«Ορθοδοξία καί Ζωή»: Ανθρώπινη θέληση και «έξεις» του καλού

 

Διάγραμμα – Περίληψη Θέματος ΙΑ' τοῦ Θεολογικοῦ Προγράμματος «Ὀρθοδοξία καί Ζωή» τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Μαντινείας καί Κυνουρίας, περιόδου ΙΕ', ἔτους 2020-2021. 

Εἰσαγωγικά: Ὁ ἅγ. Νικόδημος, ὁμιλώντας γιά τή θεραπεία τῆς θελήσεως μέσῳ τῆς προσαρμογῆς της στό θεῖο θέλημα, ἀναφέρθηκε στό «τέλος», δηλ. στόν σκοπό, γιά τόν ὁποῖο ἐπιτελεῖται τό θεῖο θέλημα. Σκοπός μπορεῖ νά εἶναι ὁ φόβος τῆς Κολάσεως ἤ ἡ προσδοκία τῶν αἰωνίων ἀγαθῶν. Ὡστόσο, οἱ σκοποί αὐτοί εἶναι μέν θεμιτοί καί ἀγαθοί, εἶναι ὅμως ἀτελεῖς καί ἐλλιπεῖς. Ἡ τέλεια θεραπεία προϋποθέτει τέλειο σκοπό καί τέλειος σκοπός εἶναι ἡ ἀγάπη καί ἡ εὐαρέστηση τοῦ Θεοῦ, εἶναι τό νά ἀκολουθοῦμε τό θεῖο θέλημα ἀποκλειστικά καί μόνο ἐπειδή ἔτσι θέλει ὁ Θεός. 

Ἡ δύναμη τῶν «ἕξεων»: Κατά τόν ἅγ. Νικόδημο, ὁ τέλειος αὐτός σκοπός, δηλ. τό νά γίνεται κάθε ἔργο μας ἀποκλειστικά καί μόνο γιά τήν ἀγάπη καί τήν εὐαρέστηση τοῦ Θεοῦ, πρέπει νά γίνει «ἕξις» (συνήθεια) στή ζωή μας. Τότε αἴρεται ἡ ἀρχική δυσκολία στό νά διατηροῦμε τή θέλησή μας προσηλωμένη σέ ἕναν μόνο σκοπό. Ἡ Πατερική Παράδοση συνεχῶς τονίζει τή δύναμη τῶν «ἕξεων», εἴτε τοῦ καλοῦ, εἴτε τοῦ κακοῦ («ἕξις δευτέρα φύσις», κατά τήν ἀρχαία ρήση). Ἡ σωτηρία μας, ἀπό μιά ἄποψη, συνίσταται στήν ἀπόκτηση καλῶν «ἕξεων» καί στήν ἀποβολή τῶν κακῶν. Μέ ἄλλα λόγια, τό θέλημα τοῦ Θεοῦ πρέπει νά ριζώσει βαθειά στήν ἀνθρώπινη προσωπικότητα. Τό καλό πρέπει νά γίνει «φύση» μας («δευτέρα φύσις»!) ἤ, μέ θεολογικούς ὅρους, τό θέλημά μας πρέπει νά γίνει «φυσικό» καί νά πάψει νά εἶναι «γνωμικό». Αὐτό προϋποθέτει τήν ἀποβολή τῶν κακῶν «ἕξεων». Ὅσο περισσότερες καί ὅσο ἰσχυρότερες εἶναι οἱ κακές «ἕξεις», τόσο δυσκολότερος καί περισσότερο ἐπίπονος εἶναι ὁ ἀγώνας γιά τήν προσαρμογή μας στό θεῖο θέλημα, δηλ. ὁ ἀγώνας γιά τή σωτηρία μας. Οἱ κακές «ἕξεις» προέρχονται ἀπό τό γεγονός ὅτι ἡ πρώτη ἐντύπωση, πού παρέχεται ἀπό τήν ἐπαφή μας μέ τά πράγματα, ἡ πρώτη ἡδονή ἤ λύπη πού προέρχεται ἀπό τήν αἴσθηση, προφθάνει καί αἰχμαλωτίζει τή θέληση, ἡ ὁποία ρέπει πρός τίς ἀπατηλές ἡδονές καί πρός τό κεκρυμμένο κακό. Μέ ἄλλα λόγια, κατά τόν ἅγ. Νικόδημο, στόν ἄνθρωπο ἐνεργοῦν δύο θελήσεις: α) μία ἀνώτερη καί λογική θέληση καί β) μιά κατώτερη θέληση τῆς αἰσθήσεως. Μέ τήν πρώτη θέλουμε τά ὄντως καλά. Μἐ τή δεύτερη θέλουμε τά φαινομενικῶς καλά, τά ἀντικείμενα τῶν αἰσθήσεων, τό κακό γενικότερα. Ὡστόσο, μόνο ἡ πρώτη εἶναι ἡ πραγματική ἀνθρώπινη θέληση: ὅ,τι θέλουμε μέ τήν κατώτερη θέληση τῆς αἰσθήσως, χωρίς τή συμμετοχή τῆς πρώτης καί ἀνωτέρας «δέν λογίζεται ὅτι τό θέλουμε τῇ ἀληθείᾳ». Ἡ ἀνωτέρα καί λογική θέληση, εὑρισκόμενη μεταξύ θείας καί κατωτέρας ἀνθρωπίνης θελήσεως, ἕλκεται ἄλλοτε πρός τά ἄνω καί ἄλλοτε πρός τά κάτω. Ὅταν αὐτή αἰχμαλωτίζεται ἀπό τήν κατώτερη θέληση τῆς αἰσθήσεως, δημιουργοῦνται οἱ κακές «ἕξεις».

«Ἕξεις καί ἡδονές»: Ἐπειδή οἱ κακές «ἕξεις» ἐξαρτῶνται ἄμεσα ἀπό τήν ἡδονή τῶν αἰσθητῶν πραγμάτων, ὁ ἀγώνας κατά τῶν κακῶν «ἕξεων» εἶναι ταυτόχρονα ἀγώνας κατά τῆς ἡδονῆς. Κατά τήν Ὀρθόδοξη Παράδοση, ἡ ἀναζήτηση τῆς ἡδονῆς εἶναι ἔνδειξη ἀκμάζουσας καί ἰσχυρῆς φιλαυτίας καί ἰδιοτελείας, ἀποτελεῖ δέ ἐμπόδιο τῆς κοινωνίας μας μέ τόν Θεό. Ἡ ἡδονή αἰχμαλωτίζει τήν ψυχή στό ἐντεῦθεν καί δέν τῆς ἐπιτρέπει νά ἀναπτερωθεῖ πρός τόν Θεό. Μέ ἄλλα λόγια, ὅσο περισσότερο συνδέεται κάποιος μέ ἡδονές, πού προέρχονται ἀπό πράγματα καί πρόσωπα πού τόν περιβάλλουν, τόσο λιγότερο μπορεῖ νά συνδεθεῖ μέ τόν Θεό ἤ νά ἀγαπήσει τόν Θεό. Γι’ αὐτό ὁ ἅγ. Νικόδημος συνιστᾶ νά ἀγαπήσουμε τήν ἐργασία, τόν κόπο καί τή «βία» (πρβλ. Ματθ. 11,12). Ἡ χριστιανική ζωή εἶναι βαθύτατα ἀσκητική. Στό πνεῦμα αὐτό πρέπει νά κατανοηθοῦν ἐκφράσεις τοῦ ἀπ. Παύλου, ὅπως «ὑπωπιάζω μου τό σῶμα καί δουλαγωγῶ» (Α΄ Κορ. 9, 27), ἀλλά καί προτροπές τοῦ Κυρίου, ὅπως «εἰσέλθετε διά τῆς στενῆς πύλης· ὅτι πλατεῖα ἡ πύλη καί εὐρύχωρος ἡ ὁδός ἡ ἀπάγουσα εἰς τήν ἀπώλειαν, καί πολλοί εἰσιν οἱ εἰσερχόμενοι δι’ αὐτῆς· ὅτι στενή ἡ πύλη καί τεθλιμμένη ἡ ὁδός ἡ ἀπάγουσα εἰς τήν ζωήν, καί ὀλίγοι εἰσίν οἱ εὑρίσκοντες αὐτήν» (Ματθ. 7, 13-14).

«Γυμνάσματα» γιά τήν ἀπόκτηση καλῶν «ἕξεων»: Στήν ἀποβολή τῶν κακῶν καί στήν ἀπόκτηση καλῶν «ἕξεων» συμβάλλουν κάποιες πρακτικές τεχνικές, ὅπως α) Ἡ σθεναρή ἀντίσταση κατά τῆς ἀλόγου θελήσεως. β) Ἡ ἀνάκληση τῶν νικηθέντων λογισμῶν γιά πρώτη καί δεύτερη φορά, ὥστε νά νικηθοῦν ὁλοκληρωτικά καί νά μισηθοῦν ἀπό τόν ἄνθρωπο. Ἡ ἀνάγκη συμπληρώσεως τοῦ ἀγώνα μέ ἀντίθετες πρός τά πάθη καί τούς κακούς λογισμούς πράξεις. Παράδειγμα, ἡ θεραπεία τῆς «ἀνυπομονησίας» (λύπης, ταραχῆς, δυσανασχετίσεως) ἀπό κάποια «ἀτιμία» (προσβολή) πού μᾶς ἔγινε: α) Ἡ σθεναρή ἀντίσταση κατά τοῦ ἴδιου τοῦ πάθους καί ἡ ἀντιμετώπιση ἐνδεχόμενης προσποιήσεως τοῦ διαβόλου ὅτι τό πάθος νικήθηκε. β) Ἡ ἀνάκληση τοῦ γεγονότος στή μνήμη μας, μέ σκοπό τή σφοδρότερη καταπολέμησή του. Ὡστόσο, ἡ «ἕξις» τῆς ὑπομονῆς ἀποκτᾶται μέ τήν ἀγάπη πρός τήν καταφρόνηση τήν «ἀτιμία» καί τίς ὕβρεις. Αὐτό σημαίνει, ὅτι οἱ τεχνικές ἀποβολῆς τῶν κακῶν «ἕξεων» δέν ἀρκοῦν γιά τή θεραπεία τοῦ πάθους, διότι «δέν εἶναι ἱκαναί νά ἀνασπάσουν τάς ρίζας τῆς κακίας», ἀλλά ἀπαιτεῖται ἡ «ἐμφύτευσις» καί ἡ «ρίζωσις» τῶν ἀντίστοιχων ἀρετῶν: «τά ἐνάντια τοῖς ἐναντίοις ἰάματα». Αἱ «ἐνάντιαι» πράξεις (οἱ ἀρετές) πρέπει νά εἶναι πολλές καί συχνές γιά νά ἔχουν ἀποτέλεσμα. Ἡ ἀνάγκη ἀγῶνος μέ ἐξωτερικές πράξεις παρόμοιες μέ τίς ἐσωτερικές: δέν ἀρκεῖ νά ἀγαπᾶμε ὅσους μᾶς περιφρονοῦν, ἀλλά πρέπει καί νά τούς μιλᾶμε μέ πραότητα καί μέ ἀγάπη ἤ ἀκόμη καί νά τούς ὑπηρετοῦμε μέ ἔργα. Ἡ ἀνάγκη καταπολεμήσεως καί τῶν μικρῶν θελημάτων ἤ ὀρέξεων ἤ παθῶν ἤ κακῶν λογισμῶν, μαζί μέ τά μεγάλα: τά μικρά πάθη ἀνοίγουν τίς πύλες γιά νά εἰσβάλλουν τά μεγάλα.

Ἡ ἀντιμετώπιση τῶν πτώσεων: Στόν πνευματικό ἀγώνα εἶναι ἀναπόφευκτες οἱ πτώσεις. Ἡ πορεία πρός τή σωτηρία καί τή θέωση γίνεται διά πτώσεων καί ἀναστάσεων. Βέβαια, ὁ ἀγωνιστής τοῦ Χριστοῦ ἀποφεύγει συστηματικά τίς πτώσεις. Ἄν, ὅμως, προκύψουν, ἄν ἡ θέλησή του ἔχει νικηθεῖ ἤ αἰχμαλωστεῖ ἤ ἀδυνατεῖ νά ἀντισταθεῖ στήν ἄλογη θέληση ἤ στίς προσβολές τοῦ κακοῦ, πρέπει νά συνεχίζει τόν ἀγώνα, γνωρίζοντας ὅτι: α) ἡ θέλησή μας εἶναι ὁπλισμένη μέ τεράστια δύναμη καί ἐλευθερία, ὥστε μπορεῖ νά νικᾶ κάθε ἐχθρό, καί β) ὁ Κύριος εἶναι πάντα δίπλα μας, ἕτοιμος νά βοηθήσει, ὥστε μποροῦμε νά καυχόμεθα: «Κύριος φωτισμός μου καί σωτήρ μου· τίνα φοβηθήσομαι; Κύριος ὑπερασπιστής τῆς ζωῆς μου· ἀπό τίνος δειλιάσω; (Ψαλμ. 26,1) ἤ Κύριε «ἐν τῷ ὀνόματί σου ἐξουδενώσω τούς ἐπανισταμένους μοι» (Ψαλμ. 43,6. Ἡ νίκη τῶν ἐχθρῶν μας εἶναι προσωρινή, ἀρκεῖ νά συνεχίσουμε τόν ἀγώνα: «ἰσχυκότες ἡττᾶσθε· ἐάν γάρ πάλιν ἰσχύσητε καί πάλιν ἡττηθήσεσθε» (Ἡσ. 8,9). Σέ κάθε δυσκολία καταφεύγουμε στόν Χριστό καί, μέ εὐλαβεῖς λογισμούς, ἀναθέτουμε σ’ Αὐτόν ὅλες τίς ἐλπίδες μας, χωρίς νά ἐλπίζουμε καθόλου στόν ἑαυτό μας, ὅπως δίδαξε ὁ ἅγ. Νικόδημος στήν ἀρχή τοῦ «Ἀοράτου Πολέμου»: «χωρίς ἐμοῦ οὐ δύνασθε ποιεῖν οὐδέν» (Ἰω. 15,5)! Ὁ Χριστός, ὅπως εἶναι τό κέντρο τῆς ζωῆς μας, ἔτσι εἶναι ἡ ἀρχή, τό κέντρο καί τό τέλος τοῦ πνευματικοῦ ἀγώνα μας.

Συμπεράσματα: Ἡ σωτηρία τοῦ ἀνθρώπου ἀντικειμενικῶς εἶναι, βέβαια, ἔργο τοῦ Χριστοῦ: ἐκτός τοῦ Χριστοῦ οὐδείς σώζεται! Ὑποκειμενικῶς, ὅμως, εἶναι ἀποτέλεσμα τῆς ἀνθρωπίνης θελήσεως. Γιά νά σωθεῖ κάποιος, πρέπει νά τό θέλει καί κανείς δέν σώζεται χωρίς νά θέλει νά σωθεῖ. Οὐδείς σώζεται «βίᾳ καί δυναστείᾳ»! Θέληση σημαίνει ἐλευθερία. Προφανῶς, ἡ ἀνθρώπινη ἐλευθερία δέν εἶναι ἀπόλυτη καί ἀπεριόριστη, ὅπως ἡ ἐλευθερία τοῦ Θεοῦ, ὡστόσο οἱ ἐλεύθερες ἐπιλογές μας ἔχουν αἰώνιες διαστάσεις, ἔχουν ἀποτελέσματα πού ἐπεκτείνονται στήν αἰωνιότητα. Ἡ ἀρρωστημένη ἀπό τήν πτώση τοῦ Ἀδάμ ἀνθρώπινη θέληση ρέπει συνεχῶς πρός τό κακό, κατευθυνόμενη ἀπό τήν ἐνοικοῦσα στόν ἄνθρωπο ἰδιοτέλεια καί φιλαυτία. Ἡ θεραπεία τῆς θελήσεως καί, κατ’ ἐπέκτασιν, ἡ θεραπεία ὁλόκληρης τῆς ἀνθρώπινης προσωπικότητας ἔγκειται στόν συντονισμό τῆς ἀρρωστημένης θελήσεώς μας μέ τό «ἀγαθόν καί τέλειον» θεῖο θέλημα. Ὅσο ὁ ἄνθρωπος ἀκολουθεῖ πιστά τό θέλημα τοῦ Θεοῦ, μάλιστα δέ μέ τόν τέλειο σκοπό τῆς ἀγάπης καί τῆς εὐαρεστήσεώς Του, τόσο φθείρεται ὁ «παλαιός ἄνθρωπος» καί τόσο οἰκοδομεῖται ὁ «νέος», ὁ ἄνθρωπος τοῦ Θεοῦ, ὁ ἄνθρωπος τοῦ «μέλλοντος αἰῶνος», ὁ κληρονόμος τῶν ἀφθάρτων καί αἰωνίων ἀγαθῶν καί ὁ μέτοχος τῶν «ἀπεράντων» πνευματικῶν ἡδονῶν, πού ἀναμένουν τούς «υἱούς» τῆς Βασιλείας τοῦ Θεοῦ. 

Δεῖτε βιντεοσκοπημένο τό Θέμα στόν παρακάτω σύνδεσμο:

https://www.youtube.com/watch?v=JIGqBOurN1Y&t=13s