«Ορθοδοξία καί Ζωή»: Η «φυλακή» των πέντε αισθήσεων

 

Διάγραμμα – Περίληψη Θέματος ΙΒ' τοῦ Θεολογικοῦ Προγράμματος «Ὀρθοδοξία καί Ζωή» τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Μαντινείας καί Κυνουρίας, περιόδου ΙΕ', ἔτους 2020-2021. 

Εἰσαγωγικά: Κατά τόν ἅγ. Νικόδημο, ὁ ἀόρατος πόλεμος γιά τή σωτηρία μας εἶναι περισσότερο ἐσωτερικός, παρά ἐξωτερικός. Στάδιο αὐτοῦ τοῦ πολέμου εἶναι «ἡ ἰδία σου καρδία καί ὅλος ὁ ἐσωτερικός ἄνθρωπος». Μέ ἄλλα λόγια, εἶναι πολύ πιό εὔκολο νά ἀντιμετωπιστεῖ ἡ «κατ’ ἐνέργειαν» ἁμαρτία παρά ἡ «κατά διάνοιαν» ἤ μᾶλλον ἡ «ἔσω», ἡ «ἐν τῇ καρδίᾳ» ἁμαρτία. Ἡ ἐξωτερική ἁμαρτία εἶναι ἁπλή ἐκδήλωση τῆς ἐσωτερικῆς, ἐκείνης πού ἐμφωλεύει «ἐν τῇ καρδίᾳ»: «ἐκ τῆς καρδίας ἐξέρχονται διαλογισμοί πονηροί, φόνοι, μοιχεῖαι, πορνεῖαι, κλοπαί, ψευδομαρτυρίαι, βασφημίαι» (Ματθ. 15, 19). Ἄρα, χρειάζεται ἰδιαίτερη προσοχή γιά τό τί ἀκριβῶς εἰσέρχεται στήν «καρδία» μας. Αὐτή ἡ συνεχής προσοχή ὀνομάζεται «νῆψις» στήν Ὀρθόδοξη Παράδοση. Οἱ πύλες ἀπό τίς ὁποιες εἰσέρχονται οἱ «πονηροί διαλογισμοί» εἶναι οἱ σωματικές αἰσθήσεις: «ἀνέβη θάνατος διά τῶν θυρίδων» (Ἱερ. 9,21). Αὐτές μολύνουν πρῶτα τόν «νοῦ» καί ἐκεῖνος στή συνέχεια μολύνει τήν «καρδία». Γι’ αὐτό καί ἡ Ὀρθόδοξη Παράδοση, ἀλλά καί ὁ ἅγ. Νικόδημος στήν προκειμένη περίπτωση κάνουν ἐκτενῆ λόγο «περί φυλακῆς τῶν αἰσθήσεων»: ὅρασης, ἀκοῆς, γεύσης, ὄσφρησης καί ἀφῆς. Μέσῳ αὐτῶν, ἡ ἀρρωστημένη φύση μας, στερημένη τῶν θείων καί ἀρρήτων ἡδονῶν, ἀναζητεῖ τίς ἡδονές στά πράγματα, ὅσο δέ αἰχμαλωτίζεται ἀπό αὐτές, τόσο ἀφίσταται τοῦ Θεοῦ. Ἡ θεραπεία αὐτῆς τῆς καταστάσεως γίνεται μέ τήν ἐπιστροφή τοῦ «νοῦ» στόν ἑαυτό του ἀπό τή διάχυσή του στόν κόσμο μέσῳ τῶν αἰσθήσεων καί στή συνέχεια ἡ ἄνοδός του στόν Θεό, μέσω τῆς «μνήμης» τοῦ Θεοῦ (νοερᾶς προσευχῆς).

Ἡ «φυλακή τῆς ὁράσεως»: Ἡ ὅραση εἶναι, προφανῶς, ἡ πρώτη καί ἰσχυρότερη ἀπό τίς αἰσθήσεις, εἶναι ἐκείνη πού ἐντυπώνει ἐντονότερα στόν «νοῦ» τά ἀντικείμενά της (τά ὁρατά). Ὁ ἅγ. Νικόδημος συμβουλεύει νά διαχωρίζει ὁ «νοῦς» σέ κάθε περίπτωση τό ὁρατό καί ὑλικό πρᾶγμα (καί τήν ἡδονή, πού αὐτό προκαλεῖ) ἀπό τό ἀόρατο καί ἄυλο πνεῦμα (τήν Ἐνέργεια τοῦ Ἁγίου Πνεύματος), πού ἐνυπάρχει σ’ αὐτό. Γενικά, ὅλα τά ὄντα μετέχουν σέ Ἐνέργειες τοῦ Θεοῦ (τουλάχιστον στή δημιουργική καί στήν προνοητική Ἐνέργεια). Γι’ αὐτό, στούς ἐναρέτους ὅλα ὁμιλοῦν «μέ μίαν γλῶσσαν βουβήν ἀληθινά καί σιωπηλήν, ἀλλά κατά πολλά ἐνεργητικήν». Κατά τόν ἅγ. Γρηγόριο Θεολόγο, «πάντα Θεόν ὑμνεῖ καί δοξάζει φωναῖς ἀλαλήτοις· ἐπί πᾶσι γάρ εὐχαριστεῖται δι’ ἐμοῦ Θεός»! Ὅσο ὁ ἄνθρωπος ἀνέρχεται πνευματικά καί λεπτύνονται οἱ πνευματικές του αἰσθήσεις, τόσο βλέπει τόν κόσμο «μέ ἄλλο μάτι», σέ προχωρημένες δέ πνευματικές καταστάσεις βλέπει διά τοῦ Ἁγίου Πνεύματος «τούς λόγους τῶν ὄντων» (τίς ἄκτιστες Ἐνέργειες τοῦ Θεοῦ, ὡς αἰτίες τῶν πραγμάτων). Γιά νά φτάσει ἐκεῖ ὁ «νοῦς», πρέπει νά ἐξασκηθεῖ, ὥστε νά μεταβαίνει ἀπό τήν αἰσθητή ὡραιότητα ἤ ἀπό κάθε κτιστή ἀρετή τῶν πραγμάτων στίς ἄκτιστες τελειότητες, πού ὑπάρχουν μόνο στόν Θεό. Βλέποντας π.χ. ἕνα ὡραῖο πρᾶγμα, συμβουλεύει ὁ Ἅγιος, μήν αἰχμαλωτιστεῖς ἀπό τήν ἐξωτερική ὡραιότητά του, ἀλλά «στοχάσου» τήν αἰτία της καί ὅτι αὐτή εἶναι σκιά καί ἀντανάκλαση τῆς αἰώνιας καί ἄπειρης ὡραιότητας τοῦ Δημιουργοῦ καί τότε «ὅλος χαρμόσυνος» δοξολόγησε τόν Θεό. Πρακτικά, μήν παρατηρεῖς πρόσωπα ἤ σώματα γυναικῶν ἤ καί ἀνδρῶν, γεγονός πού τρέφει τά λεγόμενα σαρκικά πάθη: «ἐκ τοῦ ὁρᾶν τίκτεται τό ἐρᾶν»! Μήν παρατηρεῖς ὡραῖα φαγητά καί ποτά, διότι ἔτσι τρέφονται τά πάθη τῆς γαστριμαργίας. Μήν παρατηρεῖς ὡραῖα ἐνδύματα καί χρήματα, διότι ἔτσι τρέφονται τά πάθη τῆς φιλοδοξίας καί τῆς φιλαργυρίας. Μήν παρατηρεῖς ὅσα τρέφουν τή ματαιότητα: χορούς, τραπέζια, παιχνίδια, ἀγωνίσματα κ.λπ. Ἀγάπα νά βλέπεις ὅσα εἶναι σεμνά καί ἅγια: Ἐκκλησίες, εἰκόνες, ἱερά βιβλία, ἀκόμη καί Κοιμητήρια!

Ἡ «φυλακή» τῶν λοιπῶν αἰσθήσεων: Ὅ,τι ἰσχύει γιά τήν ὅραση, ἰσχύει καί γιά τίς λοιπές αἰσθήσεις. Ὅταν ἀκοῦς μιά ἀρμονία ἤχων, συμβουλεύει ὁ Ἅγιος, στρέψε τόν νοῦ σου στήν «ἁρμονία τῶν ἁρμονιῶν», τόν ἴδιο τόν Κύριο, στοχάσου τίς οὐράνιες ἁρμονίες, τούς ὕμνους τῶν Ἀγγέλων, τή μεγάλη συμφωνία καί ἁρμονία ὅλης τῆς κτίσεως, πού ὑμνεῖ τόν Θεό. Πρακτικά, μήν ἀκοῦς αἰσχρά λόγια καί ἄσματα, μήν ἀκοῦς ἀστεῖα καί εὐτράπελα, μήν ἀκοῦς κατακρίσεις καί κατηγορίες κατά τοῦ πλησίον, μήν ἀκοῦς ἀργολογίες, ματαιολογίες καί φλυαρίες. Ὅταν ὀσφραίνεσαι εὐωδίες, στοχάσου «τήν κεκρυμμένην ὀσμήν τοῦ Ἁγίου Πνεύματος», «τήν τά πάντα εὐωδιάζουσαν» θεία εὐωδία, «τό μῦρον» τό «ἐκκενωθέν» σέ ὅλα τά κτίσματα, τήν εὐωδία τοῦ ἀναστάντος Κυρίου (πρβλ. «Χριστός ἀνέστη ἐκ νεκρῶν, ὁ Σωτήρ τοῦ κόσμου, καί ἐπλήρωσε τά σύμπαντα εὐωδίας»!) κ.λπ. Πρακτικά, ἀπόφευγε νά βάζεις ἀρρώματα, πού τρέφουν τά ποικίλα πάθη καί προκαλοῦν χαύνωση στήν ψυχή. Τρώγοντας ἤ πίνοντας, στοχάσου τήν πηγή κάθε εὐχάριστης γεύσεως, τόν Θεό, τήν τρυφή καί τήν τροφή παντός τοῦ κόσμου, τήν ἀληθινή ἀπόλαυση, στήν ὁποία μᾶς προσκαλεῖ ὁ ψαλμωδός: «γεύσασθε καί ἴδετε ὅτι χρηστός ὁ Κύριος» (Ψαλμ. 33,9). Στοχάσου, ἐπίσης, τόν «οὐράνιο Ἄρτο», τό Σῶμα καί τό Αἷμα τοῦ Κυρίου, πού κοινωνοῦμε στή Θεία Εὐχαριστία, καί «τό ὕδωρ τό ζῶν» (τή Χάρη τοῦ Ἁγίου Πνεύματος), τό ὁποῖο ὅποιος πίνει «οὐ μή διψήσει εἰς τόν αἰῶνα» (Ἰω. 4,14). Πρακτικά, ἀπόφευγε τά λιπαρά καί πολυποίκιλα φαγητά, καθώς καί τά εὐώδη ποτά, ζῆσε μέ λιτότητα καί ἐγκράτεια, ἀγάπησε τή νηστεία. Ὅταν αἰσθάνεσαι χαρά ἀπό κάποιο ἔργο τῶν χειρῶν σου, στοχάσου ὅτι ὁ Θεός εἶναι ἡ πρώτη αἰτία αὐτοῦ τοῦ ἔργου καί ὅτι ἐσύ εἶσαι ἁπλῶς ζωντανό ὄργανο τοῦ Θεοῦ καί εὐχαρίστησε τόν Θεό γιά τό ἔργο αὐτό  ἀπό τά βάθη τῆς ψυχῆς σου. Ἡ ἀφή, ἄν καί «χονδροτέρα» τῶν ἄλλων αἰσθήσεων, κινεῖ ἐντονότερα τά σαρκικά πάθη καί ἀπεργάζεται εὐκολότερα τήν ἁμαρτία. Πρακτικά, ἀπόφευγε τίς ἐπαφές μέ ξένα σώματα, ἀλλά καί τίς συχνές ἐπαφές μέ τό δικό σου σῶμα, ἀπόφευγε τήν ἄνετη διαβίωση, τήν πολυτελῆ ἔνδυση, τούς ὑπερβολικούς στολισμούς καί καλωπισμούς, τά πολύτιμα καί ἄνετα στρώματα, καθίσματα κ.λπ.

Ἡ διά τῶν αἰσθητῶν θεωρία τῆς θείας Οἰκονομίας: Ὁ ἅγ. Νικόδημος τονίζει συχνά τήν ὀφέλεια ἀπό τήν ἀνάκληση στή μνήμη μας τῶν ἔργων τῆς θείας Οἰκονομίας, ἰδιαίτερα τῶν γεγονότων τοῦ Πάθους τοῦ Κυρίου. Αὐτό ἐπιτυγχάνεται καί μέ τήν ἀναγωγή μας ἀπό τά αἰσθητά στά θεῖα αὐτά ἔργα, μέσω τῶν σωματικῶν αἰσθήσεων. Γιά παράδειγμα, βλέποντας τόν αἰσθητό ἥλιο ἐνθυμήσου τό σκότος στή Σταύρωση τοῦ Κυρίου, βλέποντας ἤ πίνοντας νερό ἐνθυμήσου τό ὕδωρ πού ἔρευσε ἀπό τήν πλευρά Του πάνω στον Σταυρό, βλέποντας τή βροχή ἐνθυμήσου τούς ποταμούς τῶν ἱδρώτων στόν κῆπο τῆς Γεθσημανῆ, πίνοντας κάποιο ποτό ἐνθυμήσου τήν χολή καί τό ὄξος, βλέοντας τή θάλασσα ἐνθυμήσου ὅτι ὁ Κύριος περπάτησε πάνω σ’ αὐτήν καί ὅτι δίδασκε ἀπό τά πλοῖα τούς ὄχλους, ὅταν ἐνδύεσαι ἐνθυμήσου ὅτι ὁ Κύριος ἐνδύθηκε σάρκα γιά τή σωτηρία μας, ἐπίσης ὅτι ἐνδύθηκε τήν κόκκινη χλαμύδα καί φόρεσε τόν ἀκάνθινο στέφανο, ὅταν βλέπεις ἕνα ὡραῖο πρόσωπο στοχάσου τήν «ἀτιμία» τοῦ προσώπου τοῦ Κυρίου πάνω στόν Σταυρό, ὅταν μεταχειρίζεσαι διάφορα ἐργαλεῖα στοχάσου τά καρφιά τοῦ Σταυροῦ, τό φραγγέλιο, τήν λόγχη καί τά ἄλλα ὄργανα τοῦ Πάθους. Μέ αὐτές τίς σκέψεις εὐχαρίστησε θερμά τόν Θεό, καί ζῆσε κατά τό θέλημά Του.

Συμπεράσματα: Ἡ «φυλακή τῶν αἰσθήσεων» εἶναι ἀπαραίτητη μέθοδος γιά νά «ἀνακαλύψει» ὁ ἐνδιαφερόμενος τόν Θεό, τόν «πολύτιμο μαργαρίτη», τοῦ ὁποίου ἡ ἀξία ὑπερβαίνει τήν ἀξία ὅλου τοῦ κόσμου καί ὅλων τῶν θησαυρῶν, ὑλικῶν καί «πνευματικῶν». Γιά νά γίνει αὐτό, πρέπει νά σφραγιστοῦν οἱ πύλες τῶν αἰσθήσεων ἤ μᾶλλον (ἐπειδή αὐτό εἶναι ἀνέφικτο) νά ἐπιτηροῦνται συστηματικά γιά τό τί εἰσέρχεται μέσω αὐτῶν στόν «νοῦ» μας. Μέ ἄλλα λόγια, ὁ Θεός δέν «ἀνακαλύπεται», ὅσο ὁ «νοῦς» περιπλανᾶται στά αἰσθητά, διαχεόμενος πρός τά ἔξω διά τῶν σωματικῶν αἰσθήσεων. Πρέπει, εἴτε μέσω τῶν αἰσθητῶν πραγμάτων νά ἀναχθεῖ στόν Θεό (γι’ αὐτή τή μέθοδο μίλησε περισσότερο ὁ ἅγ. Νικόδημος), εἴτε νά ἐπιστρέψει στόν ἑαυτό του καί ἐντός του νά «ἀνακαλύψει» τόν Θεό (πρβλ. «ἡ βασιλεία τοῦ Θεοῦ ἐντός ὑμῶν ἐστί», Λουκ. 17,21) ἤ μᾶλλον διά τοῦ ἑαυτοῦ του νά ἀνελθεῖ στόν Θεό. Τήν πρώτη κινήση τοῦ «νοῦ» ἡ Πατερική Παράδοση τήν ἀποκαλεῖ «γραμμική κίνηση» καί τή δεύτερη τήν ἀποκαλεῖ «κυκλική κίνηση», θεωρεῖ μάλιστα τή δεύτερη πολύ πιό ἀσφαλέστερη ἀπό τήν πρώτη. Γι’ αὐτήν θά ὁμιλήσει ὁ ἅγ. Νικόδημος στή συνέχεια τοῦ Ἀοράτου Πολέμου. Ὡστόσο, ἰδιαίτερη ἀξία ἔχει τό νά ἀναζητᾶ ὁ ἄνθρωπος συνεχῶς τόν Θεό καί τό θέλημά Του. Ὁ ἅγ. Νικόδημος μᾶς παραδίδει πρακτικούς τρόπους γιά νά Τόν «ἀνακαλύψουμε» καί νά Τόν γνωρίσουμε καί κοντά Του νά ἀπολαύσουμε τήν ἀληθινή χαρά καί ἀνάπαυση. 

Δεῖτε βιντεοσκοπημένο τό Θέμα στόν παρακάτω σύνδεσμο:

https://www.youtube.com/watch?v=KDLMCuzUfHY&t=58s