτε γιά νά φοβήσει τόν ἄνθρωπο. Ὑπάρχουν, τέλος, σπάνιες περιπτώσεις, κατά τίς ὁποῖες καί ὁ Θεός ἐνεργεῖ μέσῳ ὀνείρων, ἀποκαλύπτοντας τό θέλημά Του σέ Ἁγίους. Τέτοια καταγράφονται καί στήν Ἁγία Γραφή. Ἔτσι, τά ὄνειρα διακρίνονται σέ α) φυσικά, β) δαιμονικά καί γ) θεϊκά. Ἀναφορές καί παραδείγματα δαιμονικῶν ὀνείρων συναντᾶμε συχνά σέ ἀσκητικά κείμενα, ὅπως ἡ Κλίμακα τοῦ ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Σιναΐτου (λόγος γ΄). Παραδείγματα θείων ὀνείρων ἀπό τήν Ἁγία Γραφή: ἡ κλίμακα τοῦ Ἰακώβ (Γεν. 28, 10-15), τό ὄνειρο τοῦ Φαραώ καί ἡ ἑρμηνεία τοῦ Ἰωσήφ (Γεν 41,15 ἑξ.), τό ὄνειρο τοῦ Ναβοχοδονόσορος καί ἡ ἑρμηνεία τοῦ Δανιήλ (Δαν. 2,1 ἑξ.), τά ὄνειρα τοῦ μνήστορος Ἰωσήφ γιά τή φυγή στήν Αἴγυπτο (Ματθ. 2, 13, 2,19) κ.ἄ. Χαρακτηριστική περίπτωση, ἡ προφητεία τοῦ Ἰωήλ καί ἡ ἐπίκλησή της ἀπό τόν ἀπόστολο Πέτρο: «Ἔσται ἐν ταῖς ἐσχάταις ἡμέραις, λέγει ὁ Θεός, ἐκχεῶ ἀπό τοῦ πνεύματός μου ἐπί πᾶσαν σάρκα, καί προφητεύσουσιν οἱ υἱοί ὑμῶν καί αἱ θυγατέρες ὑμῶν, καί οἱ νεανίσκοι ὑμῶν ὁράσεις ὄψονται, καί οἱ πρεσβύτεροι ὑμῶν ἐνύπνια ἐνυπνιασθήσονται» (Πραξ. 2,17). Ὡστόσο, ἐπειδή α) τά θεῖα ὄνειρα εἶναι σπανιώτατα καί συμβαίνουν, συνήθως, μόνο σέ Ἁγίους καί β) ἡ διάκριση μεταξύ φυσικοῦ, δαιμονικοῦ καί θεϊκοῦ προϋποθέτει τό εἰδικό πνευματικό χάρισμα τῆς «διακρίσεως τῶν πνευμάτων», τό ὁποῖο ἐπίσης χορηγεῖται σέ Ἁγίους τῆς Ἐκκλησίας, ἰσχύει ἀπόλυτα ἡ προτροπή τοῦ ἅγ. Νικοδήμου: στά «διάφορα καί πολυποίκιλα ὄνειρα ... πρόσεχε νά μή πιστεύσῃς ποτέ»! Τήν ἴδια προτροπή συναντᾶμε σέ ὅλους σχεδόν τούς ἁγίους Πατέρες.

Τά ὁράματα, ὡς φαινόμενα πλάνης: Ὅ,τι ἰσχύει γιά τά ὄνειρα, ἰσχύει περίπου καί γιά τά ὁράματα, μέ τή διαφορά ὅτι δέν ὑπάρχουν «φυσικά» ὁράματα, ἀλλά ὁράματα ὀφειλόμενα σέ ψυχοπαθολογικές αἰτίες. Ἔτσι, ὑπάρχουν: α) παθολογικά ὁράματα, ὀφειλόμενα σέ ψυχικές ἀσθένειες, β) δαιμονικά καί γ) θεῖα ὁράματα. Καί ἐδῶ κυριαρχοῦν, ὡς πρός τή συχνότητά τους, τά δαιμονικά ὁράματα. Τά ὁράματα διαφέρουν ἀπό τά ὄνειρα στό ὅτι εἶναι παραστάσεις ἤ ὁπτασίες, πού συμβαίνουν «ἐν ἐγρηγόρσει» καί δέν ἔχουν ἀντιστοιχία στόν φυσικό κόσμο. Παραδείγματα δαιμονικῶν ὁραμάτων: «Αὐτός ὁ Σατανᾶς μετασχηματίζεται εἰς ἄγγελον φωτός» (Β΄ Κορ. 11,14). Στά ἀσκητικά κείμενα καταγράφονται πάμπολλα περιστατικά ὅπου ὁ Σατανᾶς λαμβάνει μορφές Ἁγίων, τῆς Θεοτόκου ἤ ἀκόμη καί τοῦ ἴδιου τοῦ Κυρίου (ὄχι ἀκριβῶς τή μορφή τοῦ Κυρίου, ἀλλά παραπλήσια, ἀφοῦ ἐμεῖς δέν γνωρίζουμε ἀκριβῶς τή μορφή Του). Ἐπίσης, καταγράφονται πάμπολλα περιστατικά, ὅπου ὁ Σατανᾶς ἐμφανίζεται ὡς φῶς δαιμονικό. Παραδείγματα θείων ὁραμάτων ἀπό τήν Ἁγία Γραφή: ἡ Περιστερά τῆς Βαπτίσεως, τό Φῶς τῆς Μεταμορφώσεως, οἱ πύρινες Φλόγες τῆς Πεντηκοστῆς κ.ἄ. Τά χαρακτηριστικά τῶν δαιμονικῶν ὁραμάτων εἶναι: σχῆμα, χρῶμα, διάστημα, μορφή κ.λπ., δηλ. τά στοιχεῖα πού συνιστοῦν τήν ἀνθρώπινη φαντασία. Ὁ χῶρος δέ στόν ὁποῖο ἀνθοῦν περισσότερο τά δαιμονικά ὁράματα καί, γενικά, τά φαινόμενα πλάνης εἶναι ὁ χῶρος τῶν διάφορων αἱρέσεων, ἰδιαίτερα δέ στήν ἐποχή μας ὁ χῶρος τῶν ὁμάδων τοῦ λεγομένου «χαρισματικοῦ κινήματος» (Πεντηκοστιανῶν, Θεραπευτῶν καί λοιπῶν «χαρισματικῶν»). Στούς χώρους αὐτούς ὑπάρχει ἀδυναμία, ἀλλά καί ἀπροθυμία διακρίσεως μεταξύ ἀλήθειας καί πλάνης. Ὄντως, ὁ ἀπόστολος Παῦλος μίλησε γιά «πλανῶντες καί πλανωμένους» (Β΄ Τιμ. 3,13), ὁ δέ Κύριος προειδοποίησε γιά τόν πολλαπλασιασμό τῶν ψευδοπροφητῶν στούς ἔσχατους καιρούς, οἱ ὁποῖοι θά ἐπιτελοῦν «σημεῖα μεγάλα καί τέρατα» μέ κίνδυνο νά πλανήσουν «εἰ δυνατόν καί τούς ἐκλεκτούς» (Ματθ. 24, 11-24). Ἡ προτροπή τοῦ Κυρίου στήν προκειμένη περίπτωση εἶναι σαφής: «μή πορευθῆτε ὀπίσω αὐτῶν» (Λουκ. 21,8)!

Ἡ θεραπεία τῶν φαινομένων πλάνης: Ἡ Ὀρθόδοξη Παράδοση διαθέτει πλούσια ἐμπειρία, ἀλλά καί αὐθεντικά κριτήρια γιά τή διάκριση τῶν φαινομένων πλάνης. Γενικά, ὁ πιστός ὀφείλει νά ἀπορρίπτει τά ὄνειρα καί νά θέτει σέ αὐστηρή δοκιμασία ὅλα τά «πνευματικά» φαινόμενα»: «Ἀγαπητοί, μή παντί πνεύματι πιστεύετε, ἀλλά δοκιμάζετε τά πνεύματα εἰ ἐκ τοῦ Θεοῦ ἐστιν, ὅτι πολλοί ψευδοπροφῆται ἐξεληλύθασιν εἰς τόν κόσμον» (Α΄ Ἰω. 4,1). Ὁ αὐθεντικός Χριστιανός θεωρεῖ τόν ἑαυτό του ἀνάξιο νά βλέπει θεῖα ὁράματα καί ὄνειρα. Ἡ ἐμπιστοσύνη σ’ αὐτά εἶναι ἔνδειξη ὄχι εὐλαβείας, ἀλλά κεκρυμμένης κενοδοξίας καί οἴησης. Σέ κάθε περίπτωση ὁ πιστός πρέπει νά θέτει τά φαινόμενα αὐτά στήν κρίση τοῦ πνευματικοῦ του, ἀλλά καί στήν κρίση ἁγίων ἀνθρώπων, χωρίς σέ καμμία περίπτωση νά τά ἀποκρύπτει. Εἰδικότερα, πρέπει νά ἀπορρίπτει ἀμέσως ὅ,τι ἐμφανίζεται μέ σχῆμα, χρῶμα, διάστημα κ.λπ. Οἱ ἅγιοι Πατέρες ὁμόφωνα συμβουλεύουν: «Ἐάν οὖν ὀφθῇ τινι τῶν ἀγωνιζομένων, ἤ φῶς ἤ σχῆμά τι πυροειδές ἤ φωνή, μηδαμῶς καταδεξάσθω τό τοιοῦτον ὅραμα. Ἀπάτη γάρ ἔστι φανερά τοῦ ἐχθροῦ, ὅπερ πολλοί παθόντες ὡς ἐξ ἀγνοίας, ἐξετράπησαν τῆς ὁδοῦ τῆς ἀληθείας» (ἅγ. Διάδοχος Φωτικῆς). «Πρόσεχε οὖν ἀκριβῶς, Θεοῦ ἐραστά, ἐν γνώσει· Ἐπάν ἐργαζόμενος τό ἔργον (ἐν. τῆς προσευχῆς), ἴδῃς φῶς ἤ πῦρ ἔξωθεν ἤ ἔσωθεν, ἤ σχῆμα δῆθεν Χριστοῦ ἤ Ἀγγέλου ἤ ἑτέρου τινός, μή παραδέξῃ αὐτό, ἵνα μή βλάβην ὑποστῇς» (ἅγ. Γρηγόριος Σιναΐτης). «Ἄν ἀρχίσουμε νά πιστεύουμε στούς δαίμονες κοιμώμενοι, ὕστερα θά ἐμπαιζώμεθα ἀπό αὐτούς καί ξύπνιοι. Ἐκεῖνος πού πιστεύει στά ὄνειρα εἶναι ἐντελῶς ἄσοφος καί ἄπειρος, ἐνῶ αὐτός πού δέν πιστεύει τίποτε εἶναι πραγματικά συνετός καί σοφός. Τό σημεῖο ἀπό τό ὁποῖο θά διακρίνεις τήν πλάνη εἶναι τοῦτο: Οἱ Ἄγγελοι μᾶς δείχνουν τήν Κόλαση, τήν Κρίση καί τόν χωρισμό (ἀπό τόν Θεό), καί ἔτσι μᾶς κάνουν νά ξυπνοῦμε ἔντρομοι καί περίλυποι. Πίστευε μόνο σ’ ἐκεῖνα πού σοῦ ἀναγγέλλουν γιά τήν Κόλαση καί τήν Κρίση. Ἄν, ὅμως, δημιουργῆται μέσα σου ἀπόγνωση, τότε καί αὐτά προέρχονται ἀπό τούς δαίμονες» (ἅγ. Ἰωάννης τῆς Κλίμακος).

Δεῖτε βιντεοσκοπημένο τό Θέμα στόν παρακάτω σύνδεσμο:

https://www.youtube.com/watch?v=FrAK8xEZF34&t=323s