«Ορθοδοξία καί Ζωή»: Η δύναμη της προσευχής

 

Διάγραμμα – Περίληψη Θέματος Κ' τοῦ Θεολογικοῦ Προγράμματος «Ὀρθοδοξία καί Ζωή» τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Μαντινείας καί Κυνουρίας, περιόδου ΙΕ', ἔτους 2020-2021. 

Εἰσαγωγικά: Ἡ διαδικασία τῆς σωτηρίας μας δέν ἀγνοεῖ ἕνα πανίσχυρο ὅπλο, τήν προσευχή. Πρόκειται γιά μιά ἀπό τίς ἀμεσότερες μορφές κοινωνίας μέ τόν Θεό: εἶναι κατάσταση πρό τῆς θεοπτίας, τῆς ἀνώτατης βαθμίδας κοινωνίας μέ τόν Θεό. Κυριολεκτικά, δέν ὑπάρχει σωτηρία χωρίς προσευχή, χωρίς ἀναφορά στόν Θεό, ὅπως δέν ὑπάρχει ζωή χωρίς προσευχή. Ἡ προσευχή εἶναι ζωτική ἀνάγκη, εἶναι ἡ «ἀναπνοή τῆς ψυχῆς»: «μνημονευτέον Θεοῦ μᾶλλον ἤ ἀναπνευστέον» (ἁγ. Γρηγόριος Θεολόγος)! Ἡ σπανιότητα τῆς προσευχῆς στήν ἐποχή μας μαρτυρεῖ, γιά τήν πνευματική νέκρωση τοῦ κόσμου, καθώς καί γιά τήν ἐκτροπή τοῦ ἀνθρώπου ἀπό τή φυσική του κατάσταση. Οἱ ρίζες τῆς προσευχῆς βρίσκονται στίς ἀπαρχές τῆς δημιουργίας τοῦ ἀνθρώπου: ἡ προσευχή ἦταν τό «ἔργο» τῶν Πρωτοπλάστων μέσα στόν Παράδεισο, ὅπως εἶναι καί «ἔργο» τῶν Ἀγγέλων (ἡ ἀκατάπαυστη δοξολογία τοῦ Θεοῦ ἀπό τούς Ἀγγέλους εἶναι εἶδος προσευχῆς). Στή μεταπτωτική κατάσταση τοῦ ἀνθρώπου ἡ προσευχή δέν ἐξέλειψε. Ἄλλαξε, ὅμως, χαρακτῆρα, ἔγινε προσευχή μετανοίας καί συντριβῆς, ἔγινε πράξη ἀναζήτησης τοῦ θείου ἐλέους. Ὡς μέθοδος ἀναφορᾶς στόν Θεό, συναντᾶται σέ ὅλες τίς θρησκεῖες, μέ τή διαφορά ὅτι ἀπευθύνεται σέ ἀνύπαρκτους καί κατά φαντασίαν «θεούς». Σέ κάποιες θρησκεῖες συγχέεται μέ τίς τεχνικές τοῦ διαλογισμοῦ καί τῆς γιόγκα. Ἡ Ὀρθόδοξη προσευχή ἀπευθύνεται στόν ζῶντα καί ἀποκαλυπτόμενο Θεό, στόν Θεό, ὁ Ὁποῖος πρῶτος ἀποκαλύπεται σέ μᾶς καί μεῖς ἀνταποκρινόμεθα στήν Ἀποκάλυψή Του μεταξύ ἄλλων διά τῆς προσευχῆς. Αὐτό σημαίνει ὅτι εἶναι μιά διαπροσωπική σχέση, σχέση μεταξύ δύο προσώπων: α) τοῦ προσευχομένου καί β) τοῦ Θεοῦ, ὁ Ὁποῖος ἀκούει, δέχεται τήν προσευχή καί στίς περισσότερες περιπτώσεις ἀπαντᾶ σ’ αὐτήν  μέ πολλούς καί διάφορους τρόπους. Τό ἴδιο συμβαίνει καί μέ τίς προσευχές στήν Θεοτόκο, στούς Ἁγίους καί στούς Ἀγγέλους.

Μορφές καί εἴδη προσευχῆς: Ἡ προσευχή εἶναι ἕνα πολύπλοκο καί πολυδιάστατο ἔργο μέ πολλές βαθμῖδες καί μέ πολλές μορφές. Ἡ παραβολή τοῦ Τελώνου καί τοῦ Φαρισαίου μᾶς διδάσκει ὅτι ὑπάρχουν ἀποδεκτές καί μή ἀποδεκτές ἀπό τόν Θεό προσευχές. Ἔργο τοῦ Χριστιανοῦ δέν εἶναι ἁπλῶς τό νά προσεύχεται, ἀλλά καί τό νά προσεύχεται σωστά, τό νά ἀναζητεῖ τίς αὐθεντικές μορφές προσευχῆς. Ἡ αὐθεντική προσευχή εἶναι θεοδίδακτη: ὁ Θεός εἶναι ὁ «διδούς εὐχήν τῷ εὐχομένῳ» (Α΄ Βασ. 2,9). Ὁ Χριστός εἶναι ὁ Διδάσκαλος τῆς αὐθεντικῆς προσευχῆς: στό Εὐαγγέλιο δίνει συγκεκριμένες ὁδηγίες γιά τίς ἀποτελεσματικές καί εἰσακουόμενες προσευχές, ἀλλά συνεχίζει νά διδάσκει μέ μυστικό τρόπο «ἐν Ἁγίῳ Πνεύματι» τούς προσευχομένους. Ἐπίσης, ὑπάρχουν περισσότερο καί λιγότερο ἀποδεκτές ἀπό τόν Θεό προσευχές: «πολύ ἰσχύει δέησις δικαίου ἐνεργουμένη» (Ἰακ. 5,16), δηλ. οἱ προσευχές τῶν Ἁγίων ἔχουν μεγάλη δύναμη, ἐνῶ τῶν ἁμαρτωλῶν εἶναι ἀνίσχυρες. Γι’ αὐτό, ἄλλωστε, ἐπικαλούμεθα τήν παρέμβαση (τή «μεσιτεία») τῆς Θεοτόκου καί τῶν Ἁγίων. Ὡς πρός τή μορφή της ἡ προσευχή διακρίνεται σέ κοινή καί ἰδιωτική. Ἡ κοινή γίνεται μέ τίς Ἀκολουθίες τῆς Ἐκκλησίας καί ἔχει μεγαλύτερη δύναμη: «εἰ γάρ ἑνός καί δευτέρου προσευχή τοσαύτην ἰσχύν ἔχει, πόσῳ μᾶλλον ἥ τε τοῦ Ἐπισκόπου καί πάσης τῆς Ἐκκλησίας» (ἅγ. Ἰγνάτιος). Ἡ μετοχή στίς Ἀκολουθίες τῆς Ἐκκλησίας εἶναι ἀπαραίτητη γιά τή σωτηρία μας: δέν σωζόμεθα μόνοι, ἀλλά «σύν πᾶσι τοῖς ἁγίοις». Στόν Ναό ἑνώνονται οἱ προσευχές τῶν πιστῶν μέ τίς προσευχές τῶν Ἁγίων καί τῶν Ἀγγέλων στόν οὐρανό. Ἀλλά καί στίς ἰδιωτικές προσευχές μας πρέπει νά χρησιμοποιοῦμε λόγους τῆς κοινῆς λατρείας, ὅπως τό Ἀπόδειπνο, οἱ Χαιρετισμοί, οἱ Παρακλήσεις κ.λπ. Ἡ ἰδιωτική προσευχή γίνεται στό «ταμεῖον», στόν προσωπικό μας χῶρο καί «ἐν τῷ κρυπτῷ», εἶναι δέ ἐξ ἴσου ἀπαραίτητη.

Βαθμίδες προσευχῆς: Ἡ διαδικασία τῆς προσευχῆς διέρχεται διάφορα στάδια καί βαθμίδες. Πρῶτος στόχος τοῦ προσευχομένου εἶναι ἡ λεγομένη «καθαρά» (ἀπερίσπαστη) προσευχή. Σ’ αὐτήν συβάλλουν κάποιες ἀσκήσεις γιά τή συγκέντρωση τοῦ νοῦ στούς λόγους τῆς προσευχῆς. Προϋποθέτει, ὅμως, προεργασία καί προετοιμασία, ὅπως: συνθῆκες ἐξωτερικῆς καί ἐσωτερικῆς ἡσυχίας, μελέτη ἱερῶν κειμένων, ἀποχή ἀπό βαρέα ἁμαρτήματα, παράλληλη ἐξάσκηση τῶν ἄλλων ἀρετῶν (τῆς τανείνωσης, τῆς αὐτομεμψίας, τῆς ἀγάπης, τῆς συγχωρήσεως κ.ἄ.). Μεγάλη σημασία ἔχει, ἐπίσης, ὁ χρόνος (ἡ διάρκεια) τῆς προσευχῆς: τό πόσο ἀγαπᾶμε κάτι, φαίνεται ἀπό τό πόσο χρόνο τοῦ ἀφιερώνουμε. Τό «ἀδιαλείπτως προσεύχεσθε» εἶναι σαφής προτροπή τοῦ ἀπ. Παύλου (Α' Θεσ. 5, 17). Ἔσχατος στόχος τοῦ προσευχομένου εἶναι ἡ «καρδιακή προσευχή». «Καρδιακή» δέν σημαίνει συναισθηματική, ἀλλά προσευχή ἡ ὁποία ἐνεργεῖ στό κέντρο τῆς ἀνθρώπινης προσωπικότητος, στήν «καρδία», διά τοῦ Ἁγίου Πνεύματος καί μέ τήν ἐπίκληση τοῦ ὀνόματος τοῦ Χριστοῦ. Ἡ «καρδιακή προσευχή» λέγεται καί «νοερά προσευχή».

Ἀπό τή «λογική» στή «νοερά προσευχή»: Ἡ Ὀρθόδοξη Παράδοση ἀναφέρεται ἐκτενῶς στό ζήτημα τῆς νοερᾶς προσευχῆς, μιᾶς μεθόδου ἄγνωστης σχεδόν στόν δυτικό πολιτισμό, ἀλλά καί σέ ἄλλες «πνευματικότητες». Πρός ὑπέρβαση τῆς «ἀντινομίας» μεταξύ τῆς προτροπῆς τοῦ Κυρίου «μή βατολογεῖν» (Ματθ. 6,7), δηλ. νά μήν πολυλογοῦμε στήν προσευχή, καί τοῦ ἀπ. Παύλου «ἀδιαλείπτως προσεύχεσθε», ἤδη στήν Καινή Διαθήκη εἶναι γνωστή μιά μέθοδος προσευχῆς μέ τή συνεχή ἐπίκληση τοῦ ὀνόματος τοῦ Χριστοῦ, ἡ ὁποία μέ τήν πάροδο τοῦ χρόνου ἔλαβε τή μορφή «Κύριε Ἰησοῦ Χριστέ, ἐλεησόν με». Πρόκειται γιά τούς «πέντε λόγους», μέ τούς ὁποιους προτιμᾶ νά προσεύχεται ὁ ἀπ. Παῦλος (Α' Κορ. 14,19). Ἡ πιό σύντομη καί ἡ ἀρχαιότερη, ἴσως, μορφή της εἶναι ἡ γνωστή φράση «Κύριε, ἐλέησον», ἀποτελεῖ δέ συνδυασμό τῆς προσευχῆς τοῦ Τελώνη («ὁ Θεός ἱλάσθητί μοι τῷ ἁμαρτωλῷ»), ὁ ὁποῖος «κατέβη δεδικαιωμένος εἰς τόν οἶκον αὐτοῦ» (Λουκ. 18, 13-14), καί τοῦ Τυφλοῦ («Ἰησοῦ υἱέ Δαβίδ, ἐλέησόν με»), ὁ ὁποῖος διά τοῦ Χριστοῦ ἀπέκτησε τό αἰσθητό, ἀλλά καί τό πνευματικό φῶς (Λουκ. 18,38). Ἀσκεῖται, συνήθως, μέ τή βοήθεια τοῦ κομποσχοινιοῦ, πού ἀποτελεῖ «ἐργαλεῖο» προσευχῆς ἤ μέσο συγκέντρωσης τοῦ νοῦ, περιλαμβάνει δέ τά οὐσιώδη στοιχεῖα κάθε αὐθεντικῆς προσευχῆς: τήν ὁμολογία ὅτι ὁ Ἰησοῦς Χριστός εἶναι ὁ Θεός, τήν ἐπίκληση τοῦ ὀνόματός Του, τήν ὁμολογία τῆς ἁμαρτωλότητος τοῦ προσευχομένου καί τήν ἀναζήτηση τοῦ θείου ἐλέους. Κέντρο της εἶναι τό ὄνομα τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ: «νοερά προσευχή» εἶναι ἡ συνεχής ἐπίκληση τοῦ ὀνόματος τοῦ Χριστοῦ, ἡ δέ δύναμή της ἔγκειται ἀκριβῶς στή μυστική δύναμη αὐτοῦ τοῦ ὀνόματος. Ὄντως, μετά τήν Ἀνάσταση, τό ὄνομα τοῦ Χριστοῦ ἔγινε «θαυμαστόν καί ἔνδοξον καί φοβερόν τοῖς ὑπεναντίοις» (φόβητρο γιά τούς δαίμονες, Ἀκολουθία ἁγ. Βαπτίσματος), δηλ. συνέβη ὅ,τι περίπου καί μέ τόν Σταυρό τοῦ Χριστοῦ. Ἔκτοτε, ὅποιος τό ἐπικαλεῖται, κατανικᾶ τούς ἀοράτους ἐχθρούς του: «Ἰησοῦ ὀνόματι μάστιζε πολεμίους. Οὐ γάρ ἐστιν ἐν τῷ οὐρανῷ καί ἐν τῇ γῇ ἰσχυρότερον ὅπλον» (Κλῖμαξ). Ἡ δύναμη τοῦ ὀνόματος καί ἡ σωτηριώδης ἐπίκλησή του μαρτυροῦνται ἤδη στήν Καινή Διαθήκη: «πᾶς ὅς ἄν ἐπικαλέσηται τό ὄνομα Κυρίου σωθήσεται» (Πράξ. 2,21, Ρωμ. 10,13), ἀλλοῦ δέ ὡς Χριστιανοί νοοῦνται «οἱ ἐπικαλούμενοι τό ὄνομα Κυρίου» (Πράξ. 9,14, Α' Κορ. 1,2 κ.ἄ). Τό ὄνομα τοῦ Ἰησοῦ, κατά τόν ἀπ. Παῦλο, εἶναι τό «ὄνομα τό ὑπέρ πᾶν ὄνομα», ἀφοῦ «ἐν τῷ ὀνόματι ᾿Ιησοῦ πᾶν γόνυ κάμψῃ ἐπουρανίων καί ἐπιγείων καί καταχθονίων, καί πᾶσα γλῶσσα ἐξομολογήσηται ὅτι Κύριος Ἰησοῦς Χριστός εἰς δόξαν Θεοῦ πατρός» (Φιλιπ. 2, 10-11). Ἡ δύναμη τοῦ ὀνόματος ἐκπηγάζει βέβαια, ἀπό τό ἴδιο τό πρόσωπο τοῦ Χριστοῦ, τό Ὁποῖο εἶναι ἡ μοναδική πηγή καί αἰτία τῆς σωτηρίας μας, ἀφοῦ «οὐκ ἔστιν ἐν ἄλλῳ οὐδενί ἡ σωτηρία· οὐδέ γάρ ὄνομά ἐστιν ἕτερον ὑπό τόν οὐρανόν τό δεδομένον ἐν ἀνθρώποις ἐν ᾧ δεῖ σωθῆναι ἡμᾶς» (Πράξ. 4,12).

Μιά χαρακτηριστική μαρτυρία: Ἕνας Ἅγιος τῆς ἐποχῆς τοῦ ἁγίου Νικοδήμου συμβουλεύει τά ἑξῆς: «Σᾶς λέγω νά κάμητε τοῦτο· νά πάρετε ὅλοι ἀπό ἕνα κομπολόγιον, καί τό κομπολόγιόν σας νά ἔχῃ τριαντατρία σπυριά, καί νά προσεύχεσθε καί νά λέγητε τό «Κύριε Ἰησοῦ Χριστέ, Υἱέ καί Λόγε τοῦ Θεοῦ τοῦ ζῶντος, διά τῆς Θεοτόκου καί πάντων σου τῶν Ἁγίων, ἐλέησόν με τόν ἁμαρτωλόν καί ἀνάξιον δοῦλόν σου». Μέσα εἰς τό «Κύριε Ἰησοῦ Χριστέ», ἀδελφοί μου, τί θεωρεῖ; Θεωρεῖ ἡ Ἁγία Τριάς, ὁ Θεός μας, ἡ ἔνσαρκος οἰκονομία τοῦ Χριστοῦ μας. Καί πάντες οἱ Ἅγιοι μέ τόν Σταυρόν καί μέ τό «Κύριε Ἰησοῦ Χριστέ» ἐπῆγαν εἰς τόν παράδεισον ... Μέ τόν Σταυρόν καί μέ τό «Κύριε Ἰησοῦ Χριστέ» ἰατρεύονται κάθε ἀρρωστεῖες. Μέ τόν Σταυρόν καί μέ τό «Κύριε Ἰησοῦ Χριστέ» οἱ Ἀπόστολοι ἀναστοῦσαν νεκρούς καί ἰάτρευαν πᾶσαν ἀσθένειαν ... Μέ τόν Σταυρόν καί μέ τό «Κύριε Ἰησοῦ Χριστέ» ἁγιάζει ὁ ἄνθρωπος καί πηγαίνει εἰς τόν παράδεισον, νά χαίρεται καί νά εὐφραίνεται ὡσάν οἱ Ἄγγελοι» (Ἁγ. Κοσμᾶ Αἰτωλοῦ, Διδαχή Η΄). 

Δεῖτε βιντεοσκοπημένο τό Θέμα στόν παρακάτω σύνδεσμο:

https://www.youtube.com/watch?v=8KlmzVlrGrg&t=33s