Διάγραμμα – Περίληψη Θέματος ΙΘ' τοῦ Θεολογικοῦ Προγράμματος «Ὀρθοδοξία καί Ζωή» τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Μαντινείας καί Κυνουρίας, περιόδου ΙΕ', ἔτους 2020-2021.
Τά πάθη ὡς πνευματικά νοσήματα: Ὁ ἀόρατος πόλεμος, στόν ὁποῖο ἀναφέρεται ὁ ἅγιος Νικόδημος, δέν ἔχει μόνο ἀρνητική μορφή, ἀλλά καί θετική. Δέν εἶναι μόνο ἀγώνας κατά τοῦ κακοῦ, ἀλλά καί ἀγώνας ὑπέρ τοῦ καλοῦ. Δέν ἀρκεῖ ἡ ἀπαλλαγή μας ἀπό τό κακό, ἀλλά εἶναι ἀπαραίτητη καί ἡ ἀπόκτηση τοῦ καλοῦ. Τό κακό στήν περίπτωση τοῦ ἀνθρώπου εἶναι ἡ ἁμαρτία καί τά πάθη. Αὐτά εἶναι ἀφ’ ἑνός μέν στοιχεῖα πού μᾶς ἀποχωρίζουν ἀπό τόν Θεό, ἀφ’ ἑτέρου δέ ἀσθένειες τῆς ψυχῆς καί τοῦ σώματος. Ἁμαρτία εἶναι κάθε πράξη, κάθε λόγος καί κάθε σκέψη, πού ἀντιτίθεται στό θέλημα τοῦ Θεοῦ (πού δέν τό θέλει ὁ Θεός). Τά πάθη εἶναι ἀσθένειες πολύ βαρύτερες ἀπό τίς ἁμαρτίες. Πάθη εἶναι οἱ ἁμαρτίες, πού ἔχουν βαθειές ρίζες στήν ἀνθρώπινη προσωπικότητα καί ἔχουν γίνει συνήθειες («ἕξεις»). Πάθη εἶναι, ἐπίσης, οἱ ἰσχυρές συνδέσεις μας μέ πρόσωπα ἤ πράγματα τοῦ κόσμου, εἴτε μέ τή μορφή τῆς ὑπέρμετρης ἀγάπης, εἴτε μέ τή μορφή τοῦ ὑπέρμετρου μίσους. Τά πάθη καί οἱ ἁμαρτίες δέν ἀποχωρίζουν ἁπλῶς ἀπό τόν Θεό, ἀλλά εἶναι καί πηγή κάθε δυστυχίας μας: αἰχμαλωτίζουν, περισφίγγουν («σειραῖς τῶν ἑαυτοῦ ἁμαρτιῶν ἕκαστος σφίγγεται», Παρ. 5,22) καί, τελικά, θανατώνουν τόν ἄνθρωπο. Ἔτσι, τό πρῶτο βῆμα τῆς διαδικασίας τῆς σωτηρίας μας εἶναι ἡ ἀπελευθέρωση ἀπό τά πάθη. Τό στάδιο αὐτό ἀποκαλεῖται «κάθαρση» στήν Ὀρθόδοξη Παράδοση. Ἕνας ἀπό τούς δραστικότερους τρόπους, μέ τούς ὁποίους ἐπιτυγχάνεται ἡ «κάθαρση» τῶν παθῶν, εἶναι ἡ καλλιέργεια τῶν ἀντίστοιχων στά πάθη ἀρετῶν.
Ἔννοια καί οὐσία τῶν ἀρετῶν: Τί εἶναι οἱ ἀρετές;
Γενικά, ἡ Ὀρθόδοξη Παράδοση ταυτίζει τίς ἀρετές μέ τό καλό, τό δέ καλό ὁρίζεται
πάντοτε σύμφωνα μέ τό θέλημα τοῦ Θεοῦ: καλό εἶναι ὅ,τι θέλει ὁ Θεός (ἀλλά, καί
ἐπειδή τό θέλει, καί ὅπως τό θέλει, καί ὅταν τό θέλει, προσθέτει ὁ ἅγ.
Νικόδημος). Οἱ ἀρετές εἶναι «χαρακτῆρες θείας φύσεως» (ἅγ. Ἰωάννης Δαμασκηνός),
δηλ. «ἰδιότητες» ἤ «στοιχεῖα» τοῦ Θεοῦ, πού ἔχουν δοθεῖ σέ μικρότερο βαθμό στόν
ἄνθρωπο, λόγῳ τῆς «κατ’ εἰκόνα» τοῦ Θεοῦ δημιουργίας του. Εἶναι τά στοιχεῖα, μέ
τά ὁποῖα ὁμοιάζουμε στόν Θεό. Οἱ ἀρετές εἶναι φυσική κατάσταση γιά τόν ἄνθρωπο,
τά δέ πάθη καί ἡ ἁμαρτία εἶναι «παρά φύσιν» κατάσταση. Ὁ πρῶτος ἄνθρωπος
δημιουργήθηκε ἀπαθής καί «ἐν ἀρεταῖς τέλειος» (μέ πληρότητα ἀρετῶν), ὅμως, ἡ
πτώση διέστρεψε τίς ἀρετές σέ πάθη: ἡ ἀγάπη ἔγινε φιλαυτία, ἡ ἐλεημοσύνη ἔγινε
φιλαργυρία, ἡ ταπείνωση ἔγινε φιλοδοξία, ἡ προσευχή ἔγινε φιληδονία κ.λπ. Ἔκτοτε
ἡ ἐργασία τῶν ἀρετῶν γιά τόν κυριαρχούμενο ἀπό τά πάθη μεταπτωτικό ἄνθρωπο
ἔγινε κοπιαστική. Αὐτή προϋποθέτει πλέον βία (πρβλ. Ματθ. 11,12): κάθε ἀρετή
εἶναι σταυρός (ἅγ. Ἰουστῖνος Πόποβιτς). Ὅμως, ὅσο μειώνεται ἡ ἐπίδραση τῶν
παθῶν, τόσο τό «φορτίον Κυρίου» γίνεται «ἐλαφρόν» (Ματθ. 11, 30) καί ἡ ἐργασία
τῶν ἀρετῶν γίνεται εὐκολότερη. Σταδιακά φτάνει ὁ ἄνθρωπος στή φυσική του
κατάσταση, ὅπου οἱ ἀρετές ἐνεργοῦν χωρίς κόπο καί ἡ προσαρμογή στό θέλημα τοῦ
Θεοῦ γίνεται χωρίς καθόλου προσπάθεια.
Ἡ θεραπευτική χρήση τῶν ἀρετῶν: Οἱ Πατέρες συχνά τονίζουν
ὅτι οἱ ἀρετές εἶναι φάρμακα ἤ μᾶλλον ἐνεργοῦν ὡς φάρμακα κατά τῶν παθῶν μετά
τήν πτώση. Τρόποι θεραπευτικῆς χρήσεως τῶν ἀρετῶν, κατά τόν ἅγ. Νικόδημο: α)
Καλλιεργοῦμε τίς ἀντίστοιχες μέ τά πάθη πού μᾶς πολεμοῦν περισσότερο ἀρετές.
Ὄχι ὅλες τίς ἀρετές μαζί, οὔτε μία - μία σέ σειρά, οὔτε κατανεμημένες σέ
πρόγραμμα ἐργασίας ἀρετῶν. Οἱ ἀρετές συνδέονται στενά μεταξύ τους: ἡ μία τρέφει
τήν ἄλλη, ἡ μία ἕλκει τήν ἄλλη. β) Δέν ἀναβάλλουμε τόν ἀγώνα τῶν ἀρετῶν, ἀλλά
ἀγωνιζόμεθα συνεχῶς καί πάντοτε. Ὁ «ὁδοιπόρος» τῶν ἀρετῶν δέν ὁμοιάζει μέ τόν
ὁδοιπόρο τῆς γῆς: ὅσο ἐργάζεται τόσο ξεκουράζεται καί σέ κάθε στάση χάνει
δυνάμεις καί ἀποπροσανατολίζεται ἀπό τόν προορισμό του. γ) Οἱ ἐξωτερικές ἀρετές
(νηστεία, ἀγρυπνία, ἄσκηση) καλλιεργοῦνται βαθμιαῖα (λίγο - λίγο), ἐνῶ οἱ ἐσωτερικές
(ἡ ἀγάπη στόν Θεό καί στόν πλησίον, ἡ αὐτομεμψία, ἡ ὑπομονή, ἡ πραότητα, ἡ
ἀπέχθεια πρός τήν ἁμαρτία) ἀσκοῦνται μέ ὅλες τίς δυνάμεις μας. Ὡστόσο, καί οἱ
ἐσωτερικές ἀποκτῶνται σταδιακά, γιατί οἱ ἀρετές ἔχουν βαθμίδες. δ) Ὅλη μας ἡ
προσοχή καί ἡ ἐπιθυμία πρέπει νά κατεύθυνεται στό πάθος ἐκεῖνο πού μᾶς πολεμεῖ
περισσότερο καί στήν ἀντίστοιχη ἀρετή. Ἡ ἐνασχόληση μέ μία μόνο ἀρετή
δημιουργεῖ τήν «ἕξιν» τῆς ἀρετῆς αὐτῆς καί λεπτύνει τόν νοῦ, οἱ δέ πράξεις τῆς
μίας καί μόνης ἀρετῆς, ἐπειδή εἶναι ὁμοειδεῖς, εἶναι λιγότερο ἐπίπονες. ε)
Γενικά, ἄς μισοῦμε τίς ἐπίγειες ἡδονές καί ἀπολαύσεις. Αὐτές τρέφουν τά πάθη,
ἐνῶ τίς ἀρετές τίς τρέφει τό ἀσκητικό φρόνημα. Διαφορετικά, ὁ ἀγώνας γίνεται
πολύ πιό δύσκολος καί ἀβέβαιος. στ) Ἀπαραίτητη εἶναι ἡ γενική Ἐξομολόγηση, ὥστε
ὁ ἀγώνας τῶν ἀρετῶν νά γίνεται μέ τή Χάρη τοῦ Θεοῦ. Εἰδικότερες συμβουλές τοῦ
ἁγίου Νικοδήμου: - Ἡ χρήση ρητῶν τῆς Ἁγίας Γραφῆς (ἡ προσφυγή στή μαρτυρία
της). - Ἡ προσφυγή στή δύναμη τῆς προσευχῆς, εἰδικότερα ἡ χρήση σύντομων
«ἀκοντιστικῶν» ἤ «σαϊτευτικῶν» προσευχῶν. - Ἡ προσφυγή σέ εὐλαβεῖς λογισμούς. -
Ὁ χειρισμός τῶν αἰτίων τῶν ἀρετῶν: ὁ ἀγωνιζόμενος γιά τίς ἀρετές δέν πρέπει νά
ἀποφεύγει τά αἴτια πού τίς προκαλοῦν, τίς τρέφουν ἤ τίς καλλιεργοῦν.
Διαίρεση καί κατάταξη τῶν ἀρετῶν: Στήν Πατερική Παράδοση
συναντᾶμε διάφορες διαιρέσεις ἤ κατατάξεις τῶν ἀρετῶν. Ὅλες εἶναι ὀρθές καί
ἀλληλοσυμπληρούμενες καί ὅλες συμβάλλουν στόν ἴδιο σκοπό, στό ἔργο τῆς
σωτηρίας. Γενικά, ὑπάρχουν «ἐπιτάσεις» καί «ὑφέσεις» ἀρετῶν δηλ. ἀνώτερες καί
κατώτερες ἀρετές. Μιά πρώτη διαίρεση ἀκολουθεῖ
τή διαίρεση τοῦ ἀνθρώπου σέ ψυχή καί σῶμα καί εἶναι αὐτή μεταξύ
σωματικῶν καί ψυχικῶν ἀρετῶν. Ἐξ αὐτῶν, κατ’ ἐξοχήν ἀρετές εἶναι οἱ δεύτερες,
οἱ δέ πρῶτες (νηστεία, ἀγρυπνία, ἄσκηση κ.λπ.) εἶναι μᾶλλον «ἐργαλεῖα» ἀρετῶν.
Ἄλλη διαίρεση ἀκολουθεῖ τή διαίρεση τῆς ψυχῆς σέ λογιστικό, θυμικό καί
ἐπιθυμητικό, μέ ἀντίστοιχες ἀρετές τήν προσευχή, τήν ἀγάπη καί τήν ἐγκράτεια.
Ἄλλη ἀκολουθεῖ τή διαίρεση καί κατάταξη τῶν παθῶν. Ἄν πηγή καί ρίζα ὅλων τῶν
παθῶν εἶναι ἡ φιλαυτία (ἡ ἐμπαθής ἀγάπη πρός τόν ἑαυτό μας), τότε κορυφή ὅλων
τῶν ἀρετῶν εἶναι ἡ ἀγάπη: ἡ ἀγάπη πρός τόν Θεό καί ἡ ἀγάπη πρός τόν πλησίον, οἱ
δύο μεγάλες ἐντολές τοῦ Νομοῦ, ἀπό τίς ὁποῖες ἐξαρτῶνται ὅλες οἱ ἄλλες κατά τή
διαβεβαίωση τοῦ Κυρίου (Ματθ. 22, 36-40). Ἄν ἀπό τό πάθος τῆς φιλαυτίας
προέρχονται οἱ λεγόμενοι «γίγαντες τῶν παθῶν», ἡ φιλαργυρία, ἡ φιλοδοξία καί ἡ
φιληδονία (τά τρία Φ), τότε ἑπόμενες καί ἀντίστοιχες ἀρετές εἶναι ἡ ἐλεημοσύνη,
ἡ ταπείνωση καί ἡ ἐγκράτεια. Ἄν, σύμφωνα μέ ἄλλη διαίρεση, τά πάθη διακρίνονται
σέ θυμό καί ἐπιθυμία, τότε ἀντίστοιχες ἀρετές εἶναι ἡ πραότητα καί ἡ εἰρήνη
στήν πρώτη περίπτωση καί ἡ σωφροσύνη, ἡ ἐγκράτεια, ἡ ἀγάπη κ.ἄ. στή δεύτερη
κ.λπ.
Ἀρετές καί θέωση: Ἡ παρουσία τῶν ἀρετῶν στόν ἄνθρωπο εἶναι κατάσταση Χάριτος. Οὔτε τά πάθη θεραπεύονται μέ ἀνθρώπινες δυνάμεις, οὔτε οἱ ἀρετές ἀποκτῶνται κατά τόν ἴδιο τρόπο. Ἀμφότερα εἶναι ἔργα τῆς Χάριτος τοῦ Θεοῦ, μέ τή συμβολή τοῦ ἀνθρώπου. Ὡστόσο ἡ παρουσία τῶν ἀρετῶν δέν εἶναι ὁ ἔσχατος προορισμός τοῦ ἀνθρώπου. Ἔσχατος προορισμός μας εἶναι ἡ θέωση, δηλ. ἡ μετοχή στήν ἄκτιστη Δόξα ἤ Ἐνέργεια τοῦ Θεοῦ, ὁ ἐν Χριστῷ δοξασμός. Πρόκειται γιά ἕνα στάδιο (τό ἀνώτερο τῆς πνευματικῆς κλίμακος), μετά τή φυσική παρουσία τῶν ἀρετῶν. Γι’ αὐτό ὁ θεούμενος εἶναι ἀναγκαστικά καί ἐνάρετος, ἐνῶ ὁ ἐνάρετος δέν εἶναι ὁπωσδήποτε θεούμενος. Ἡ παρουσία τῶν ἀρετῶν ἀντιστοιχεῖ στήν προπτωτική κατάσταση τοῦ ἀνθρώπου, στό «κατ’ εἰκόνα», τό ὁποῖο ἀποκαθαίρεται καί ἀποκαθίσταται «ἀλώβητον», ἤ στό «κατά φύσιν». Ἡ θέωση ἀντιστοιχεῖ στό «ὑπέρ φύσιν», στό «καθ’ ὁμοίωσιν». Αὐτό σημαίνει, ὅτι ὁ ἀγνωνιζόμενος γιά τήν κάθαρση τῶν παθῶν του καί γιά τήν καλλιέργεια τῶν ἀρετῶν μαθητής τοῦ Χριστοῦ πρέπει νά εἶναι πάντα προσανατολισμένος «πρός τό τέλειον», πρός τήν κοινωνία μέ τόν Θεό, πρός τήν μετοχή στήν ἄκτιστη καί αἰώνια Δόξα καί Ἐνέργεια τοῦ Θεοῦ.
Δεῖτε βιντεοσκοπημένο
τό Θέμα στόν παρακάτω σύνδεσμο:
https://www.youtube.com/watch?v=Ft4jceFf-7U&t=7s
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου