«Ορθοδοξία καί Ζωή»: Η μέθοδος της «νοεράς προσευχής»

 

Διάγραμμα – Περίληψη Θέματος ΚΑ' τοῦ Θεολογικοῦ Προγράμματος «Ὀρθοδοξία καί Ζωή» τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Μαντινείας καί Κυνουρίας, περιόδου ΙΕ', ἔτους 2020-2021. 

Εἰσαγωγή στή «νοερά προσευχή»: Ἡ προσευχή εἶναι πανίσχυρο ὅπλο στή διαδικασία τῆς σωτηρίας μας, στόν ἀόρατο πόλεμο γιά τήν ἐκπλήρωση τοῦ ἀνθρώπινου προορισμοῦ. Στήν Ὀρθόδοξη Παράδοση ὑπάρχουν πολλά εἴδη καί πολλές βαθμίδες προσευχῆς. Ἡ ἀνώτερη ἀπό αὐτές εἶναι ἡ λεγομένη «νοερά προσευχή», ἡ ὁποία γίνεται μέ τή συνεχῆ ἐπανάληψη, μικρῆς προσευχητικῆς φράσεως, πού περιλαμβάνει τήν ἐπίκληση τοῦ ὀνόματος τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ (συνήθως τῆς φράσεως «Κύριε Ἰησοῦ Χριστέ, ἐλέησόν με»). Ἡ δύναμη αὐτῆς τῆς προσευχῆς ἔγκειται στή σωστική δύναμη τοῦ ὀνόματος τοῦ Ἰησοῦ, ἡ δέ δύναμη τοῦ ὀνόματος πηγάζει ἀπό τό πρόσωπο καί τό ἔργο τοῦ Χριστοῦ, ἰδιαίτερα ἀπό τόν Σταυρό καί τήν Ἀνάσταση: «πᾶς ὅς ἄν ἐπικαλέσηται τό ὄνομα Κυρίου σωθήσεται» (Πράξ. 2,21, Ρωμ. 10,13), Χριστιανοί εἶναι «οἱ ἐπικαλούμενοι τό ὄνομα Κυρίου» (Πράξ. 9,14 κ.ἄ), τό ὁποῖο εἶναι «ὄνομα τό ὑπέρ πᾶν ὄνομα», «ἐν τῷ ὀνόματι ᾿Ιησοῦ πᾶν γόνυ κάμψῃ ἐπουρανίων καί ἐπιγείων καί καταχθονίων, καί πᾶσα γλῶσσα ἐξομολογήσηται ὅτι Κύριος Ἰησοῦς Χριστός εἰς δόξαν Θεοῦ πατρός» (Φιλιπ. 2, 10-11) καί «οὐκ ἔστιν ἐν ἄλλῳ οὐδενί ἡ σωτηρία· οὐδέ γάρ ὄνομά ἐστιν ἕτερον ὑπό τόν οὐρανόν τό δεδομένον ἐν ἀνθρώποις ἐν ᾧ δεῖ σωθῆναι ἡμᾶς» (Πράξ. 4,12).

«Λογική» καί «νοερά λατρεία»: Ἡ Ὀρθόδοξη Παράδοση γνωρίζει ὅτι κάθε εἶδος προσευχῆς, στά ἀρχικά του, τουλάχιστον, στάδια, γίνεται μέ τόν ἀνθρώπινο «λόγο», τόν προφορικό ἤ τόν ἐνδιάθετο (ἐσωτερικό) λόγο, τή σκέψη. Ἡ προσευχή αὐτή λέγεται «λογική προσευχή» ἤ «λογική λατρεία». Ἀκόμη καί ἡ κοινή προσευχή τῆς Ἐκκλησίας (οἱ ἱερές Ἀκολουθίες) ἀνήκει στή «λογική λατρεία». Ὡστόσο, σκοπός τῆς Ὀρθόδοξης προσευχῆς εἶναι ὑπερβεῖ τήν κατάσταση τῆς «λογικῆς», ἀλλά νά γίνει «νοερά» ἤ «καρδιακή» προσευχή. Γιά νά κατανοηθεῖ αὐτό, πρέπει νά γνωρίζουμε τίς ἀνθρωπολογικές διακρίσεις τῶν Πατέρων, κατά τίς ὁποῖες ὁ «λόγος» τοῦ ἀνθρώπου διακρίνεται ἀπό τόν «νοῦ». «Λόγος» εἶναι τό μέρος ἤ ἡ ἐνέργεια τῆς ψυχῆς ἤ τό ὄργανο μέ τό ὁποῖο γνωρίζουμε τόν κόσμο καί μέ τό ὁποῖο κάνουμε συλλογισμούς. Μέ τόν «λόγο» ἀποκτᾶται ἡ γνώση τοῦ κόσμου (καί ὄχι τοῦ Θεοῦ), μέσω τῆς ἐπεξεργασίας τῶν δεδομένων τῶν αἰσθήσεων καί τοῦ σχηματισμοῦ ἐννοιῶν καί συλλογισμῶν. «Νοῦς», ἀντίθετα, εἶναι μέρος τῆς ψυχῆς ἤ ὄργανο, τοῦ ὁποίου ἡ ἐνέργεια εἶναι ὁπτική καί ὄχι συλλογιστική. Ὁ «νοῦς» εἶναι «ὀφθαλμός». Σκοπός του εἶναι νά βλέπει τόν Θεό: εἶναι τό ὄργανο, διά τοῦ ὁποίου ὁρᾶται ὁ Θεός. Αὐτό, βέβαια, συμβαίνει στήν αὐθεντική λειτουργία τοῦ ἀνθρώπου, πού εἶναι ἡ κατάσταση τῶν Ἁγίων. Ἐπειδή, ὅμως, ἡ θεοπτία τῶν Ἁγίων στήν παροῦσα ζωή δέν εἶναι μόνιμη, τό ἔργο τοῦ «νοῦ», ὅταν δέν βρίσκεται στήν κατάσταση αὐτή, εἶναι ἡ ἐνασχόληση μέ ἕναν μόνο λογισμό, τή μνήμη τοῦ Θεοῦ. Αὐτή ἡ ἀέναη μνήμη τοῦ Θεοῦ εἶναι ἡ «νοερά προσευχή». Ἀποκαλεῖται «νοερά», γιατί γίνεται ἀπό τόν «νοῦ» καί ὄχι ἀπό τόν «λόγο», ἀποκαλεῖται «ἀέναη» ἤ «ἀδιάλειπτη», ἐπειδή ἐνεργεῖ συνεχῶς, ἡμέρα καί νύκτα, καί ἀποκαλεῖται «μονολόγιστη», ἐπειδή περιεχόμενό της εἶναι ἕνας μόνος λογισμός, ἡ μνήμη τοῦ Θεοῦ ἤ τό ὄνομα τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ. Γιατί, ὅμως, ἡ κατάσταση αὐτή δέν εἶναι κοινή σέ ὅλους; Ἐπειδή ὁ «νοῦς» μετά τήν πτώση ἀσθενεῖ, κατά τούς Πατέρες. Τί σημαίνει ἀσθενεῖ; Σημαίνει ὅτι ἔχει σκοτιστεῖ, ὅτι ἔχει «ἀμαυρωθεῖ», ὅτι ὁ πνευματικός ὀφθαλμός ἔχει τυφλωθεῖ, ὅτι τά γνωστικά ὄργανα ἔπαψαν νά λειτουργοῦν καί ἔτσι δέν ὑπάρχει γνώση ἤ θέα τοῦ Θεοῦ. «Ἀσθενεῖ» δέν σημαίνει ὅτι ἔχει νεκρωθεῖ. Λειτουργεῖ μέν, ἀλλά λειτουργεῖ ἐσφαλμένα καί ἐκτός τῆς φυσιολογικῆς λειτουργίας του. Αὐτό σημαίνει: α) ἀσχολεῖται μέ ξένο ἔργο, μέ τό ἔργο τοῦ «λόγου», δηλ. μέ τούς λογισμούς τοῦ περιβάλλοντος καί μέ τή γνώση τοῦ κόσμου, γι’ αὐτό ἀκριβῶς ἀγνοοῦμε ἀκόμη καί τήν ὕπαρξή του καί β) λειτουργεῖ στόν χῶρο τοῦ ἐγκεφάλου, πού εἶναι ἡ ἕδρα τοῦ «λόγου» καί ἔξω ἀπό τόν φυσικό του χῶρο, πού εἶναι ἡ «καρδία». Θεραπεία τοῦ «νοῦ» εἶναι ἐπιστροφή στόν φυσικό του χῶρο, διαδικασία πού ἀποκαλεῖται στήν Ἀσκητική Παράδοση «κάθοδος τοῦ νοῦ στήν καρδία», καί ἡ ἐνασχόληση μέ τό δικό του ἔργο, πού εἶναι ἡ ἀέναη μνήμη τοῦ Θεοῦ, δηλ. ἡ «νοερά προσευχή». Ὡστόσο, ἡ «νοερά προσευχή» ἀρχίζει πάντα ὡς «λογική προσευχή», μέ σκοπό τήν ἀποβολή τῶν λογισμῶν ἀπό τόν «νοῦ» καί, κατ’ ἐπέκτασιν, τῶν παθῶν. Στό στάδιο αὐτό ἡ προσευχή βαίνει παράλληλα μέ τή διαδικασία τῆς «καθάρσεως», δηλ. τοῦ ἀγώνα ἐναντίον τῶν παθῶν καί τῆς ἁμαρτίας. Ὅταν ἡ διαδικασία αὐτή χρονίσει καί ὁ «νοῦς» ἀπεκδυθεῖ ὅλους τούς λογισμούς, καλούς καί κακούς, τότε κατέρχεται στήν «καρδία» ἤ ἑνώνεται μέ τήν «καρδία» καί ἐκεῖ προσεύχεται ἀδιαλείπτως μέ ἕναν μόνο λογισμό, τή μνήμη τοῦ Θεοῦ. Ἡ «κάθοδος τοῦ νοῦ στήν καρδία» εἶναι συγκεκριμένη αἰσθητή πραγματικότητα. Δέν εἶναι ψευδαίσθηση ἤ «ἰδέα» μας ἤ συναισθηματική ἔξαρση. Ἡ κατάσταση αὐτή εἶναι σαφῶς χαρισματική: ἐπιτυγχάνεται μόνο διά τοῦ Ἁγίου Πνεύματος. Ὁ προσευχόμενος μέ αὐτό τόν τρόπο εἶναι ὄντως πνευματοφόρος καί φωτοφόρος, ὁ «νοῦς» του εἶναι πλέον θεραπευμένος καί πεφωτισμένος (γι’ αὐτό ἡ κατάσταση αὐτή ἀποκαλεῖται καί «φωτισμός»), ἡ προσευχή του εἶναι πνευματική ἤ μᾶλλον εἶναι συμπροσευχή τοῦ Ἁγίου Πνεύματος μέ τό ἀνθρώπινο πνεῦμα. Ἐντός τῆς «καρδίας» ἡ προσευχή ἐνεργεῖ ἀδιαλείπτως, ἡμέρα καί νύκτα καί παράλληλα μέ τίς ἄλλες δραστηριότητες τοῦ ἀνθρώπου, ἀκόμη καί κατά τή διάρκεια τοῦ ὕπνου. Στήν κατάσταση αὐτή, ὁ ἄνθρωπος δέν εἶναι χωρίς καθόλου λογισμούς, ἀλλά οἱ λογισμοί τοῦ περιβάλλοντος παραμένουν στόν «λόγο» καί ἔτσι μπορεῖ νά ἐπικοινωνεῖ ἐλεύθερα μέ τό περιβάλλον καί παράλληλα μέ τήν ἐνέργεια τῆς προσευχῆς.

Βιβλική Παράδοση καί «νοερά προσευχή»: Οἱ μελετητές τοῦ φαινομένου τῆς «νοερᾶς προσευχῆς» πιστεύουν, συνήθως, ὅτι πρόκειται γιά μιά μέθοδο, ἡ ὁποία ἐμφανίστηκε ἤ τουλάχιστον συστηματοποιήθηκε τόν 14ο αἰ. μέ τό ἔργο τοῦ ἁγ. Γρηγορίου Παλαμᾶ (1296-1359) καί τῶν λεγομένων Ἡσυχαστῶν Πατέρων. Ἄλλοι ἐντοπίζουν τή μέθοδο αὐτή πολύ νωρύτερα, τόν 5ο μ.Χ. αἰ. Ὡστόσο, οἱ διδάσκαλοι τῆς «νοερᾶς προσευχῆς» διαβεβαιώνουν ὅτι ἡ μέθοδος αὐτή ὑπάρχει ἀκόμη καί στήν Παλαιά Διαθήκη, ὅπως μαρτυρει]τό χωρίο τοῦ Ἄσματος, «ἐγώ καθεύδω καί ἡ καρδία μου ἀγρυπνεῖ» (5,2), ἡ στάση προσευχῆς τοῦ προφήτη Ἠλία (Γ' Βασ. 18,42) κ.ἄ. Στήν Καινή Διαθήκη ἡ μέθοδος αὐτή εἶναι, πλέον, πολύ γνωστή. Ὁ ἀπ. Παῦλος γνωρίζει σαφῶς τόσο τήν κατάσταση τοῦ προσευχομένου ἐντός μας Ἁγίου Πνεύματος, ὅσο καί τίς «ἐν τῇ καρδίᾳ» λαλούμενες προσευχές. Μάλιστα, γνωρίζει πολλά εἴδη «νοερᾶς προσευχῆς», ὅπως «ψαλμοί», «ὕμνοι», «ὡδές πνευματικές», «γλῶσσες», «γένη γλωσσῶν». Ἀναφέρει χαρακτητηριστικά: «῞Οτι δέ ἐστε υἱοί, ἐξαπέστειλεν ὁ Θεός τό Πνεῦμα τοῦ υἱοῦ αὐτοῦ εἰς τάς καρδίας ὑμῶν, κρᾶζον· ἀββᾶ ὁ πατήρ» (Γαλ. 4, 6-7). «῞Οσοι γάρ Πνεύματι Θεοῦ ἄγονται, οὗτοί εἰσιν υἱοί Θεοῦ. Οὐ γάρ ἐλάβετε Πνεῦμα δουλείας πάλιν εἰς φόβον, ἀλλ᾿ ἐλάβετε Πνεῦμα υἱοθεσίας, ἐν ᾧ κράζομεν· ἀββᾶ ὁ πατήρ. Αὐτό τό Πνεῦμα συμμαρτυρεῖ τῷ πνεύματι ἡμῶν ὅτι ἐσμέν τέκνα Θεοῦ» (Ρωμ. 8,14-16). «Αὐτό τό Πνεῦμα ὑπερεντυγχάνει ὑπέρ ἡμῶν στεναγμοῖς ἀλαλήτοις» (Ρωμ. 8, 26-27). «Πληροῦσθε ἐν Πνεύματι, λαλοῦντες ἑαυτοῖς ψαλμοῖς καί ὕμνοις καί ᾠδαῖς πνευματικαῖς, ᾄδοντες καί ψάλλοντες ἐν τῇ καρδίᾳ ὑμῶν τῷ Κυρίῳ» (Ἐφ. 5, 18-19). «Διδάσκοντες καί νουθετοῦντες ἑαυτούς ψαλμοῖς καί ὕμνοις καί ᾠδαῖς πνευματικαῖς, ἐν χάριτι ᾄδοντες ἐν τῇ καρδίᾳ ὑμῶν τῷ Κυρίῳ» (Κολ. 3,16). Ἡ Πατερική Παράδοση μαρτυρεῖ ὁμοφώνως περί «νοερᾶς προσευχῆς»: «Μνημονευτέον Θεοῦ μᾶλλον ἤ ἀναπνευστέον» (ἅγ. Γρηγόριος Θεολόγος). «Ἰησοῦ ὀνόματι μάστιζε πολεμίους. Οὐ γάρ ἐστιν ἐν τῷ οὐρανῷ καί ἐν τῇ γῇ ἰσχυρότερον ὅπλον» (ἅγ. Ἰωάννης Σιναΐτης). Παρόμοιοες μαρτυρίες ὑπάρχουν στούς Πατέρες ὅλων τῶν ἐποχῶν.

Ἡ ἔσχατη ἀξία τῆς «νοερᾶς προσευχῆς»: Εἶναι φανερό, ὅτι ἡ «νοερά προσευχή» δέν εἶναι μιά ἁπλή μέθοδος σωτηρίας ἤ ἕνα ἀπό τά πνευματικά ὅπλα, ἀλλά ἡ ἴδια ἡ οὐσία τῆς σωτηρίας, ἡ οὐσία τῆς Ὀρθόδοξης Παράδοσης, ἡ οὐσία τοῦ Χριστιανισμοῦ, ἡ δέ οὐσία τοῦ Χριστιανισμοῦ δέν εἶναι ἡ ἠθική βελτίωση τοῦ ἀνθρώπου, ἀλλά ἡ ὑπέρβαση τοῦ θανάτου καί ἡ αἰώνια ζωή. Ἡ ὑπέρβαση τοῦ θανάτου ἐπιτυγχάνεται μέ τήν ἀποκατάσταση τῆς πνευματικῆς ὑγείας τοῦ ἀνθρώπου (ὁ ἄνθρωπος εἶναι προορισμένος «εἰς ζωήν αἰώνιον»!), ἡ δέ ἀποκατάσταση τῆς ὑγείας (ἡ θεραπεία τῆς προσωπικότητος ἀπό τά ἐπακόλουθα τῆς πτώσεως) ταυτίζεται μέ τήν κατάσταση τῆς «ἐν τῇ καρδίᾳ» διά τοῦ Ἁγίου Πνεύματος «νοερᾶς προσευχῆς». Ὡστόσο, ὑπαρχει καί μιά κατάσταση ὑπεράνω τῆς «νοερᾶς προσευχῆς»: εἶναι ἡ κατάσταση τῆς θεώσεως, τῆς θέας τοῦ Θεοῦ κατά τήν ἄκτιστη Δόξα Του ἤ Ἐνέργειά Του, ἡ μετοχή στήν ἄκτιστη Δόξα τοῦ Θεοῦ, ὁ ἐν Χριστῷ δοξασμός. 

Δεῖτε βιντεοσκοπημένο τό Θέμα στόν παρακάτω σύνδεσμο:

https://www.youtube.com/watch?v=WlmuxOkK5xY&t=16s