«Αγ. Γραφή, Εκκλησία, Παράδοση» 2023-4: Η Παραβολή του Τελώνου και του Φαρισαίου

 

Διάγραμμα – Περίληψη Θέματος ΙΕ' τοῦ Προγράμματος Μελέτης καί Ἑρμηνείας τῆς Ἁγίας Γραφῆς «Ἁγία Γραφή, Ἐκκλησία καί Παράδοση», περιόδου Α', ἔτους 2023-2024. 

Κείμενο Εὐαγγελίου: «Εἶπεν ὁ Κύριος τὴν παραβολὴν ταύτην· 10 Ἄνθρωποι δύο ἀνέβησαν εἰς τὸ ἱερὸν προσεύξασθαι, ὁ εἷς Φαρισαῖος καὶ ὁ ἕτερος τελώνης. 11 Ὁ Φαρισαῖος σταθεὶς πρὸς ἑαυτὸν ταῦτα προσηύχετο· Ὁ Θεός, εὐχαριστῶ σοι ὅτι οὐκ εἰμὶ ὥσπερ οἱ λοιποὶ τῶν ἀνθρώπων, ἅρπαγες, ἄδικοι, μοιχοί, ἢ καὶ ὡς οὗτος ὁ τελώνης· 12 νηστεύω δὶς τοῦ σαββάτου, ἀποδεκατῶ πάντα ὅσα κτῶμαι. 13 Καὶ ὁ τελώνης μακρόθεν ἑστὼς οὐκ ἤθελεν οὐδὲ τοὺς ὀφθαλμοὺς εἰς τὸν οὐρανόν ἐπᾶραι, ἀλλ’ ἔτυπτεν εἰς τὸ στῆθος αὐτοῦ λέγων· Ὁ Θεός, ἱλάσθητί μοι τῷ ἁμαρτωλῷ. 14 Λέγω ὑμῖν, κατέβη οὗτος δεδικαιωμένος εἰς τὸν οἶκον αὐτοῦ ἢ γὰρ ἐκεῖνος· ὅτι πᾶς ὁ ὑψῶν ἑαυτὸν ταπεινωθήσεται, ὁ δὲ ταπεινῶν ἑαυτὸν ὑψωθήσεται» (Λουκ. 18, 9-14)

 Μετάφραση Εὐαγγελίου: «Ὁ Κύριος εἶπε τήν ἑξῆς παραβολή. 10 Δύο ἄνθρωποι ἀνέβηκαν στόν Ναό γιά νά προσευχηθοῦν. Ὁ ἕνας ἦταν Φαρισαῖος καί ὁ ἄλλος τελώνης. 11 Ὁ Φαρισαῖος στάθηκε καί προσευχόταν στόν ἑαυτό του μέ αὐτά τά λόγια· Θεέ μου, σ' εὐχαριστῶ, γιατί ἐγώ δέν εἶμαι σάν τούς ἄλλους τούς ἀνθρώπους, πού εἶναι κλέφτες, ἄδικοι, ἄτιμοι ἤ καί σάν αὐτόν τόν τελώνη· 12 νηστεύω δυό φορές τήν ἑβδομάδα, δίνω τό ἕνα δέκατο ἀπ' ὅλα τα εἰσοδήματά μου. 13 Καί ὁ τελώνης στεκόταν ἀπό μακριά καί δέν ἤθελε οὔτε τά μάτια του νά σηκώσει στόν οὐρανό, μόνο χτυποῦσε στό στῆθος του καί ἔλεγε· Θεέ μου, συγχώρεσέ με τόν ἁμαρτωλό. 14 Σᾶς λέω πώς αὐτός κατέβηκε στό σπίτι τοῦ συγχωρεμένος παρά ὁ ἄλλος. Γιατί ὅποιος ὑπερηφανεύεται θά ταπεινωθεῖ, ἐνῶ ὅποιος ταπεινώνεται θά ἀνυψωθεῖ». 

Ἡ εἴσοδος στό Τριώδιο: Μέ τήν παραβολή τοῦ Τελώνου καί τοῦ Φαρισαίου ἀνοίγει τό Τριώδιο: α) Μία ἐκκλησιαστική περίοδος προετοιμασίας γιά τήν κορυφαία ἑορτή τοῦ Πάσχα καί β) ἕνα λειτουργικό βιβλίο μέ τούς ὕμνους αὐτῆς τῆς περιόδου. Διακρίνεται σέ τρεῖς ὑποπεριόδους: α) τήν προνηστήσιμη περίοδο, β) τή Μεγάλη Τεσσαρακοστή καί γ) τή Μεγάλη Ἑβδομάδα. Μεταξύ τῶν τελευταίων παρεμβάλλονται δύο ἑορτές: ἡ Ἀνάσταση τοῦ Λαζάρου καί ἡ ἑορτή τῶν Βαΐων.  Τό Τριώδιο κλείνει τό Μ. Σάββατο καί ἀπό τήν Κυριακή τοῦ Πάσχα ἀνοίγει τό Πεντηκοστάριο (μέχρι τήν Κυριακή τῶν Ἁγίων Πάντων, μετά τήν Πεντηκοστή). Εἶναι περίοδος κατ’ ἐξοχήν κατανυκτική. Ἀρχίζει ἡ πορεία πρός τό Πάσχα καί ἡ Ἐκκλησία προετοιμάζει καί ἐνισχύει σ’ αὐτή τή μακρά πορεία, μέ ὕμνους, μέ ἀναγνώσματα, μέ θεσμούς (νηστεία, προσευχή, ἱερές Ἀκολουθίες), μέ τήν πτοβολή τῶν κατάλληλων ἀρετῶν. Ἡ δέ ἔναρξη τοῦ Τριωδίου γίνεται μέ τήν προβολή τοῦ ζεύγους ὑπερηφάνεια - ταπείνωση (νόσος - θεραπεία, πάθος - ἀρετή), μέσω δύο χαρακτηριστικῶν τύπων τῆς ἐποχῆς, τοῦ Φαρισαίου καί τοῦ Τελώνη.

Ἡ περίπτωση τοῦ Φαρισαίου: Στήν κοινωνία τῆς ἐποχῆς τοῦ Ἰησοῦ οἱ Φαρισαῖοι ἦταν τά πιό τιμώμενα πρόσωπα. Δέν ἦταν ἱερεῖς ἤ εἰδικοί μελετητές τοῦ Νόμου, ὅπως οἱ Γραμματεῖς («θεολόγοι» μέ τά σημερινά δεδομένα), ἀλλά αὐστηροί τηρητές τοῦ Νόμου, κάτι ἀντίστοιχο τῶν σημερινῶν «εὐλαβῶν», «γνήσιων», «τέλειων» Χριστιανῶν! Ὅλοι τούς ἐκτιμοῦσαν καί πολλοί τούς εἶχαν σάν παράδειγμα καί τούς συμβουλεύονταν σέ πρακτικά («πνευματικά») θέματα. Σέ σύγκριση μέ πολλούς «πιστούς» τῆς ἐποχῆς μας ὁ Φαρισαῖος τῆς παραβολῆς σαφῶς ὑπερεῖχε: α) ὡς πρός τήν πίστη, μελετοῦσε τόν Νόμο, ἀφιέρωνε χρόνο πολύ στόν Θεό, τά ἐνδιαφέροντά του ἦταν κατ’ ἐξοχήν «πνευματικά», β) ὡς πρός τόν ἐκκλησιασμό, δέν ἔλειπε ποτέ ἀπό τόν Ναό καί ἀπό τίς συνάξεις τῆς συναγωγῆς, γ) ὡς πρός τήν προσευχή, «ἀνέβη εἰς τό ἱερόν προσεύξασθαι», κάτι πού προφανῶς ἔκανε συνεχῶς, δ) ὡς πρός τήν λεγόμενη ἠθική, οἱ Φαρισαῖοι ἦταν ἄμεμπτοι, σέ ἀντίθεση μέ τήν ἐποχή μας ὅπου ἡ ἀνηθικότητα γίνεται νόμος, ε) ὡς πρός τή νηστεία, ἦταν ἀκριβής τηρητής τῶν καθιερωμένων νηστειῶν: «δίς τοῦ σαββάτου» κ.ἄ., στ) ὡς πρός τήν ἐλεημοσύνη, ἔδινε τό ἕνα δέκατο («ἀποδεκατῶ πάντα ὅσα κτῶμαι»). Προφανῶς, καί σέ πολλά ἄλλα ὁ Φαρισαῖος ἐμφανίζεται «τέλειος». Ὅμως, ὁ Χριστός ἀνατρέπει τά πάντα καί διαγράφει ὅλα ὅσα οἱ ἄνθρωποι θεωροῦν τέλεια, ἐπειδή ἀκριβῶς ὅλα αὐτά προέρχονται ἀπό τήν ἐπιφάνεια τῆς προσωπικότητας τοῦ Φαρισαίου, ἐνῶ τό βάθος της εἶναι διαφορετικό. Ὡς ἐπιφανειακά, ὄχι μόνο δέν ἐκφράζουν, ἀλλά καί καταπιέζουν τήν προσωπικότητα τοῦ Φαρισαίου, μέ ἀποτέλεσμα ὁ ἴδιος νά πάσχει ὄχι μόνο πνευματικά, ἀλλά καί ψυχολογικά. Μέ αὐτή τήν ἔννοια ὁ Φαρισαῖος εἶναι ὑποκριτής: διαφορετικός ἐσωτερικά καί διαφορετικός ἐξωτερικά. Ὡστόσο, πάσχει τόσο πολύ, ὥστε δέ γνωρίζει τήν ἀσθένειά του: πιστεύει ὅτι εἶναι ὑγιής καί τέλειος. Ὅμως, κάτω ἀπό τήν ἐπιφάνεια τῆς εὐλάβειας καί τῶν καλῶν ἔργων κρύπτεται ἡ νόσος τῆς ὑπερηφανείας ἤ τῆς κενοδοξίας. Αὐτή εἶναι πιό βαθειά ἐγκατεστημένη στήν ψυχή τοῦ Φαρισαίου, ἔχει βαθύτερες ρίζες καί ἀσκεῖ μεγαλύτερη ἐξουσία, μέ ἀποτέλεσμα, ἀντί νά φθείρεται καί νά περιορίζεται ἀπό τίς ἀρετές, καταστρέφει ἡ ἴδια κάθε ἀρετή. «Πολυκέφαλο τέρας», τήν ἀποκαλοῦν οἱ Πατέρες, πού καταβροχθίζει, κυριολεκτικά, κάθε ἀρετή! Πῶς ἐκδηλώνεται συνήθως ἡ ὑπερηφάνεια ἤ ἡ κενοδοξία; Μέ τό «οὐκ εἰμί ὥσπερ οἱ λοιποί τῶν ἀνθρώπων»! Πρόκειται γιά τήν τάση τοῦ ἀνθρώπου νά διαφέρει ἀπό τούς ἄλλους (νομίζοντας ὅτι ὑπερέχει), ἐκδήλωση τοῦ πεπτωκότος ἤ ἐσκοτισμένου ἀνθρώπου. Ἐσωτερικά ἐκδηλώνεται ὡς μία φωνή, λεπτή καί ἀνεπαίσθητη, πού μᾶς ψιθιρίζει μυστικά: «δέν εἶσαι τό ἴδιο μέ τούς ἄλλους», «εἶσαι κάτι ἄλλο», «κάτι διαφορετικό», «κάτι καλύτερο»! Ἐξωτερικά ἐκδηλώνεται μέ πολλούς καί διάφορους τρόπους στήν καθημερινή συμπεριφορά, ἀκόμη καί μέ τό πρόσχημα τῆς ταπεινώσεως (ταπεινολογίας): «πτωχότερη» ἔνδυση, «λιτότερο» φαγητό, «ἁπλότητα», «ἁπλούστερη» διαβίωση κ.λπ. Γενικά, ὁ ὑπερήφανος ἤ ὁ κρυπτοϋπερήφανος εἶναι διατεθειμένος νά ὑποστεῖ τά πάντα, ἀρκεῖ νά διαφέρει ἀπό τούς ἄλλους. Ἀντίθετα, οἱ Ἅγιοι δέν σύγκριναν τόν ἑαυτό τους μέ ἄλλους, καί ὅταν σύγκριναν, ἔκριναν τούς ἑαυτούς τους χειρότερους ὅλων. Γιά παράδειγμα, ὁ ἀπ. Παῦλος, λέγει: «Ἐγώ εἰμι ὁ ἐλάχιστος τῶν ἀποστόλων» (Α΄ Κορ. 7,9), «ἐμοί τῷ ἐλαχιστοτέρῳ πάντων τῶν ἁγίων ἐδόθη ἡ χάρις» (Ἐφ. 3,8), «Χριστός Ἰησοῦς ἦλθεν εἰς τόν κόσμον ἁμαρτωλούς σῶσαι, ὧν πρῶτός εἰμι ἐγώ» (Α΄ Τιμ. 1,15). Ἄλλο ταπείνωση, καί ἄλλο ταπεινοφάνεια ἤ ταπεινολογία!

Ἡ περίπτωση τοῦ Τελώνη: Πραγματική ταπείνωση, ἔχει ὁ Τελώνης. Ὁ Τελώνης ἦταν τό συνώνυμο τοῦ ἁμαρτωλοῦ, τοῦ ἀδίκου, τοῦ κλέπτη, τοῦ ἐκμεταλευτῆ. Ἡ κοινωνία τῆς ἐποχῆς εἶχε σέ πλήρη περιφρόνηση τούς τελῶνες (φοροεισπράκτορες, κάτι ἀντίστοιχο τῶν σημερινῶν ἐφοριακῶν). Ὅμως, τί προκαλεῖ τήν ταπείνωση τοῦ Τελώνη καί, κατ’ ἐπέκταση, τή δικαίωσή του; Ἴσως ἡ ἴδια ἡ ἁμαρτία. Ὅμως, ὁ Τελώνης δέν φαίνεται συμβιβασμένος μέ τήν ἁμαρτία. Ἔχει τήν πρόθεση νά τήν ξεπεράσει, νά ἀπαλλαγεῖ ἀπ’ αὐτήν. Κυρίως, γνωρίζει (ἔχει συνειδητοποιήσει) ὅτι νοσεῖ καί αὐτό ἀκριβῶς (ἡ ἐπίγνωση τῆς νόσου, ἤ τῆς νοσούσης καταστάσεως) εἶναι ἡ ἀρχή τῆς θεραπείας καί «ἡ ἀρχή εἶναι τό ἥμισυ τοῦ παντός», κατά τή λαϊκή ρήση. Καί οἱ δύο χαρακτῆρες τῆς παραβολῆς νοσοῦν. Ὅμως, ὁ ἕνας δέν ἔχει ἐπίγνωση τῆς νόσου του καί μένει ἀθεράπευτος, ἐνῶ ὁ ἄλλος ἔχει ἐπίγνωση τῆς νόσου του καί θεραπεύεται. Ὁ Τελώνης ἔχει, ἐπίσης, ἐπίγνωση ὅτι δέν μπορεῖ νά θεραπευτεῖ μόνος του, δέν βασίζει τή θεραπεία του στόν ἑαυτό του, δέν στηρίζεται στίς δυνάμεις του, ἀλλά καταφεύγει στόν Θεό. Ἡ στάση του εἶναι στάση πίστεως. Πίστη = ἐμπιστοσύνη στόν Θεό. Ἡ ταπείνωσή του εἶναι βαθειά, ἐσωτερική καί ἐξωτερική. Ἐξωτερικά ἐκδηλώνεται ἀκόμη καί μέ τή στάση τοῦ σώματος: «μακρόθεν ἑστώς», «οὐκ ἤθελεν οὐδέ τούς ὀφθαλμούς εἰς τόν οὐρανόν ἐπᾶραι», «ἔτυπτεν εἰς τό στῆθος αὐτοῦ». Ὅπως ἡ ὑπερηφάνεια τοῦ Φαρισαίου κατέστρεψε τίς ἀρετές ἔτσι καί ἡ ταπείνωση τοῦ Τελώνη κατέστρεψε τίς ἁμαρτίες: «Κενοδοξία ἐκκενοῖ πλοῦτον δικαιοσύνης, τῶν παθῶν δέ σκορπίζει, ἡ ταπείνωσις πληθύν» (ὕμνος τῆς ἡμέρας). Ὁ Τελώνης προσφέρει στόν Θεό, ὅ,τι ζητᾶ ἀπό κάθε ἄνθρωπο: τίς ἁμαρτίες μας γιά νά τίς ἐξαλείψει! Αὐτό ἀκριβῶς ζήτησε σέ ὅραμα ἀπό τόν ἅγιο Ἱερώνυμο. Κάθε ἄνθρωπος εἶναι ἁμαρτωλός: «οὐδείς γάρ ἀναμάρτητος», «τίς γάρ καθαρός ἔσται ἀπό ρύπου; ἀλλ’ οὐθείς, ἐάν καί μία ἡμέρα ὁ βίος αὐτοῦ ἐπί τῆς γῆς;» (Ἰώβ 14, 4-5). Ἡ ἁμαρτία εἶναι τό ἀποκλειστικά δικό μας στοιχεῖο: δέν εἶναι «δῶρο» Θεοῦ, ἀλλά εἶναι (πρέπει νά εἶναι) «δῶρο» δικό μας πρός τόν Θεό (σύμφωνα μέ τό ὅραμα τοῦ ἁγίου Ἱερωνύμου). Ὁ Τελώνης τῆς παραβολῆς κατέφυγε στόν Ναό γιά νά δικαιωθεῖ, ἐμεῖς, οἱ σημερινοί τελῶνες, καταφεύγουμε στό Μυστήριο τῆς Ἐξομολογήσεως γιά νά τόν ἴδιο λόγο.

Ὁ «ἐκ τῶν δεξιῶν» πόλεμος: Οἱ Πατέρες (ἀλλά καί ἡ ἐμπειρία) τῆς Ἐκκλησίας μᾶς πληροφοροῦν ὅτι πίσω ἀπό τά πάθη καί τίς ἁμαρτίες μας κρύπτονται δαίμονες, πού τά ὑποκινοῦν, καί ὅτι κάθε ἄνθρωπος, καί ἰδιαίτερα κάθε Χριστιανός, ἐμπλέκεται σέ ἕναν «ἀόρατο πόλεμο» μέ τίς δυνάμεις τοῦ σκότους. Ὁ πόλεμος αὐτός γίνεται ἀπό κάθε πλευρά: «ἐξ ἀριστερῶν» καί «ἐκ δεξιῶν», «ἐκ τῶν ἔμπροσθεν» καί «ἐκ τῶν ὄπισθεν», «ἐκ τῶν ἄνω» καί «ἐκ τῶν κάτω» κ.λπ. Ὁ «ἐκ τῶν ἀριστερῶν» πόλεμος εἶναι ὁ γνωστός, ὅταν οἱ δαίμονες μᾶς ὑποκινοῦν στήν ἁμαρτία καί στή ὑπηρεσία τῶν παθῶν. Πιό ἐπικίνδυνος, ὅμως, εἶναι ὁ «ἐκ τῶν δεξιῶν» πόλεμος, πού προσβάλει συνήθως ὅσους ἀποφεύγουν τίς ὁρατές ἁμαρτίας. Κατ’ αὐτόν, οἱ δαίμονες μᾶς ὑποβάλλουν νά καλλιεργοῦμε ἀρετές καί νά ἐργαζόμεθα τό καλό, προκειμένου στή συνέχεια νά τά ἀκυρώσει μέ ἄλλο τρόπο, συνήθως μέσῳ τῆς ὑπερηφάνειας ἤ τῆς κενοδοξίας. Συμβαίνει αὐτό; Τό εἴδαμε στήν περίπτωση τοῦ Φαρισαίου τῆς παραβολῆς, τό βλέπουμε στήν περίπτωση τῶν Γραμματέων καί Φαρισαίων τῶν Εὐαγγελίων κ.ἄ. Χρειάζεται ἰδιαίτερη προσοχή, μήπως πράττομε τό καλό, ὄχι «ἐπειδή τό θέλει ὁ Θεός» ἤ «ὅπως τό θέλει ὁ Θεός», ἀλλά κατ’ ἐνέργειαν τοῦ διαβόλου!  Πῶς θά ἀποφύγουμε τήν παγίδα; Ὁ Μέγας Ἀντώνιος εἶδε σέ ὅραμα ὅλες τίς παγίδες τοῦ διαβόλου ἁπλωμένες στή γῆ καί ἀναφώνησε· «Ποιός μπορεῖ νά τίς ἀποφύγει»; Καί ἄκουσε φωνή Θεοῦ νά τοῦ λέει· «Ἡ ταπείνωσις»!

Συμπέρασμα: Ὅλοι εἴμαστε στήν κατάσταση τοῦ Φαρισαίου. Ἡ κατάσταση τοῦ Τελώνη δέν εἶναι δεδομένη, ἀλλά εἶναι στόχος γιά μᾶς, εἶναι κατάσταση τήν ὁποία πρέπει νά προσπαθήσουμε νά κατακτήσουμε. Ἡ ὑμνολογία τῆς ἡμέρας αὐτό ἀκριβῶς προϋποθέτει: εἴμαστε στήν κατάσταση τοῦ Φαρισαίου καί ἐπιδιώκουμε τήν κατάσταση τοῦ Τελώνη. Ἡ παραβολή δέν εἰπώθηκε γιά νά ταυτιστοῦμε ἐξ ἀρχῆς μέ τόν Τελώνη, ἀλλά μέ τόν Φαρισαῖο, Εἰπώθηκε γιά νά γνωρίσουμε ποιοί ἀκριβῶς εἴμαστε καί τί πρέπει νά γίνουμε, γιά νά δικαιωθοῦμε ἐνώπιον τοῦ Θεοῦ.

 

ΣΧΕΤΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ: 

«Φαρισαίου φύγωμεν ὑψηγορίαν, καὶ Τελώνου μάθωμεν, τὸ ταπεινὸν ἐν στεναγμοῖς, πρὸς τὸν Σωτῆρα κραυγάζοντες· Ἵλαθι μόνε ἡμῖν εὐδιάλλακτε».

«Ὑψηγορίαν φύγωμεν, Φαρισαίου κακίστην, ταπείνωσιν δὲ μάθωμεν, τοῦ Τελώνου ἀρίστην, ἵν’ ὑψωθῶμεν βοῶντες, τῷ Θεῷ...»

«Φαρισαίου τὸν τύφον, τῆς προαιρέσεως, καὶ τὴν προσηγορίαν, τῆς καθαρότητος, φύγωμεν πιστοί, ζηλοῦντες τοῦ Τελώνου καλῶς, τὴν ἠλεημένην, ταπείνωσιν καὶ γνώμην».

(Τριώδιο, Ὕμνοι τῆς ἡμέρας)

 

(«Ἁγία Γραφή, Ἐκκλησία καί Παράδοση», Πρόγραμμα Μελέτης καί Ἑρμηνείας τῆς Ἁγίας Γραφῆς τοῦ Μητροπολιτικοῦ Ἱ. Ναοῦ Ἁγίου Βασιλείου Τριπόλεως. Ὑπεύθυνος π. Σωτήριος Ὀ. Ἀθανασούλιας. Περίοδος Α΄, ἔτος 2023-2024).