«Αγ. Γραφή, Εκκλησία, Παράδοση» 2023-4: Η «μεγάλη εντολή» της αγάπης

 

Διάγραμμα – Περίληψη Θέματος ΙΒ' τοῦ Προγράμματος Μελέτης καί Ἑρμηνείας τῆς Ἁγίας Γραφῆς «Ἁγία Γραφή, Ἐκκλησία καί Παράδοση», περιόδου Α', ἔτους 2023-2024. 

Κείμενο Εὐαγγελίου: «Τῷ καιρῷ ἐκείνῳ, νομικός τις προσῆλθε τῷ Ἰησοῦ, πειράζων αὐτόν καὶ λέγων· 36 Διδάσκαλε, ποία ἐντολὴ μεγάλη ἐν τῷ νόμῳ; 37 Ὁ δὲ Ἰησοῦς ἔφη αὐτῷ· Ἀγαπήσεις Κύριον τὸν Θεόν σου ἐν ὅλῃ τῇ καρδίᾳ σου καὶ ἐν ὅλῃ τῇ ψυχῇ σου καὶ ἐν ὅλῃ τῇ διανοίᾳ σου· 38 αὕτη ἐστὶ πρώτη καὶ μεγάλη ἐντολή. 39 Δευτέρα δὲ ὁμοία αὐτῇ· ἀγαπήσεις τὸν πλησίον σου ὡς σεαυτόν. 40 Ἐν ταύταις ταῖς δυσὶν ἐντολαῖς ὅλος ὁ νόμος καὶ οἱ προφῆται κρέμανται. 41 Συνηγμένων δὲ τῶν Φαρισαίων ἐπηρώτησεν αὐτοὺς ὁ Ἰησοῦς 42 λέγων· Τί ὑμῖν δοκεῖ περὶ τοῦ Χριστοῦ; Τίνος υἱός ἐστι; Λέγουσιν αὐτῷ· Τοῦ Δαυΐδ. 43 Λέγει αὐτοῖς· Πῶς οὖν Δαυῒδ ἐν Πνεύματι Κύριον καλεῖ αὐτὸν λέγων, 44 εἶπεν ὁ Κύριος τῷ Κυρίῳ μου, κάθου ἐκ δεξιῶν μου ἕως ἂν θῶ τοὺς ἐχθρούς σου ὑποπόδιον τῶν ποδῶν σου; 45 Εἰ οὖν Δαυῒδ καλεῖ αὐτὸν Κύριον, πῶς υἱὸς αὐτοῦ ἐστι; 46 Καὶ οὐδεὶς ἐδύνατο αὐτῷ ἀποκριθῆναι λόγον, οὐδὲ ἐτόλμησέ τις ἀπ’ ἐκείνης τῆς ἡμέρας ἐπερωτῆσαι αὐτὸν οὐκέτι» Ματθ. 22, 35-46).

Μετάφραση Εὐαγγελίου: «Κάποτε ἕνας νομικός πλησίασε τόν Ἰησοῦ μέ σκοπό νά τόν πειράξει καί τόν ρώτησε· 36 Διδάσκαλε, ποιά ἐντολή εἶναι μεγάλη στόν Νόμο; 37 Καί αὐτός τοῦ εἶπε· Νά ἀγαπήσεις τόν Κύριο καί Θεό σου μέ ὅλη σου τήν καρδιά, μέ ὅλη σου τήν ψυχή καί μέ ὅλον σου τόν νοῦ. 38 Αυτή εἶναι ἡ πρώτη καί μεγάλη ἐντολή. 39 Δεύτερη ὅμοια μέ αὐτή, εἶναι· Νά ἀγαπήσεις τόν πλησίον σου ὅπως τόν ἑαυτό σου. 40 Ἀπό αὐτές τίς δύο ἐντολές ἐξαρτῶνται ὅλος ὁ Νόμος καί οἱ Προφῆτες. 41 Καί ἐνῷ ἦσαν μαζεμένοι οἱ Φαρισαῖοι, τούς ρώτησε ὁ Ἰησοῦς· 42 Τί πιστεύετε γιά τόν Χριστό; Ποιοῦ εἶναι υἱός; Λένε ἐκεῖνοι, Τοῦ Δαυΐδ. 43 Καί αὐτός τούς λέει· «Πῶς, λοιπόν, ὁ Δαυΐδ, ἐμπνευσμένος ἀπό τό Πνεῦμα, τόν ὀνομάζει Κύριο καί λέει· 44 Εἶπε ὁ Κύριος στόν Κύριό μου, Κάθησε στά δεξιά μου, μέχρι νά κάνω τούς ἐχθρούς σου ὑποπόδιο τῶν ποδιῶν σου; 45 Ἄν, λοιπόν, ὁ Δαυΐδ, τόν ὀνομάζει Κύριο, πῶς γίνεται νά εἶναι υἱός του; 46 Καί κανείς δέν ἦταν σέ θέση νά τοῦ ἀπαντήσει ἕναν λόγο, οὔτε τόλμησε κανείς ἀπό ἐκείνη τήν ἡμέρα νά τόν ρωτήσει κάτι».

Τό πλαίσιο τῆς διήγησης: Δύο θέματα περιλαμβάνει ἡ παραπάνω διήγηση: α) ποιά εἶναι ἡ μεγαλύτερη ἐντολή καί β) τί εἶναι ὁ Χριστός, ποιοῦ εἶναι υἱός. Ὅπως καί σέ ἄλλες περιπτώσεις, ὁ Ἰησοῦς πειράζεται (ἀνέχεται πειρασμούς), ὅπως ἐδῶ ἀπό τόν νομικό, ἀλλά καί «πειράζει» ὁ Ἴδιος, δοκιμάζει τούς Φαρισαίους. Πειραζόμενος καί πειράζων, διδάσκει αἰώνιες ἀλήθειες. Ἐδῶ ὁ πειρασμός πρός τόν Ἰησοῦ εἶναι ὀργανωμένος, ὅπως φαίνεται ἀπό τά προηγούμενα: «τότε πορευθέντες οἱ Φαρισαῖοι συμβούλιον ἔλαβον, ὅπως αὐτόν παγιδεύσωσιν ἐν λόγῳ» (Ματθ. 22,15). Πρῶτος πειρασμός (ἐκ τῶν Φαρισαίων) εἶναι ὁ περί τοῦ «κήνσου» (φόρου). Δεύτερος (ἐκ τῶν Σαδδουκαίων) ὁ περί ἀναστάσεως. Τρίτος (ὁ παρών) πειρασμός (ἐκ τῶν Φαρισαίων) εἶναι ὁ περί τῆς μεγάλης ἐντολῆς. Ὁ νομικός διήγησης ἦταν ἐκ τῶν Φαρισαίων («εἷς ἐξ αὐτῶν»!), οἱ ὁποῖοι πάλι «συνήχθησαν ἐπί τό αὐτό» (22, 34-35) κατά τοῦ Ἰησοῦ. Προφανῶς, περίμεναν νά ἀπαντήσει ὅτι μεγάλη εἶναι ἡ ἐντολή τοῦ Σαββάτου, γιά νά τόν ἐκθέσουν, ἐπειδή τήν «παραβίαζε» ἐπανειλημμένα. Ὁ Κύριος, ὅμως, ἀπαντᾶ ἐντελῶς διαφορετικά!

Ἡ ἐντολή τῆς ἀγάπης: Δέν εἶναι ἡ πρώτη φορά, πού προβάλλεται ἡ ἀγάπη, ὡς μέγιστη ἐντολή, ὕψιστη ἀρετή καί ὡς κατ’ ἐξοχήν διακριτικό τοῦ αὐθεντικοῦ Χριστιανοῦ. Εἴδαμε νά προβάλλεται στήν παραβολή τοῦ Καλοῦ Σαμαρείτη κατά τόν ἴδιο ἀκριβῶς τρόπο. Σέ ἄλλες περιπτώσεις τονίζονται διάφορες πλευρές ἤ βαθμίδες της, ὅπως ἡ ἀγάπη πρός τούς ἐχθρούς. Στήν παραβολή τοῦ Καλοῦ Σαμαρείτη φωτίζεται ἰδιαίτερα ἡ ἔννοια τοῦ «πλησίον», ὡς ἀντικειμένου τῆς ἀγάπης. Ἐδῶ προβάλλονται οἱ δύο διαστάσεις της: α) ἡ κάθετη (ἀγάπη πρός τόν Θεό) καί β) ἡ ὀριζόντια (ἀγάπη πρός τόν πλησίον). Προβάλλεται ἐπίσης τό ὅτι εἶναι «περιεκτική ἀρετή» (ἐμπεριέχει ὁλόκληρο τόν Νόμο καί τούς Προφῆτες!). Αὐτό σημαίνει ὅτι εἶναι πολυσύνθετη ἰδιότητα (ἀρετή) μέ πολλές βαθμίδες. Ὡς τέτοια, ὑπάρχει παντοῦ μέ πολλές καί διάφορες μορφές, σέ ὅλους τούς ἀνθρώπους, ἀκόμη καί στούς ἔσχατους ἁμαρτωλούς, ἀκόμη καί στά ζῶα. Τά μέλη μιᾶς συμμορίας ληστῶν πρέπει νά συνδέονται μέ κάποιους δεσμούς «ἀγάπης» γιά διατηρεῖται ἡ σύσταση τῆς συμμορίας! Ὡς κατάσταση εἶναι γνωστή καί στούς ἀρχαίους. Κατά τόν Πλάτωνα, ὁ «ἔρως» εἶναι ἡ δύναμη τῆς κίνησης ὅλων τῶν ὄντων. Τή συναντᾶμε καί στήν Ὀρθόδοξη Παράδοση μέ παράλληλα ἤ παραπλήσια ὀνόματα, ὅπως «ἔρως», «ἔφεσις», «ἐπιθυμία», «βούλησις», «θέλησις» κ.ἄ. Οἱ δύο διαστάσεις τῆς ἀγάπης συμπορεύονται καί συνυπάρχουν: δέν μπορεῖ νά ὑπάρχει ἡ μία χωρίς τήν ἄλλη.

Ἡ πρός τόν Θεό ἀγάπη: Ἡ πρός τόν Θεό ἀγάπη εἶναι φυσική (ἔμφυτη) κατάσταση τοῦ ἀνθρώπου. Ὅπου ἀπουσιάζει, ὁ ἄνθρωπος λειτουργεῖ «παρά φύσιν». Ὀφείλεται δέ στό γεγονός ὅτι ὁ Θεός «πρῶτος ἠγάπησεν ἡμᾶς» (Α΄ Ἰω. 4,19). Ἡ ἀγάπη τοῦ Θεοῦ ἐκδηλώνεται ποικιλοτρόπως, ἀρχίζοντας ἀπό τή δημιουργία, τήν πρόνοια, τήν προετοιμασία τῆς ἐν Χριστῷ σωτηρίας μέ τόν Νόμο, τούς Προφῆτες καί, γενικά, μέ τίς ἐνέργειές Του στήν Παλαιά Διαθήκη. Κορυφώνεται δέ μέ τήν Ἐνανθρώπηση τοῦ Υἱοῦ καί Λόγου Του καί, εἰδικότερα, μέ τό Πάθος τοῦ Χριστοῦ. Ὁ Χριστός θυσιάζεται γιά τόν ἄνθρωπο καί μάλιστα γιά τόν ἁμαρτωλο, ἐνῶ σπάνια θυσιάζεται κάποιος γιά δίκαιο (Ρωμ. 5, 6-8)! Γενικά, «ὁ Θεός ἀγάπη ἐστί» (Α΄ Ἰω. 4,16). Αὐτό σημαίνει ὅτι ἡ ἄκτιστη Ἐνέργειά Του ἀποκαλύπτεται σ’ ἐμᾶς ὡς Ἀγάπη. Ὁ «κατ’ εἰκόνα» τοῦ Θεοῦ δημιουργημένος ἄνθρωπος ἔχει ὡς κατ’ ἐξοχήν ἰδιότητά του (συστατική τῆς ὑπάρξεώς του) τήν ἀγάπη. Ἡ ἀνταπόκριση στήν ἀγάπη τοῦ Θεοῦ πρός τόν ἄνθρωπο εἶναι ἡ ἀγάπη τοῦ ἀνθρώπου πρός τόν Θεό. Γιατί, ὅμως, ἡ πρός τόν Θεό ἀγάπη ἔχει ἐκλείψει; Ἐπειδή, ἀκριβῶς ἔχει «ἀμαυρωθεῖ» (μέ τήν πτώση) ἡ «εἰκόνα» τοῦ Θεοῦ ἐντός τοῦ ἀνθρώπου. Ὅπως, ὅμως, ἡ «εἰκόνα» δέν ἔχει καταλυθεῖ, ἔτσι καί ἡ ἀγάπη δέν ἔχει ἐξαλειφθεῖ, ἀλλά ἔχει διαστραφεῖ καί λειτουργεῖ ἐσφαλμένα. Μετά τήν πτώση, ἀντί νά στρέφεται ἡ ἀγάπη τοῦ ἀνθρώπου πρός τόν Θεό καί, μέσω τοῦ Θεοῦ, πρός ὅλα τά δημιουργήματά Του, στρέφεται πλέον πρός τόν ἴδιο τόν ἄνθρωπο.

Ἡ πρός τόν ἄνθρωπο ἀγάπη: Μετά τήν πτώση, ὁ ἄνθρωπος δέν ἀγαπᾶ πλέον τόν Θεό, ἀλλά τόν ἑαυτό του. Ἡ πλήρως ἀνιδιοτελής καί ἀπαθής ἀγάπη, ἡ ὁποία τοῦ δόθηκε ἀπό τόν Θεό, γίνεται πλέον ἰδιοτελής καί ἐμπαθής ἀγάπη. Ἡ ἀγάπη πλέον ἀσθενεῖ, πάσχει. Βέβαια ὁ ἄνθρωπος συνεχίζει νά ἀγαπᾶ πρόσωπα καί πράγματα πού τόν περιβάλλουν, ὄχι ὅμως μέσῳ τοῦ Θεοῦ, ἀλλά μέσῳ τοῦ ἑαυτοῦ του. Αὐτό σημαίνει, ὅτι ἀγαπᾶ ὅσα τόν ἱκανοποιοῦν καί ἀποστρέφεται ὅσα δέν τόν ἱκανοποιοῦν. Ἔτσι, δέν ἀγαπᾶ ὅλα τά δημιουργήματα χωρίς διακρίσεις, ὅπως ὁ προπτωτικός ἄνθρωπος, ἀλλά τά διακρίνει σέ «καλά» καί «κακά», τούς δέ ἀνθρώπους διακρίνει σέ «φίλους» καί «ἐχθρούς». Ἡ σχέση του μέ τούς ἀγαπώμενους «φίλους» εἶναι ἰδιοτελής καί ἐμπαθής. Ἡ ἀρρωστημένη αὐτή ἀγάπη δημιουργεῖ ἐμπαθεῖς σχέσεις, δηλαδή δημιουργεῖ πάθη, τά ὁποῖα στή συνέχεια ὑψώνονται ὡς τεῖχος μεταξύ ἀνθρώπου καί Θεοῦ, ἀλλά καί μεταξύ ἀνθρώπου καί συνανθρώπων, ἀποκλείοντας κάθε εἰλικρινή καί αὐθεντική σχέση (κοινωνία) μέ αὐτούς. Στήν κατάσταση αὐτή ἡ πρός τόν Θεό ἀγάπη ἀποπνίγεται. Ὅσο ἰσχυρότερα εἶναι τά πάθη, δηλαδή ὅσο ἰσχυρότερες εἶναι οἱ ἐμπαθεῖς συνδέσεις (ἐξαρτήσεις) μέ πράγματα ἤ πρόσωπα πού μᾶς περιβάλλουν, τόσο ἀσθενέστερη εἶναι ἡ πρός τόν Θεό, ἀλλά καί ἡ πρός τόν συνάνθρωπο (αὐθεντική) ἀγάπη. Τό ἴδιο ἰσχύει καί γιά τήν ἁμαρτία: ἡ ἁμαρτία εἶναι φθοροποιός τῆς ἀγάπης. Ἁμαρτία εἶναι ὅ,τι φθείρει ἤ μειώνει τήν ἀγάπη πρός τόν Θεό καί πρός τόν πλησίον. Στήν κατάσταση αὐτή ἡ ἀγάπη χρήζει θεραπείας. Θεραπεία εἶναι μεταβολή τῆς ἐμπαθοῦς ἀγάπης σέ ἀπαθῆ: ἡ ὅλη οὐσία τῆς πνευματικῆς ζωῆς ἔγκειται στή μεταβολή τῆς ἐμπαθοῦς καί ἰδιοτελοῦς ἀγάπης, ἡ ὁποία ἀπαιτεῖ ἀνταπόδοση, σέ ἀπαθῆ καί ἀνιδιοτελῆ ἀγάπη, ἡ ὁποία «οὐ ζητεῖ τά ἑαυτῆς» (Α΄ Κορ. 23,5)! Θεραπεία τῆς ἰδιοτελοῦς ἀγάπης εἶναι ἡ θεραπεία τῶν παθῶν. Γι’ αὐτό οἱ Πατέρες, ὅταν ὁμιλοῦν περί ἀγάπης κάνουν ἐκτενῆ λόγο περί παθῶν καί θεραπείας τους. Θεραπεία τῆς ἀγάπης δέν εἶναι ἡ καλλιέργεια ἑνός συναισθήματος: ἡ ἀγάπη δέν εἶναι ψυχολογική κατάσταση (συναίσθημα), ἀλλά ἰδιότητα ὁλόκληρης τῆς ἀνθρώπινης προσωπικότητος. Ἡ διαδικασία τῆς θεραπείας εἶναι ἀσκητική καί ἀπαιτεῖ χρόνο. Ὡστόσο, ὑπάρχουν καί ἄλλα στοιχεῖα πού καλλιεργοῦν τήν ἀγάπη. Αὐτά εἶναι ὅλα τά πνευματικά ἔργα: ἡ μυστηριακή ζωή, ἡ καλλιέργεια τῶν ἄλλων ἀρετῶν, ἡ προσευχή, ὁ ἐκκλησιασμός, ἡ μελέτη κ.λπ. Ἡ ἀπόκτηση τῆς ἀνιδιοτελοῦς καί αὐθεντικῆς ἀγάπης καθιστᾶ τόν ἄνθρωπο οἰκεῖο καί «φίλο» τοῦ Θεοῦ: «ὁ μένων ἐν τῇ ἀγάπῃ ἐν τῷ Θεῷ μένει καί ὁ Θεός ἐν αὐτῷ» (Α΄ Ἰω. 4,16). 

(«Ἁγία Γραφή, Ἐκκλησία καί Παράδοση», Πρόγραμμα Μελέτης καί Ἑρμηνείας τῆς Ἁγίας Γραφῆς τοῦ Μητροπολιτικοῦ Ἱ. Ναοῦ Ἁγίου Βασιλείου Τριπόλεως. Ὑπεύθυνος π. Σωτήριος Ὀ. Ἀθανασούλιας. Περίοδος Α΄, ἔτος 2023-2024).