Οι λογισμοί και ο χειρισμός τους

Διάγραμμα – Περίληψη

Θέματος Ζ' τοῦ Θεολογικοῦ Προγράμματος «Ὀρθοδοξία καί Ζωή»

τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Μαντινείας καί Κυνουρίας,

περιόδου Η΄, ἔτους 2013-2014.

Εἰσαγωγή: Σπουδαιότατο ρόλο στήν πνευματική ἐξέλιξη τοῦ ἀνθρώπου ἔχουν οἱ λογισμοί. Ὁ «Περί λογισμῶν βλασφημίας» (ΚΓ') λόγος τῆς Κλίμακος. Ἡ ἄμεση σύνδεση λογισμῶν καί παθῶν. Οἱ ἀνθρωπολογικές προϋποθέσεις τῆς λειτουργίας τῶν λογισμῶν. Ὁ ἄνθρωπος ὡς σύζευξις σώματος καί ψυχῆς. Τό τριμερές τῆς ψυχῆς: α) «λογιστικόν», β) «θυμοειδές», γ) «ἐπιθυμητικόν» (ἤ «νόησις», «βούλησις», «συναίσθημα»). Τό «λογικόν» («λογιστικόν») καί τό «ἄλογον» («θυμοειδές» + «ἐπιθυμητικόν») μέρος τῆς ψυχῆς. Ἡ διάκριση τοῦ «λογιστικοῦ» σέ «νοῦν» καί «λόγον», κατά τούς Πατέρες. Στό «θυμοειδές» καί στό «ἐπιθυμητικόν» ἐνεργοῦν τά περιεκτικά πάθη τοῦ θυμοῦ καί τῆς ἐπιθυμίας ἀντιστοίχως. Ὁ θυμός καί ἡ ἐπιθυμία εἶναι «ἄλογα πάθη» τῆς ψυχῆς. Λογισμοί εἶναι τό μέσο, μέ τό ὁποῖο τά πάθη προσβάλλουν τό «λογικόν» μέρος τῆς ψυχῆς. Οἱ λογισμοί ὡς ἀρχή τῆς ἁμαρτίας καί τῶν παθῶν: κάθε ἁμαρτία ἔχει τήν ἀφετηρία της σέ λογισμούς, δηλ. κάθε ἁμαρτία ἔχει τήν ἀφετηρία της στήν ψυχή («οὐκ ἐκ τοῦ σώματος ἡ ἁμαρτία, ἀλλ' ἐκ τῆς ψυχῆς»). Ὁ ἔλεγχος καί ἡ θεραπεία τῶν λογισμῶν, ταυτίζεται σχεδόν μέ τή θεραπεία (σωτηρία) τοῦ ὅλου ἀνθρώπου. Ἡ ἀπαλλαγή ἀπό τήν «κατ’ ἐνέργειαν» ἁμαρτία εἶναι μέρος μόνο τῆς θεραπείας.

Οὐσία καί διαίρεσις τῶν λογισμῶν: Τί εἶναι οἱ λογισμοί: γενικά, εἶναι σκέψεις ἤ νοήματα. Συνήθως, ὅμως, τά νοήματα συνδέονται μέ πάθη, γι’ αὐτό ὑπάρχουν «ἁπλοί» καί «σύνθετοι» λογισμοί: «ἁπλοί» λογισμοί εἶναι ὅσοι δέν συνδέονται μέ πάθη καί «σύνθετοι» εἶναι ὅσοι συνδέονται μέ πάθη. Ἡ διάκριση «πράγματος», «νοήματος» και «πάθους». Εἰδικότερα (κατ’ ἐξοχήν), λογισμοί εἶναι οἱ «σύνθετοι»: λογισμός = σύνδεσις - συνδυασμός νοήματος καί πάθους. Οἱ «σύνθετοι» ὀνομάζονται καί «κακοί» ἤ «ἐμπαθεῖς» λογισμοί. Οἱ λογισμοί μέ τή γενικότερη ἔννοια διακρίνονται σέ α) «ἀγαθούς» (καλούς, εὐσεβεῖς, εὐλαβεῖς), β) «κακούς» καί γ) «ματαίους» λογισμούς. Οἱ «σύνθετοι» («κακοί» ἤ «ἐμπαθεῖς») λογισμοί διακρίνονται σέ: α) πονηρούς, β) αἰσχρούς καί γ) βλάσφημους λογισμούς. Οἱ ὀκτώ περιεκτικοί λογισμοί τῆς κακίας «δι' ὧν πᾶσα ἁμαρτία τελεῖται»: α) τῆς γαστριμαργίας, β) τῆς πορνείας, γ) τῆς φιλαργυρίας, δ) τῆς ὀργῆς, ε) τῆς λύπης, στ) τῆς ἀκηδίας, ζ) τῆς κενοδοξίας, καί η) τῆς ὑπερηφανείας. Οἱ διάφορες αἰτίες τῶν λογισμῶν. Οἱ δαίμονες ὡς αἰτία λογισμῶν. Ἡ διά τῶν λογισμῶν ἐπενέργεια τῶν δαιμόνων ἐπί τοῦ ἀνθρώπου: δέν εἶναι ὅλες οἱ σκέψεις προϊόντα τῆς λειτουργίας τοῦ ἐγκεφάλου μας.

Τά στάδια ἐξέλιξης τοῦ λογισμοῦ: Κατά τούς Πατέρες, ἡ προσβολή τῶν λογισμῶν δέν ἐξαρτᾶται ἀπό τή θέλησή μας καί δέν ἔχουμε γι’ αὐτήν εὐθύνη. Ἡ παραμονή, ὅμως, καί ἡ ἀποδοχή τῶν λογισμῶν ἐξαρτᾶται ἀπό τή θέλησή μας καί ἔχουμε γι’ αὐτήν εὐθύνη. Εἰδικότερα, ἡ προσβολή τοῦ λογισμοῦ ἐξελίσσεται σέ διάφορα στάδια μέχρι τήν «κατ’ ἐνέργειαν» ἁμαρτία, τά ὁποῖα εἶναι: α) Ἡ «προσβολή»: ἡ ἁπλή ὑπόμνηση τῆς ἁμαρτίας, πού ἀνήκει στά «οὐκ ἐφ’ ἡμῖν» (συμβαίνει παρά τή θέλησή μας). β) Ὁ «συνδυασμός»: ὁ διάλογος καί μιά πρώτη ἀποδοχή τοῦ λογισμοῦ. γ) Τό «πάθος» (μέ εἰδική ἔννοια): ἡ «ἕξις» (συνήθεια) τοῦ «συνδοιασμοῦ» ἤ ἡ συνεχής μελέτη καί ἀνάπλαση τοῦ ὑποβαλλόμενου λογισμοῦ. δ) Ἡ «πάλη»: ἡ ἀντίσταση πρός τόν ἐμπαθῆ λογισμό καί πρός τό πάθος μέ τό ὁποῖο εἶναι συμπλεγμένος, μέ ἀποτέλεσμα εἴτε τήν ἀπόρριψη, εἴτε τήν ἀποδοχή («συγκατάθεση») τοῦ ἐμπαθοῦς λογισμοῦ. ε) Ἡ «αἰχμαλωσία»: ἡ κυριαρχία τοῦ ἐμπαθοῦς λογισμοῦ στήν ψυχή. στ) Ἡ «συγκατάθεσις»: ἡ ἀποδοχή τοῦ πάθους, πού συνεισφέρει ὁ ἐμπαθής λογισμός. ζ) Ἡ «ἐνέργεια»: ἡ ἴδια ἡ πράξη - διάπραξη τῆς ἁμαρτίας.

Οἱ λογισμοί τῆς βλασφημίας: Μιά κατηγορία ἐμπαθῶν λογισμῶν, ἰδιαίτερα βασανιστική γιά τόν ἄνθρωπο καί ἰδιαίτερα ἐπικίνδυνη, ὅταν δέν ἀποκαλύπεται (ἐξωτερικεύεται), εἶναι ἡ ἐσωτερική ἀνέκφραστη βλασφημία, δηλ. οἱ βλάσφημοι λογισμοί. Ἔσχατη αἰτία της εἶναι ἡ ὑπερηφάνεια (γι’ αὐτό ὁ Περί λογισμῶν βλασφημίας εἶναι ἀμέσως μετά τούς Περί κενοδοξίας καί Περί ὑπερηφανείας λόγους τῆς Κλίμακας) καί ἄμεση αἰτία της εἶναι ἡ ἐπενέργεια τῶν δαιμόνων. Οἱ Πατέρες συμβουλεύουν νά τούς ἐκλαμβάνουμε ὡς ξένους (δαιμονικούς, ὄχι δικούς μας) λογισμούς, γιά τούς ὁποίους δέν ἔχουμε ἰδιαίτερη εὐθύνη: «Παμβώ, Παμβώ, μή ἀθύμει ἐπί ἀλλοτρίᾳ ἁμαρτίᾳ, ἀλλά περί τῶν σῶν φρόντισον πράξεων»! Βλάσφημοι λογισμοί πολεμοῦν ἀκόμη καί τούς Ἁγίους: «Ἐν καιρῷ τῆς ὁμολογίας μου, ἡνίκα βασάνοις διαφόροις τό σῶμα μου κατεξέετο καί πυρί κατεδαπανᾶτο, ὁ δαίμων ἔνδοθέν μοι λογισμούς βλασφημίας κατά τοῦ Θεοῦ ἐφθέγγετο» (ἅγ. Πέτρος Ἀλεξανδρείας). Οἱ βλάσφημοι λογισμοί εἶναι παντελῶς ἄσχετοι μέ τήν «βλασφημία κατά τοῦ Ἁγίου Πνεύματος» (Ματθ. 12,31), ἡ ὁποία ταυτίζεται μέ τήν ἀμετανοησία ἤ μέ τήν μόνιμη ἄρνηση - ἀπόρριψη τῶν ἐνεργειῶν τοῦ Θεοῦ. Οἱ λογισμοί βλασφημίας ἀπαιτοῦν εἰδική ἀντιμετώπιση. Κατ’ ἐξοχήν (μοναδικό) ὅπλο ἐναντίον τους εἶναι ἡ περιφρόνηση, στηριζόμενη στήν ἀκλόνητη πεποίθηση ὅτι αἰτία τῶν λογισμῶν αὐτῶν δέν εἴμαστε ἐμεῖς, ἀλλά οἱ ἀκάθαρτοι δαίμονες. Παράλληλα, συμβάλλει καί ἡ χρήση τῶν ὅπλων πού ἀναιροῦν τά ἀπώτερα αἴτια τῶν βλάσφημων λογισμῶν (κενοδοξία καί ὑπερηφάνεια) καί τά ὁποῖα εἶναι α) ἡ ταπείνωση, β) ἡ αὐτομεμψία και γ) ἡ ἀποφυγή κάθε κατακρίσεως.

Ἡ ἀντιμετώπιση τῶν λογισμῶν: Στόν γενικότερο πόλεμο κατά τῶν λογισμῶν οἱ Πατέρες προτείνουν διάφορα πνευματικά ὅπλα. Ἀρχή τοῦ πολέμου εἶναι ἡ καθαρά Ἐξομολόγησις. Ἡ ἐξαγόρευση τῶν λογισμῶν στήν Ἐξομολόγηση καί ἡ μή ἐξαγόρευση στήν καθημερινή συμπεριφορά, ὡς ὅπλα κατά τῶν λογισμῶν. Ἄλλα τρία πανίσχυρα πνευματικά ὅπλα: α) ἡ περιφρόνησις, β) ἡ προσευχή καί γ) ἡ ἀντίρησις (ὅπλο κατάλληλο μόνο γιά τούς ἐμπείρους). Ἡ εὐκολότερη και ἀποτελεσματικότερη ἀντιμετώπιση τῶν λογισμῶν γίνεται στά πρῶτα στάδια: ἀπό τήν προσβολή. Γενικά, ὅλα τά πνευματικά ὅπλα συμβάλλουν στόν πόλεμο κατά τῶν λογισμῶν: ἡ νηστεία, ὁ σωματικός κόπος, ὁ ἀγῶνας γιά τήν κάθαρση τῶν παθῶν, ἡ καλλιέργεια τῶν ἀρετῶν, ἡ μελέτη τῶν Γραφῶν, ἡ μνήμη θανάτου κ.λπ. Ἡ «φυλακή τῶν αἰσθήσεων», ὡς προϋπόθεση ἀντιμετωπίσεως τῶν λογισμῶν: οἱ ἐμπαθεῖς λογισμοί τρέφονται ἀπό τά δεδομένα τῶν αἰσθήσεων. Ἡ ἐντεταμένη πνευματική προσοχή γιά τό τί εἰσέρχεται στόν ἀνθρώπινο νοῦ («νῆψις»). Ἡ κυριαρχία ἐπί τῆς ψυχῆς τῶν ἀγαθῶν λογισμῶν, ὡς ἔνδειξη πνευματικῆς προόδου, ἀλλά ὄχι καί πνευματικῆς τελειότητος. Στάδια τῆς πνευματικῆς ἐργασίας ὡς πρός τήν ἀντιμετώπιση τῶν λογισμῶν: α) ἡ ἀποβολή τῶν κακῶν ἤ ἐμπαθῶν λογισμῶν (ἤ ἡ μεταστροφή τῶν πονηρῶν λογισμῶν σέ ἀγαθούς ἤ «θετικούς» λογισμούς), β) ἡ ἀποβολή τῶν ματαίων λογισμῶν, γ) ἡ ἀποβολή τῶν ἀγαθῶν λογισμῶν. Ἡ πνευματική τελειότητα, ὡς ἀπουσία ὄχι μόνο ἐμπαθῶν ἤ μάταιων λογισμῶν, ἀλλά ὡς ἀπουσία ἀκόμη καί ἀγαθῶν λογισμῶν («νοερά ἡσυχία») καί ἡ παραμονή ἑνός μόνου λογισμοῦ: τοῦ ὀνόματος τοῦ Θεοῦ ἤ τοῦ ὀνόματος τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ («ἑνοειδής καί ἁπλή μνήμη»). Ἡ «νοερά ἡσυχία» ὡς προϋπόθεση τῆς «καθαρᾶς προσευχῆς» καί τῆς ἀδιάλειπτης («ἑνοειδοῦς καί ἁπλῆς») «μνήμης» τοῦ Θεοῦ. Ἡ ἐν τῇ «νοερᾷ ἡσυχίᾳ» καί μετά τήν διακοπή τῆς προσευχῆς ἄμεση (πραγματική) Ἀποκάλυψη τοῦ Θεοῦ στον ἄνθρωπο (θέωση, θεοπτία, θεωρία τοῦ Θεοῦ, μετοχή στή Δόξα τοῦ Θεοῦ, ἐν Χριστῷ δοξασμός τοῦ ἀνθρώπου). Ὁ εἰδικότερος ρόλος τῆς «νοερᾶς προσευχῆς» («εὐχῆς τοῦ Ἰησοῦ»: «Κύριε, Ἰησοῦ Χριστέ, ἐλέησόν με») στήν ἀντιμετώπιση τῶν λογισμῶν καί στήν ἐν Χριστῷ τελείωση τοῦ ἀνθρώπου.