Διάγραμμα – Περίληψη Θέματος ΙΔ' τοῦ Θεολογικοῦ Προγράμματος «Ὀρθοδοξία καί Ζωή» τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Μαντινείας καί Κυνουρίας, περιόδου ΙΕ', ἔτους 2020-2021.
Εἰσαγωγικά: Ὁμιλώντας γιά τή «φυλακή» (προσοχή, ἐπιτήρηση) τῶν αἰσθήσεων ὁ ἅγ. Νικόδημος, διακρίνει τίς ἀνθρώπινες αἰσθήσεις σέ ἐξωτερικές καί σέ ἐσωτερικές. Ἐξωτερικές εἶναι οἱ γνωστές πέντε σωματικές αἰσθήσεις. Ἐσωτερική ὑπάρχει μία μόνο καί «κοινή» ἀνθρώπινη αἴσθηση, ἡ φαντασία, ἡ ὁποία λειτουργεῖ μέ βάση τά δεδομένα ὅλων τῶν ἐξωτερικῶν αἰσθήσεων, ἐξ οὗ καί «κοινή». Ὡστόσο, οἱ μέν σωματικές αἰσθήσεις εἶναι φυσικές, ἡ δέ φαντασία εἶναι ἐπισυμβάν καί ἐπιγενόμενο στοιχεῖο στόν ἄνθρωπο. Δέν ἀνήκει στήν αὐθεντική φύση του καί εἶναι φαινόμενο μεταπτωτικό. Γι’ αὐτό, α) ὁ Θεός εἶναι ἐκτός καί ὑπεράνω κάθε φαντασίας, β) ὁ Ἑωσφόρος πρίν ἐκπέσει ἦταν «νοῦς» καθαρός χωρίς φαντασία, ἐξέπεσε δέ στήν παχυλή φαντασία, φανταζόμενος τήν ἰσοθεΐα, καί γ) ὁ πρωτόπλαστος Ἀδάμ δημιουργήθηκε χωρίς φαντασία, ἐξέπεσε δέ, φανταζόμενος καί αὐτός τήν ἰσοθεΐα, ὅπως ὁ διάβολος καί μέ τήν προτροπή τοῦ διαβόλου. Ἄρα, ἡ φαντασία εἶναι κοινή αἰτία τῆς πτώσεως τόσο τοῦ διαβόλου, ὅσο καί τοῦ ἀνθρώπου. Ἔχει δαιμονική προέλευση καί εἶναι ἰδιότητα ἀνοικεία μέν στόν Θεό, οἰκεία δέ καί ἀγαπητή στόν διάβολο. Εἶναι, ἐπίσης, ἡ γέφυρα ἀπό τήν ὁποία δαιμονίζεται ὁ ἄνθρωπος καί ἀπό τήν ὁποία τρέφονται καί ἰσχυροποιοῦνται τά πάθη. Στήν Ὀρθόδοξη Παράδοση ἡ φαντασία ἐμφανίζεται στενά συνδεδεμένη μέ τή μνήμη, τά δέ στοιχεῖα τά ὁποῖα τήν συγκροτοῦν εἶναι: σχῆμα, χρῶμα, διάστημα, «εἶδος» (μορφή) κ.ἄ. Εἶναι πηγή κάθε πλάνης, τόσο στήν «ἠθική φιλοσοφία», δηλ. στή διαδικασία τῆς σωτηρίας μας, ὅσο καί στή Θεολογία, δηλ. στή μέθοδο μέ τήν ὁποία προσεγγίζεται ἡ περί Θεοῦ Ἀλήθεια. Κατά συνέπειαν, ἡ φαντασία, ἄν καί ἀπαραίτητο στοιχεῖο στήν παροῦσα κατάσταση τοῦ ἀνθρώπου, χρήζει μέν θεραπείας στήν κατάστασή μας αὐτή (τήν παροῦσα), μπορεῖ δέ νά ὑπερβαθεῖ στά ἀνώτερα στάδια τῆς πνευματικῆς ζωῆς.
Στοιχεῖα θεραπείας τῆς φαντασίας: Γιά τή θεραπεία τῆς
φαντασίας ἐπιστρατεύεται ὅλη ἡ «τέχνη τεχνῶν καί ἐπιστήμη ἐπιστημῶν» τῆς
διαδικασίας τῆς σωτηρίας. Ὁ ἅγ. Νικόδημος προτείνει τρεῖς τρόπους, ἕναν βασικό
καί δύο βοηθητικούς - ἐναλλακτικούς, γι’ αὐτό τόν σκοπό. Ὁ πρῶτος καί βασικός
(ἴσως καί ὁ μόνος) τρόπος εἶναι ἡ ἐπιστροφή τοῦ «νοῦ» στήν ἐστία του, ἡ ὁποία
εἶναι ἡ «καρδία». Ὁ «νοῦς» τοῦ μεταπτωτικοῦ καί ἐμπαθοῦς ἀνθρώπου βρίσκεται ἔξω
ἀπό τόν φυσικό του χῶρο καί περιπλανᾶται συνεχῶς στά αἰσθητά («ἀλητεύει», κατά
τήν ἔκφραση συγχρόνου Ἁγίου), διαχεόμενος σ’ αὐτά, μέσῳ τῶν σωματικῶν αἰσθήσεων
καί τῆς φαντασίας. Ἔτσι, ἀποκτᾶ λήθη τοῦ Θεοῦ καί συνδέεται μέ ἐμπαθεῖς σχέσεις
μέ τά αἰσθητά, καθιστάμενος δοῦλος τοῦ περιβάλλοντος, τῶν παθῶν καί τῶν
δαιμόνων. Ἡ κίνηση τοῦ «νοῦ» πρός τόν Θεό γίνεται μέ τρεῖς τρόπους ἤ μέ τρεῖς
κινήσεις, ὅπως ἀναφέρει καί ἀλλοῦ ὁ Ἅγιος: α) μέ τήν κυκλική κίνηση, ὅταν ὁ
«νοῦς» ἐπιστρέφει στόν ἑαυτό του καί διά τοῦ ἑαυτοῦ του ἀνέρχεται στόν Θεό, β)
μέ τήν εὐθεία κίνηση, ὅταν ὁ «νοῦς» θεωρεῖ τά αἰσθητά καί μέσω τῶν αἰσθητῶν καί
τῶν «ἀρετῶν» (θετικῶν ἰδιοτήτων) τους ἀνέρχεται στήν πηγή κάθε ἀγαθοῦ, τόν Θεό,
καί γ) μέ τήν ἐλικοειδή κίνηση, πού ἀποτελεῖ συνδυασμό τῶν δύο προηγούμενων.
Γιά τή δεύτερη κίνηση μίλησε ἀναλυτικά ὁ Ἅγιος, ἀναφερόμενος στή «φυλακή» τῶν ἐξωτερικῶν
αἰσθήσεων. Ἡ θεραπεία τῆς φαντασίας γίνεται μέ τήν κυκλική, τήν πρώτη, ἀνώτερη,
κυρία καί ἀσφαλέστερη κίνηση. Κατ’ αὐτήν, ἡ προσοχή τοῦ «νοῦ» στρέφεται
(«ἐπιστρέφει») πρός τά ἔσω: ἐνδοσκόπηση - «εἰς ἐμαυτόν συστροφή» (ἅγ. Γρηγόριος
Θεολόγος) - περιορισμός ἐντός τῆς «καρδίας». Τά μέσα δέ, μέ τά ὁποῖα
ἐπιτυγχάνεται αὐτός ὁ περιορισμός τοῦ «νοῦ» ἐντός τῆς «καρδίας» εἶναι μέν ἡ
«φυλακή» τῶν αἰσθήσεων, ἀλλά πολύ περισσότερο ἡ προσευχή καί, εἰδικότερα, ἡ
λεγομένη «νοερά προσευχή», μέ τή συνεχῆ ἐπανάληψη τῆς προσευχητικῆς φράσεως
«Κύριε Ἰησοῦ Χριστέ, ἐλέησόν με». Βοηθητικό μέσο γιά τόν περιορισμό τοῦ «νοῦ»
καί τή θεραπεία τῆς φαντασίας εἶναι ἡ ἡσυχία: τό Μοναστῆρι ἤ, ἀκόμη, ἡ ἔρημος,
γι’ αὐτό οἱ ἀσκοῦντες αὐτή τή μέθοδο ἀποκαλοῦνται «ἡσυχαστές». Ἐπίσης,
βοηθητικό μέσο εἶναι ἡ στάση τοῦ σώματος κατά τήν ἄσκηση τῆς προσευχῆς, ἔχουσα
τίς ρίζες της στή μέθοδο προσευχῆς τοῦ προφήτη Ἠλία στήν Παλαιά Διάθηκη (Γ΄
Βασ. 18,42) κ.ἄ. Στίς τρεῖς κινήσεις τοῦ «νοῦ» ἀναφέρεται ὁ ἅγ. Διονύσιος ὁ
Ἀρεοπαγίτης, ὁ δέ Μ. Βασίλειος ἀναφέρει, εἰδικότερα, γιά τήν πρώτη κίνηση: «Νοῦς
μέν γάρ μή σκεδαννύμενος ἐπί τά ἔξω, μηδέ ὑπό τῶν αἰσθητηρίων ἐπί τόν κόσμον
διαχεόμενος, ἐπάνεισι μέν πρός ἑαυτόν· δι’ ἑαυτοῦ δέ πρός τήν περί Θεοῦ ἔννοιαν
ἀναβαίνει». Ἡ διαδικασία αὐτή εἶναι ἐπίπονη, ὡστόσο καθαρίζει τόν «νοῦ» καί τόν
καθιστᾶ ἐποπτικό τῆς «ἐντός ἡμῶν Βασιλείας» (Λουκ. 17,21) καί ἱκανό γιά τήν
πρός τόν Θεό ἄνοδο. Ὡς ἐναλλακτικούς τρόπους ἀνάπαυσης τοῦ «νοῦ» ἀπό τόν
ἐπίπονο περιορισμό του καί μέχρι νά ἀποκτήσει τήν «ἕξιν» (συνήθεια) τῆς παραμονῆς
στόν φυσικό του χῶρο ὁ ἅγ. Νικόδημος προτείνει α) τήν ἔξοδο τοῦ «νοῦ», γιά
ἐνασχόλησή του, ὅμως, μέ μελέτες, θεωρίες καί νοήματα πνευματικά, καί β) τήν
ἐνασχόλησή του μέ νοήματα σχετικά μέ τό πρόσωπο καί τό Πάθος τοῦ Κυρίου, ἀλλά
καί σχετικά μέ τά κολαστήρια τῶν ἁμαρτωλῶν καί μέ τίς ἀπολαύσεις τῶν Δικαίων.
Ὡστόσο, οἱ ἐνασχολίσεις αὐτές πρέπει νά εἶναι προσωρινές καί ὁ «νοῦς» νά
ἐπιστρέφει στόν ἐγκλεισμό του ἐντός τῆς «καρδίας».
Συμπεράσματα: Εἶναι γεγονός, ὅτι ὅσα ἀναφέρει ὁ Ἅγιος γιά
τή θεραπεία τῆς φαντασίας δέν εἶναι προσιτά στούς πολλούς καί ἀναφέρονται στά
βαθύτερα τῆς πνευματικῆς ζωῆς. Ὡστόσο, ὑποδεικνύουν τόν στόχο καί τήν
κατεύθυνση, πρός τή ὁποία πρέπει νά κινούμεθα. Ὁ ἄνθρωπος τῆς ἐποχῆς μας εἶναι,
κατά κανόνα, ἐξωστρεφής. Φοβᾶται νά μένει μόνος, φοβᾶται τήν ἐνδοσκόπηση,
φοβᾶται τήν ἀναμέτρηση μέ τόν ἑαυτό του. Ὅμως, ὅσο βλέπει πρός τά ἔξω, τόσο
παρατηρεῖ τά ἐλαττώματα τῶν ἄλλων, τόσο ἀγνοεῖ τόν πραγματικό ἑαυτό του καί
τόσο ζεῖ μέ τήν ψευδαίσθηση ὅτι ὅλα ἐντός του λειτουργοῦν τέλεια!
Περιοριζόμενος δέ καί βλέποντας πρός τά μέσα, ἀνακαλύπτει πρῶτα τά ἐλαττώματά
του, ὁδηγεῖται σέ μετάνοια, καί αὐτό ἀκριβῶς εἶναι ἡ ἀρχή τῆς θεραπείας του, ἡ
ἀρχή τῆς διαδικασίας πού θά τόν ὁδηγήσει στόν Θεό καί στήν ἐν Χριστῷ σωτηρία.
Δεῖτε βιντεοσκοπημένο
τό Θέμα στόν παρακάτω σύνδεσμο:
https://www.youtube.com/watch?v=_G3H3pSj0us
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου