Εγκύκλιος προς Ορθοδόξους Αντιοχείς (1722 μ.Χ.), Μέρος Β΄

ΕΓΚΥΚΛΙΟΣ

ΤΗΣ ΕΝ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΙ ΣΥΝΟΔΟΥ

ΠΡΟΣ ΟΡΘΟΔΟΞΟΥΣ ΑΝΤΙΟΧΕΙΣ

1722 μ.Χ.

ΜΕΡΟΣ Β΄

(Δεῖτε τὸ Α΄ Μέρος στὴν ἱστοσελίδα:

http://sathanasoulias.blogspot.gr/2017/06/1722.html#more)

Τέταρτον λέγουσιν, ὅτι ἐπειδὴ ὁ εὐαγγελιστὴς λέγει, «ἐνεφύσησε καὶ λέγει αὐτοῖς, λάβετε Πνεῦμα ἅγιον κ.τ.λ»[1], διὰ τοῦτο ἐφανέρωσεν, ὅτι ὁ Υἱὸς ἐκπορεύει τὸ Πνεῦμα. Ἀλλὰ καὶ εἰς τοῦτο πρόχειρος ἡ ἀπάντησις ἐκ τῶν Πατέρων τῆς Ἐκ­κλησίας, οἱ ὁποῖοι κοινῶς διὰ τοῦ ἐμφυσήματος ἐννοοῦσι τὴν χάριν καὶ τὴν ἐνέρ­γειαν τοῦ ἁγίου Πνεύματος, οὐχὶ δὲ τὴν ὑπόστασιν. Ὁ μέγας Ἀθανάσιος εἰς τὴν κθ΄ ἐρωταπόκρισιν λέγει· «Πνεῦμα ἅγιον ὀνομάσας οὐ τοῦ ἁγίου Πνεύματος τὴν ὑπόστασιν, (αὐτὸ γὰρ ἦν τε ἀεὶ καὶ ἔστι καὶ ἔσται), ἀλλὰ τοῦ ἁγίου Πνεύματος τὸ χάρισμα, ὅπερ κατὰ τὴν δεκάτην ἡμέραν τῆς ἀναλήψεως, πεντηκοστὴν δὲ τῆς ἀναστάσεως, ἐπὶ τοὺς Χριστοῦ μαθητὰς κατεφοίτησε»[2]. Καὶ ὁ ἱερὸς Κύριλλος ἐν Θησαυροῖς. «Μετὰ τὴν ἐκ νεκρῶν ἀναβίωσιν ἐνεφύσησε τοῖς ἑαυτοῦ μαθηταῖς λέγων, «λάβετε Πνεῦμα ἅγιον», ἵνα πάλιν ἀναμορφωθέντες εἰς τὴν ἐξ ἀρχῆς εἰκόνα, σύμμορφοι φαινώμεθα τῷ πεποιηκότι διὰ τῆς μετοχῆς τοῦ ἁγίου Πνεύματος»[3]. Καὶ ὀ μέγας Βασίλειος ἐν τοῖς πρὸς Ἀμφιλόχιον. «Ἀνακαινίζων τὸν ἄνθρωπον ὁ Κύ­ριος, καὶ ἣν ἀπώλεσε χάριν ἐκ τοῦ ἐμφυσήματος τοῦ Θεοῦ, ταύτην πάλιν ἀποδιδούς, ἐμφυσήσας εἰς τὸ πρόσωπον τῶν μαθητῶν, τί φησι; λάβετε Πνεῦμα ἅγιον»[4].

Πρὸς τούτοις προβάλλουσιν, ὅτι τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον λέγεται «πνεῦμα τῆς ἀληθείας»[5], ὁ δὲ Χριστός ἐστιν ἡ ἀλήθεια, κατὰ τὸ εἰρήμενον· «ἐγώ εἰμι ἡ ὁδὸς καὶ ἡ ἀλήθεια καὶ ἡ ζωή»[6], ἔτι δὲ καί, «πνεῦμα Χριστοῦ», κατὰ τὸν Ἀπόστολον· «εἴ τις πνεῦμα Χριστοῦ οὐκ ἔχει»[7], καὶ «νοῦς Χριστοῦ», κατὰ τὸ «ἐξαπέστειλεν ὁ Θεὸς τὸ πνεῦμα τοῦ υἱοῦ αὐτοῦ εἰς τὰς καρδίας ὑμῶν»[8]. Ἐπειδὴ λοιπὸν λέγεται πνεῦμα ἀλη­θείας, πνεῦμα υἱοῦ, πνεῦμα Χριστοῦ, νοῦς Χριστοῦ, ἐκπορεύεται ἄρα καὶ ἐξ αὐτοῦ τοῦ Υἱοῦ. Ἀλλὰ τούτων πάντων τὴν λύσιν ἱκανῶς δίδωσιν ὁ μέγας ἐν θεολογίᾳ Γρηγόριος εἰς τὸν περὶ τοῦ ἁγίου Πνεύματος λόγον, ἔνθα φησίν. «Ἐγὼ μὲν φρίττω τὸν πλοῦτον ἐννοῶν τῶν κλήσεων, καὶ καθ’ ὅσων ὀνομάτων ἀναισχυντοῦσιν οἱ τῷ Πνεύματι ἀντιπίπτοντες· Πνεῦμα Θεοῦ λέγεται, Πνεῦμα Χριστοῦ, νοῦς Χριστοῦ, Πνεῦμα Κυρίου, Πνεῦμα υἱοθεσίας, Πνεῦμα ἀληθείας, δάκτυλος Θεοῦ καὶ τὰ λοιπά, εἰς ἔμφασιν οἶμαι τοῦ ὁμοουσίου»[9]. Καὶ ὁ ἅγιος Ἀναστάσιος ὁ Σιναΐτης εἰς τὸν περὶ ὀρθῶν δογμάτων λόγον· «τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον λέγεται πνεῦμα Θεοῦ, πνεῦμα Χριστοῦ, πνεῦμα Υἱοῦ, δεικνύντος δι’ ὅλων τοῦ λόγου τὴν φυσικὴν συγγένειαν τῆς θεότητος»[10]. Καὶ ὁ θεῖος Δαμασκηνὸς εἰς τὸν λόγον τοῦ μεγάλου σαββάτου· «Πνεῦμα ἅγιον τοῦ Θεοῦ καὶ Πατρός, ὡς ἐξ αὐτοῦ ἐκπορευόμενον, ὅπερ καὶ τοῦ Υἱοῦ λέγεται, ὡς δι’ αὐτοῦ φανερούμενον καὶ τῇ κτίσει μεταδιδόμενον, [ἀλλ’] οὐκ ἐξ αὐτοῦ τὴν ὕπαρξιν ἔχον»[11]. Καὶ πάλιν ὁ αὐτὸς εἰς τὸ ιγ΄ κεφ. τοῦ α΄ βιβλίου. «Τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον, πνεῦμα Πατρός, ὡς ἐκ Πατρὸς ἐκπορευόμενον, Υἱοῦ δὲ Πνεῦμα, οὐχ ὡς ἐξ αὐτοῦ, ἀλλ’ ὡς δι’ αὐτοῦ ἐκ Πατρὸς ἐκπορευόμενον· μόνος γὰρ αἴτιος ὁ Πατήρ»[12]. Ἐκ τῶν εἰρήμενων λοιπὸν μαρτυριῶν τῶν ἁγίων φανερὸν ἐγένετο, ὅτι τὸ Πνεῦμα λέγεται Υἱοῦ Πνεῦμα διὰ τὴν οἰκειότητα τῆς φύσεως καὶ τὸ ὁμοούσιον, οὐχὶ δὲ διὰ τὸ ὑποστατικῶς ἐξ αὐτοῦ ἐκπορεύεσθαι, καθὼς οἱ Λατῖνοι φρονοῦσιν.

Εἰ δὲ καὶ ἤθελαν ἐπιφέρει πάλιν εἰς ἀπορίαν, ὅτι εἰ οὕτως εἶχεν, ἔπρεπε καὶ ὁ Υἱὸς νὰ λέγεται υἱὸς τοῦ Πνεύματος διὰ τὴν αὐτὴν οἰκειότητα, λέγομεν εἰς τοῦτο, ὅτι ἂν δὲν συνυπακούετο εὐθὺς μὲ τὸν Υἱὸν ὁ Πατήρ, ἐγίνετο καὶ ἡ τοιαύτη ἀντιστροφή. Καὶ βεβαιοῖ τὸν λόγον ὁ ἱερὸς Αὐγουστῖνος ἐν τῷ περὶ Τριάδος· «οὐ λέγομεν τὸν Υἱὸν τοῦ Πνεύματος, ἵνα μὴ πατὴρ αὐτοῦ νομισθῇ τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον· διότι ἐὰν ἀντιστρέφοντες ἠθέλομεν εἰπῇ ὁ υἱὸς ἐπὶ τοῦ Πνεύματος, εὐ­θὺς ἐννοοῦμεν, ὅτι ὁ πατήρ ἐστι τοῦ υἱοῦ τὸ πνεῦμα, καὶ οὕτως ἤθελον δοθῇ δύο πατέρες τοῦ υἱοῦ, ὅπερ προφανὴς ἔστι βλασφημία»[13].

Ἔτι λέγουσιν, ὅτι τὸ Πνεῦμα λέγεται ἴδιον τοῦ Υἱοῦ, καὶ ἐπειδὴ ἐστὶν ἴδιον αὐτοῦ, ἄρα καὶ ἐκπορεύεται ἐξ αὐτοῦ. Ἀλλ’ εἰς φανέρωσιν τῆς περὶ τούτου ἀλη­θείας φέρομεν εἰς μέσον τὸν θεῖον Κύριλλον καὶ τὸν μακάριον Θεοδώρητον, οἱ ὁποῖοι ἦσαν ἔξαρχοι καὶ πρῶτοι τῆς τρίτης Συνόδου, διὰ νὰ γίνῃ γνωστὸν τοῖς πᾶσι, τὶ ἐδόξαζεν ἡ καθόλου Ἐκκλησία περὶ τοῦ ἰδίου καὶ τῆς ἐκπορεύσεως τοῦ ἁγίου Πνεύματος. Λέγει γοῦν ὁ ἅγιος Κύριλλος εἰς ἓν τῶν ιβ΄ κεφαλαίων. «Τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον ἴδιόν ἐστι τοῦ Υἱοῦ». Ἀποκρίνεται εἰς τοῦτο ὁ Θεοδώρητος. «Εἰ μὲν ὡς ὁμοφυὲς καὶ ἐκ Πατρὸς ἐκπορευόμενον ἔφη, συνομολογήσομεν καὶ ὡς εὐσεβῆ δεξόμεθα τὴν φωνήν· εἰ δὲ ὡς ἐξ Υἱοῦ τὴν ὕπαρξιν ἔχον, ὡς βλάσφημον τοῦτο καὶ ὡς δυσσεβὲς ἀπορρίψομεν· πιστεύομεν γὰρ τῷ Χριστῷ λέγοντι, τὸ Πνεῦμα ἐκ τοῦ Πατρὸς ἐκπορεύεσθαι, καὶ τῷ θείῳ Παύλῳ ὁμοίως φάσκοντι, «ἡμεῖς δὲ οὐ τὸ πνεῦμα τοῦ κόσμου ἐλάβομεν, ἀλλὰ τὸ Πνεῦμα τὸ ἐκ τοῦ Πατρός». Τί δὲ πρὸς ταῦτα ἀπεκρίθη ὁ Κύριλλος; «Ἐκπορεύεται μὲν γὰρ ἐκ τοῦ Θεοῦ καὶ Πα­τρὸς τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον κατὰ τὴν τοῦ Σωτῆρος φωνήν, ἀλλ’ οὐκ ἀλλότριόν ἐστι τοῦ Υἱοῦ»[14]. Ὥστε καὶ ὁ θεῖος Κύριλλος ὁμολογεῖ, ὅτι ἐκ τοῦ Πατρὸς μόνον ἐκπορεύεται τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον, ἔστι δὲ οὐκ ἀλλότριον, ἀλλὰ ἴδιον τοῦ Υἱοῦ, κατὰ τὸν τῆς φύσεως καὶ οὐσίας λόγον. Τὸ αὐτὸ βέβαιοῖ καὶ ὁ μέγας Ἀθανάσιος εἰς τὴν πρὸς Σεραπίωνα ἐπιστολήν. «Εἰ γὰρ ἐφρόνουν ὀρθῶς περὶ τοῦ Λόγου, ἐφρόνουν ὑγιῶς καὶ περὶ τοῦ Πνεύματος, ὃ παρὰ τοῦ Πατρὸς ἐκπορεύεται, καὶ τοῦ Υἱοῦ ἴδιον ὄν, παρ’ αὐτοῦ δίδοται τοῖς μαθηταῖς καὶ πᾶσι τοῖς πιστεύουσιν εἰς αὐτόν»[15]. Φανερὸν εἶναι λοιπόν, ὅτι τὸ ἴδιον λέγεται κατὰ τὸν τῆς οὐσίας λόγον, καὶ ὄχι κατὰ τὸν αἴτιον καὶ αἰτιατόν, καθὼς οἱ ἐναντίοι λέγουσιν.

Ἔτι φέρουσιν οἱ ἐναντίοι εἰς σύστασιν τῆς γνώμης αὐτῶν κἄποια ῥητὰ τῶν ἁγίων μὲ παρεξήγησαις ἐδικαῖς των, ἤγουν ὁ ἅγιος Κύριλλος εἰς τὴν ἐνάτην ἐπίλυσιν τῶν ιβ΄ κεφαλαίων λέγει περὶ τοῦ Υἱοῦ. «Πάντα ὑπάρχων ὅσα καὶ ὁ Πατήρ, δίχα μόνον τοῦ εἶναι πατήρ, καὶ ἴδιον ἔχων τὸ ἐξ αὐτοῦ καὶ οὐσιωδῶς ἐμπεφυκὸς αὐτῷ Πνεῦμα ἅγιον, ἐργάζεται τὰς θεοσημείας»[16]. Εἰς ἐξήγησιν λοιπὸν τοῦ ῥητοῦ τούτου λέγομεν, ὅτι ὁ Υἱὸς πάντα ὑπάρχει ὅσα καὶ ὁ Πατήρ, ἤγουν τὰ φυσικὰ ἰδιώματα τοῦ Πατρός, ὡσὰν τὸ Θεός, τὸ κύριος, τὸ δημιουργός, ἡ ζωή, τὸ φῶς, τὸ ἀθάνατον, τὸ ἀκατάληπτον, καὶ ὅσα τοιαῦτα, ταῦτα πάντα ἔχει καὶ ὁ Υἱός, κατὰ τὸν θεολόγον Γρηγόριον[17]· «πάντα ὅσα ἔχει ὁ Πατὴρ τοῦ Υἱοῦ ἐστι, πλὴν τῆς αἰτίας». Τὰ ὁποῖα εἶναι κοινὰ καὶ τῷ Πνεύματι, κατὰ τὸν μέγαν Βασι­λειον· «τὰ κοινὰ Πατρὶ καὶ Υἱῷ, κοινὰ καὶ τῷ Πνεύματι». Τὸ δὲ ἐκπορεύειν δὲν εἶναι ἀπὸ τὰ φυσικὰ καὶ κοινὰ ἰδιώματα, ὁποῦ νὰ τὸ ἔχῃ καὶ ὁ Υἱός, ἀλλ’ εἶναι ἴδιον καὶ ὑποστατικὸν τοῦ Πατρός. Τὸ δὲ ἐξ αὐτοῦ ἐννοεῖται διχῶς, ἢ ἐξ αὐτοῦ τοῦ Υἱοῦ ἢ ἐξ αὐτοῦ τοῦ Πατρός. Ἀλλ’ ἐκ τοῦ Υἱοῦ ἀδύνατον ἐννοηθῆναι· ἕπεται γὰρ ἢ τὰς δύο ὑποστάσεις Πατρὸς καὶ Υἱοῦ μίαν γενέσθαι, καὶ διὰ τοῦτο ἐκπορεύεται καὶ ἐκ τῆς ὑποστάσεως τοῦ Υἱοῦ, ἢ δοθήσονται δύο ἀρχαὶ ἐπὶ τῆς μακαρίας Τριάδος, ὁ Πατὴρ καὶ ὁ Υἱός, τοῦ ἁγίου Πνεύματος, τὰ ὁποῖα καὶ τὰ δύο εἶναι βλάσφημα καὶ ἄτοπα. Λείπεται ἄρα τὸ «ἐξ αὐτοῦ» νὰ ἐννοήσωμεν τοῦ Πατρός, ἢ ἴδιον ἔχων τὸ ἐξ αὐτοῦ διδόμενον Πνεῦμα οὐ καθὸ ὑπόστασις, ἀλλὰ καθὸ δῶρον καὶ χάρις.

Ἔτι προβάλλουσιν εἰς ἀπορίαν τὸν ἅγιον Ἐπιφάνιον, ὁποῦ εἰς τὸν Ἀγκυρωτὸν λόγον λέγει· «Πνεῦμα Θεοῦ καὶ Πνεῦμα Πατρὸς καὶ Πνεῦμα Υἱοῦ, οὐ κατά τινα σύνθεσιν, καθάπερ ἐν ἡμῖν ἡ ψυχὴ καὶ τὸ σῶμα, ἀλλ’ ἐν μέσῳ Πατρὸς καὶ Υἱοῦ, ἐκ τοῦ Πατρὸς καὶ τοῦ Υἱοῦ, τρίτον τῇ ὀνομασίᾳ»[18]. Ἀλλ’ ἐνταῦθα ὁ σκοπὸς τοῦ ἁγίου εἶναι φανερός, ὅτι οὐκ ἔστι διὰ τὴν ἐκπόρευσιν, ἀλλ’ ὅτι τὸ Πνεῦμα εἶναι τρίτον τῇ ὀνομασίᾳ. Ὁ αὐτὸς ἅγιος πάλιν λέγει· «οὐδεὶς οἶδε τὸν Πατέρα, εἰ μὴ ὁ Υἱός, οὐδὲ τὸν Υἱὸν εἰ μὴ ὁ Πατήρ· τολμῶ λέγειν, οὐδὲ τὸ Πνεῦμά τις οἶδεν, εἰ μὴ ὁ Πατὴρ καὶ ὁ Υἱός, παρ’ οὗ λαμβάνεται»[19]. Λέγουσι λοιπὸν οἱ ἐναντίοι· παρ’ οὗ Υἱοῦ ἐκπορεύεται καὶ λαμβάνει, ἀλλὰ ψεύδονται εἰς τοῦτο· οὐ γὰρ ἐννοεῖ ὁ ἅγιος παρ’ οὗ Υἱοῦ, ἀλλὰ παρ’ οὗ Πατρὸς ἐκπορεύεται καὶ παρ’ οὗ Υἱοῦ λαμ­βάνει, καθὼς καὶ ἄλλοτε λέγει ὁ αὐτός· «τὸ δὲ Πνεῦμα παρὰ τοῦ Πατρὸς ἐκπορευόμενον καὶ ἐκ τοῦ Υἱοῦ λαμβάνον»[20]. Πῶς δὲ ἐννοεῖται τὸ λαμβάνειν, ἐσαφηνίσθη ἀνωτέρω εἰς τὸ «ἐκ τοῦ ἐμοῦ λήψεται».

Ἔτι διϊσχυρίζονται οἱ Λατῖνοι περὶ ἐκ καὶ διὰ προθέσεως, ὅτι ἐν τοῖς θείοις παραλαμβανόμεναι νὰ εἶναι ταυτόσημοι. Ἀλλ’ ἁμαρτάνουσι τὰ μέγιστα, ἐπειδὴ καὶ μεγίστη διαφορὰ εἶναι τῶν δύο τούτων, προθέσεων. Ἰστέον ὅμως ὅτι ἡ ἐκ πρόθεσις ἐν τοῖς ἔνδον τῆς Θεολογίας σημαίνει αἰτίαν ἰδικὴν καὶ ὑποστατικὴν ἐπὶ μόνου τοῦ Πατρός, ὅστις μόνος καὶ γεννᾷ καὶ ἐκπορεύει καὶ εἶναι μόνος αἰτία καὶ πηγὴ τῶν λοιπῶν δύο ὑποστάσεων· εἰς δὲ τὰ ἔξω σημαίνει μίαν αἰτίαν μιᾶς βουλῆς καὶ θελήσεως τῆς ἁγίας Τριάδος. Διαφέρει δὲ ἡ ὑποστατικὴ αἰτία τῆς αἰτίας τῆς βουλῆς, ὅτι ἡ ὑπόστασις γεννᾷ καὶ ἐκπορεύει ὅμοια κατὰ τὴν φύσιν ἑαυτῆς, ἡ δὲ αἰτία τῆς βουλῆς εἶναι κοινὴ ταῖς τρισὶν ὑποστάσεσιν, Πατρί, Υἱῷ τε καὶ Πνεύματι, ἡ ὁποία κτίζει καὶ δημιουργεῖ, τὸ ὁποῖον δὲν εἶναι φύσεως ἔργον, ἀλλὰ θελήσεως· διὰ τοῦτο καὶ τὰ κτίσματα δὲν εἶναι ὅμοια τῷ δημιουργῷ. Τὴν ὁποίαν διαφορὰν διδάσκει καὶ ὁ μέγας Ἀθανάσιος, εἰς τὸν διάλογον ὁποῦ κάμνει πρὸς Ἀνόμοιον καὶ Ἀρειανιστὰς λέγων, ὅτι «τὰ μὲν (ἤτοι τὰ κτίσματα) ἔστιν ἐκ τῆς ἐντολῆς αὐτοῦ δημιουργικῶς, ὁ δὲ Υἱὸς ἐκ τῆς ὑποστάσεως γεννητῶς, τὸ δὲ Πνεῦμα ἐκπορευτῶς»[21]. Καὶ ὁ θεῖος Δαμασκηνὸς εἰς τὸ πρῶτον βιβλίον· «ἡ μὲν γέννησις ἄναρχος καὶ ἀΐδιος, φύσεως ἔργον οὖσα, καὶ ἐκ τῆς οὐσίας αὐτοῦ προάγουσα, ἡ δὲ κτίσις ἐπὶ Θεοῦ, θελήσεως ἔργον οὖσα, οὐ σαναϊδιός ἐστι τῷ Θεῷ»[22].

Ἡ δὲ διὰ πρόθεσις σημαίνει αἰτίαν ποιητικήν, αἰτίαν μεσιτείας καὶ αἰτίαν τάξεως. Καὶ ποιητικὴν μὲν αἰτίαν ἐν τοῖς ἔξω καὶ εἰς τὰ κτίσματα, ὡς τὸ «ἐκτισάμην ἄνθρωπον διὰ τοῦ Θεοῦ»[23], καθ’ ὃ σημαινόμενον λαμβάνεται ἐπὶ τῆς θελήσεως τῆς ἁγίας Τριάδος, ἥτις ἐστὶ κοινὴ τῶν τριῶν ὑποστάσεων, ὡς ἀνωτέρω εἴρηται. Παραδείγματα δὲ τούτου ἐπὶ μὲν τοῦ Πατρὸς Παῦλος πρὸς Κορινθίους· «πιστὸς ὁ Θεός, δι’ οὗ ἐκλήθητε εἰς κοινωνίαν τοῦ Υἱοῦ αὐτοῦ»[24]· ἐπὶ δὲ τοῦ Υἱοῦ ὁ εὐαγγελιστὴς Ἰωάννης· «πάντα δι’ αὐτοῦ ἐγένετο»[25]· ἐπὶ δὲ τοῦ ἁγίου Πνεύματος Παῦλος· «ἡμῖν δὲ ὁ Θεὸς ἀπεκάλυψε διὰ τοῦ Πνεύματος αὐτοῦ»[26]· καὶ πάλιν πρὸς Κορινθίους· «ᾧ μὲν διὰ τοῦ Πνεύματος δίδοται λόγος σοφίας κ.τ.λ.»[27]. Αἰτίαν δὲ με­σιτείας σημαίνει ἡ διά, ὅταν λαμβάνεται εἰς ἔνδειξιν τῆς οἰκειότητος καὶ ὁμοουσιότητος τοῦ ἁγίου Πνεύματος πρὸς τὸν Υἱὸν καὶ τοῦ Υἱοῦ πρὸς τὸ Πνεῦμα, καθὼς ὁ μέγας Ἀθανάσιος εἰς τὸν κατὰ Μακεδονίου λόγον λέγει. «Τὸ Πνεῦμα τὸ ἐξ αὐτοῦ τοῦ Πατρὸς διὰ τοῦ Υἱοῦ ἐκχυθέν»[28], καὶ ὁ θεῖος Δαμασκηνὸς εἰς τὸ ἑνδέκατον κεφ. τοῦ πρώτου βιβλίου. «Τὸ δὲ Πνεῦμα τὸ ἅγιον καὶ ἐκ τοῦ Πατρὸς λέγομεν καὶ Πνεῦμα Πατρὸς ὀνομάζομεν· ἐκ τοῦ Υἱοῦ δὲ τὸ Πνεῦμα οὐ λέγομεν, Πνεῦμα δὲ Υἱοῦ ὀνομάζομεν, (εἴ τις γὰρ Πνεῦμα Χριστοῦ οὐκ ἔχει, φησὶν ὁ θεῖος Ἀπόστολος), καὶ δι’ Υἱοῦ πεφανερῶσθαι καὶ μεταδίδοσθαι ἡμῖν ὁμολογοῦμεν· ἐνεφύσησε γάρ, φησί, καὶ εἶπε τοῖς μαθηταῖς αὐτοῦ· λάβετε Πνεῦμα ἅγιον»[29]. Ἐκ ταύτης τῆς μαρτυρίας τοῦ ἁγίου μανθάνομεν πρῶτον, ὅτι τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον ἐκπορεύεται ἐκ τοῦ Πατρός· λέγει γάρ· «τὸ δὲ Πνεῦμα τὸ ἅγιον καὶ ἐκ τοῦ Πατρὸς λέγομεν»· δεύτερον, ὅτι εἶναι ὁμοούσιον τῷ Πατρί· «καὶ Πνεῦμα Πατρὸς ὀνομάζομεν»· τρίτον, ὅτι δὲν ἐκπορεύεται ἐκ τοῦ Υἱοῦ· «ἐκ τοῦ Υἱοῦ δὲ τὸ Πνεῦμα οὐ λέγομεν»· τέταρτον, ὅτι εἶναι ὁμοούσιον καὶ τῷ Υἱῷ· «Πνεῦμα δὲ Υἱοῦ ὀνομάζομεν»· τὸ ὁποῖον βεβαιοῖ καὶ ἐκ τοῦ Παύλου, «εἴ τις Πνεῦμα Χριστοῦ οὐκ ἔχει»· πέμπτον, ὅτι ἡ χάρις τοῦ Πνεύματος φανεροῦται καὶ δίδοται ἡμῖν διὰ τοῦ Υἱοῦ· «ἐνεφύσησε γὰρ φησὶ κ.τ.λ.». Ἔτι σημαίνει ἡ διὰ αἰτίαν ἑνώσεως, καθὼς ὁ ἱερὸς καὶ θεῖος Μάξιμος ἐν τῇ πρὸς Μαρῖνον ἐπιστολῇ λέγει, «ὅτι οἱ τότε θεολόγοι τῆς παλαιᾶς Ῥώμης, καθὼς Αὐγουστῖνος, Ἀμβρόσιος, Ἱερώνυμος καὶ λοιποὶ δὲν ἐννοοῦν αἰτίαν τὸν Υἱὸν τοῦ Πνεύματος, ἀλλὰ μίαν ἐγνώριζον πάντες αἰτίαν, τὸν Πατέρα, τοῦ Υἱοῦ καὶ τοῦ Πνεύματος, τοῦ μὲν κατὰ τὴν γέννησιν, τοῦ δὲ κατὰ τὴν ἐκπόρευσιν· ἔλεγον ὅμως κατὰ λέξιν «ἐκ τοῦ Υἱοῦ τὸ Πνεῦμα, ἵνα, φησί, δι’ αὐτοῦ προϊέναι δηλώσωσι καὶ ταύτῃ τὸ συναφὲς τῆς οὐσίας καὶ ἀπαράλλακτον παραστήσωσιν»[30], ἤγουν διὰ νὰ φανερώσωσι τὴν ὁμοουσιότητα καὶ τὴν ἕνωσιν τοῦ Πνεύματος πρὸς τὸν Υἱὸν καὶ τοῦ Υἱοῦ πρὸς τὸ Πνεῦμα. Οὕτως ἐννοεῖται καὶ τὸ ῥητὸν τοῦ ἁγίου Ταρασίου, ὁποῦ λέγει. «Τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον διὰ τοῦ Υἱοῦ ἐκπορεύεται ἀϊδίως ἢ κατὰ τρόπον μεσιτείας ἢ ἑνώσεως (ὡσεὶ ἔλεγε μετὰ τοῦ Υἱοῦ) ἢ τάξεως»[31] (ὡς μετὰ τὸν Υἱόν), ἤγουν πρῶτος ὁ ΙΙατὴρ τῇ τάξει καὶ ὀνομασίᾳ, δεύτερος ὁ Υἱὸς καὶ τρίτον τὸ Πνεῦμα. Ὥστε τοσαῦτα σημαινόμενα ἔχει ἡ διά, οὐδέποτε ὅμως σημαίνει αἰτίαν ἐκπορεύσεως.

Πρὸς ταῦτα λέγουσιν οἱ Λατῖνοι, ὅτι καὶ αὐτοὶ μίαν ὁμολογοῦσιν αἰτίαν, τὸν Πατέρα, τοῦ Υἱοῦ καὶ τοῦ Πνεύματος, τοῦ μὲν κατὰ τὴν γέννησιν, τοῦ δὲ κατὰ τὴν ἐκπόρευσιν· εἶτα ἐρωτώμενοι, ἀμὴ διατὶ λέγουσι καὶ τὸν Υἱὸν αἰτίαν τοῦ Πνεύματος, ἀποκρίνονται, ὅτι ὁ Πατὴρ ἐν τῷ γεννᾶν ἐκοινώνησε ταύτην τὴν δύναμιν τῷ Υἱῷ τοῦ ἐκπορεύειν τὸ Πνεῦμα. Ἀλλὰ πρὸς ταῦτα τοὺς ἐρωτῶμεν καὶ ἡμεῖς. Ἡ δύναμις ἐκείνη φυσικὴ ἦτον ἢ ὑποστατική; Εἰ μὲν εἴπωσι φυσική, ἐξ ἀνάγκης ἀκολουθεῖ νὰ ἦτον κοινὴ Πατρός, Υἱοῦ καὶ Πνεύματος· πάντα γὰρ τὰ φυσικὰ κοινά εἰσι τῶν τριῶν ὑποστάσεων, κατὰ τὸν μέγαν Βασίλειον, καὶ οὕτως ἤθελεν ἔχει ταύτην τὴν δύναμιν καὶ τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον, ὥστε νὰ ἐκπορεύῃ καὶ αὐτὸ ἑαυτό, τὸ ὁποῖον εἶναι βλάσφημον. Εἰ δὲ εἴπωσιν, ὅτι ἡ δύναμις ἐκείνη εἶναι ὑποστατικὴ καὶ ἰδική, ἕπεται τὸ πρόσωπον τοῦ Πατρὸς νὰ γένῃ ἓν μετὰ τοῦ Υἱοῦ· ὧν γὰρ μία ἡ ὑποστατικὴ καὶ ἰδικὴ ἐνέργεια, τούτων μία ἡ ὑπόστασις καὶ τὸ πρόσωπον· καὶ τοῦτό ἐστιν ἡ τοῦ Σαβελλίου αἵρεσις.

Ἔτι ἀποροῦσι καὶ περὶ τῆς τάξεως τῆς μακαρίας Τριάδος καὶ λέγουσι. Κα­θὼς ὁ Υἱός ἐστι δεύτερος τῇ τάξει ἀπὸ τὸν Πατέρα καὶ ἔχει τὸ εἶναι τῆς ὑποστάσεως ἐξ αὐτοῦ, οὕτω καὶ τὸ Πνεῦμα τρίτον τῇ τάξει ἐστὶν ἀπὸ τὸν Υἱόν· διὰ τοῦτο ἔχει καὶ τὸ εἶναι τῆς αὐτοῦ ὑποστάσεως ἐκ τοῦ Υἱοῦ καὶ ἐκπορεύεται ἐξ αὐτοῦ. Λέγομεν δὲ καὶ πρὸς τοῦτο, ὅτι ἡ τάξις αὕτη εἶναι ἔξω καὶ καθ’ ἡμᾶς καὶ χρονική, καὶ δὲν ἀκολουθεῖ, ἐπειδὴ τὸ Πνεῦμα εἶναι τρίτον τῇ ὀνομασίᾳ, νὰ ἐκπορεύεται διὰ τοῦτο καὶ ἐκ τοῦ Υἱοῦ. Ἐν γὰρ τοῖς ἔνδον τῆς Θεολογίας οὐχ οὕτως ἔχει ἡ τάξις, ἀλλ’ ἐκεῖ ὁ Πατὴρ λέγεται πρῶτος ὡς αἴτιος, ὁ δὲ Υἱὸς καὶ τὸ Πνεῦμα δεύτερα ὡς αἰτιατὰ καὶ ἅμα τὰ δύο ἐκ τοῦ πρώτου. Τὸ ὁποῖον διδάσκει καὶ ὁ θεο­λόγος Γρηγόριος ἐν τοῖς ἔπεσιν. «Ὥς ρα θεοῖο τὰ δεύτερα Πατρὸς ἔχουσιν»[32]. Ὅτι δὲ ἅμα τὰ δύο ἐξέρχονται, ἀγκαλὰ καὶ κατὰ διάφορον τρόπον, οἱ θεῖοι Πατέρες πανταχοῦ τὸ κηρύττουσι, καὶ σαφέστερον ὁ Δαμασκηνὸς ὁποῦ λέγει. «Ἅμα δὲ καὶ ἡ τοῦ Υἱοῦ ἐκ Πατρὸς γέννησις καὶ ἡ τοῦ ἁγίου Πνεύματος ἐκπόρευσις»[33]. Αὕτη λοιπὸν ἡ τάξις πῶς καὶ τίνι τρόπῳ εὑρίσκεται ἐν τοῖς θείοις, ἄγνωστόν ἐστιν ἡμῖν καὶ ἀκατανόητον, τῆς ἁγίας Γραφῆς διαφόρως αὐτῇ χρωμένης καὶ τὸν Υἱὸν προτιθείσης, ὡς τὸ «ἐγὼ καὶ ὁ Πατὴρ ἕν ἐσμεν»[34], καὶ τὸ τοῦ Παύλου, «ἡ χάρις τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ καὶ ἡ ἀγάπη τοῦ Θεοῦ καὶ Πατρὸς καὶ ἡ κοινωνία τοῦ ἁγίου Πνεύματος»[35]. Ὅτι δὲ κατὰ τὴν ἔξω τάξιν τρίτον λέγεται τὸ Πνεῦμα, δὲν ἕπεται διὰ τοῦτο νὰ ἐκπορεύεται ἐκ τοῦ Υἱοῦ. Ἐπὶ δὲ τῶν ἔνδον οὐδὲ εἶναι τάξις, κατὰ τὸν θεῖον Χρυσόστομον, εἰς τὸν λόγον ὁποῦ κάμνει εἰς τὸ ῥητὸν τοῦ Ἀβραάμ, «θὲς τὴν χεῖρά σου ἐπὶ τὸν μηρόν μου. Κηρυττέσθω Πνεῦμα ἅγιον, ὑψούσθω μο­νογενής, δοξαζέσθω ὁ Πατήρ, μηδεὶς ἀνατετράφθαι τὴν ἀξίαν νομιζέτω, εἰ Πνευύματος πρῶτον μνημονεύομεν, εἶτα Υἱοῦ, εἶτα Πατρός, ἢ Υἱοῦ πρῶτον ἢ Πατρός· οὐ γὰρ ἔχει τάξιν, οὐχ ὡς ἄτακτος, ἀλλ’ ὡς [τάξιν] ὑπερβαίνουσα»[36]. Καὶ ὁ Διονύ­σιος ὁ Ἀρεοπαγίτης κεφ. πέμπτον, «οὐκ ἔχει τάξιν ἡ θεία φύσις», καὶ ὁ ἅγιος Μάξιμος καὶ Γεώργιος ὁ Παχυμέρης ἐξηγούμενοι τὸ ῥητόν, «οὐχ ὡς ἄτακτος, ἀλλ’ ὡς τάξιν ὑπερβαίνουσα· λέγω Πατέρα πρῶτον, οὐ τῇ τάξει πρῶτον, ἀλλὰ τῇ ἐννοίᾳ, ἐπειδὴ γεννήτωρ τοῦ μονογενοῦς, ἐπειδὴ ῥίζα τοῦ ἁγίου καρποῦ».

Παρὰ ταῦτα ἀποροῦσιν οἱ Λατῖνοι· ἐπειδὴ τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον καλεῖται ἰδίως ἔρως Πατρὸς καὶ Υἱοῦ, ἐκπορεύεται ἄρα καὶ ἐξ ἀμφοῖν. Ἀπαντῶμεν καὶ πρὸς τοῦτο, ὅτι ὁ ἔρως καὶ ἡ ἀγάπη καὶ ἐπὶ τῶν τριῶν προσώπων λέγονται· καὶ γὰρ κατὰ τὸν Ἀπόστολον, «ὁ Θεὸς ἀγάπη ἐστίν»[37]. Εἰ δ’ ὁ Θεὸς ἀγάπη, εὔδηλον ὅτι καὶ τὰ τρία πρόσωπα. Μάρτυς δὲ εἰς τοῦτο καὶ Διονύσιος ὁ Ἀρεοπαγίτης εἰς τὸ πέμπτον κεφ. περὶ θείων ὀνομάτων. Ὥστε καὶ τοῦτο αὐτῶν τὸ ἐπιχείρημα σαθρόν.

Ἀλλ’ οἱ Λατῖνοι, ὅταν στενοχωρηθῶσι καὶ μένουν ἀναπολόγητοι εἰς ἀποκρίσεις καὶ ἀδύνατοι εἰς τὸ νὰ συστήσουν τὸν νεωτερισμὸν αὐτῶν τοῦτον, τότε καταφεύγουσιν εἰς τὴν ἀρχὴν τοῦ Πάπα, λέγοντες ὅτι οὕτως ὁ Πάπας ὥρισεν, οὕτω πρέπει νὰ πιστεύωμεν ἀνεξετάστως, ἐπειδὴ καὶ δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ ξεπέσῃ ἐκεῖνος τῆς ἀληθείας. Δεύτερον προστρέχουσιν εἰς τοὺς δυτικοὺς διδασκάλους τῆς Ἐκκλησίας, Αὐγουστῖνον, Ἱερώνυμον, προβάλλοντές τους ὡς ὁμολογοῦντας τὸ Πνεῦμα ἐκ τοῦ Υἱοῦ ἐκπορευόμενον. Ἀλλὰ περὶ τούτων εἴπομεν καὶ ἀνωτέρω, ὅτι ἢ τὰ χαρί­σματα ἐννοοῦσι τοῦ Πνεύματος, τὰ ὁποῖα κοινῶς πέμπονται ἐπὶ τὴν κτίσιν καὶ παρὰ τῶν τριῶν ὑποστάσεων, ἢ διὰ νὰ δείξουν τὸ ὁμοούσιον τοῦ Πνεύματος καὶ Υἱοῦ, εἶπον τὸ Πνεῦμα ἐκ τοῦ Υἱοῦ ἐκπορεύεσθαι, οὐ μὴν δὲ ἐννόουν αἴτιον τοῦ Πνεύματος τὸν Υἱόν. Καὶ μάλιστα ἀναγκαζόμενοι νὰ διαλέγωνται ἀγωνιστικῶς πρὸς τοὺς κατ’ ἐκεῖνο καιροῦ αἱρετικούς, λέγοντας τὸ Πνεῦμα κτίσμα καὶ γέννημα τοῦ Υἱοῦ, εἶπον νὰ ἐκπορεύεται καὶ ἐκ τοῦΥίου, διὰ νὰ συστήσουν τὴν ὁμοουσιότητα αὐτοῦ πρὸς τὸν Υἱόν. Ὥστε ἀγωνιστικῶς, ὡς εἴπομεν, ἔλεγον τοῦτο, καὶ ὄχι δογματικῶς. Καὶ μάρτυς εἰς τοῦτο ὁ προρρηθεὶς Μάξιμος. Πλὴν ἔστω καθ’ ὑπόθεσιν, ὅτι ἐκεῖνοι οἱ δυτικοὶ διδάσκαλοι νὰ ἐννόουν τὸ Πνεῦμα ἐκ τοῦ Υἱοῦ ἐκπορεύεσθαι ὑποστατικῶς, καθὼς οἱ Λατῖνοι λέγουσι· δὲν εἶναι πρέπον οὔτε δί­καιον νὰ ἀκολουθήσωμεν γνώμην ἑνὸς ἢ δύο Πατέρων, ἀλλὰ νὰ προτιμήσωμεν τὴν θείαν Γραφήν, τὰς ἁγίας Συνόδους καὶ τοὺς θεοφόρους Πατέρας τῆς Ἐκκλη­σίας, ἐκ συμφώνου λέγοντας πάντας, ἐκ τοῦ Πατρὸς μόνου ἐκπορεύεσθαι καί ἔχειν τὸ εἶναι τῆς ὑποστάσεως τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον, καὶ αὐτοὺς νὰ πιστεύωμεν.

Ἀλλ’ ἐπειδὴ καὶ λέγουσιν οἱ Ῥωμαῖοι, ὅτι ὁ Πάπας εἶναι ἀναμάρτητος καὶ δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ ξεπέσῃ τῆς ἀληθείας, καὶ διὰ τοῦτο πρέπει νὰ πιστεύωμεν καθὼς ἐκεῖνος ἐδογμάτισε, διὰ τοῦτο φέρομεν εἰς μέσον τὸν ἁγιώτατον Ἰωάννην, Πάπαν ὄντα τῆς Ῥωμαϊκῆς Ἐκκλησίας, τὶ ἔγραφεν εἰς τὸν Φώτιον πατριάρ­χην Κων/πόλεως εἰς μίαν του ἐπιστολήν. «Καὶ γὰρ ἡ σὴ ἀδελφότης ἐπίσταται, ὡς ὅταν παρεγένετο πρὸς ἡμᾶς ὁ μικρὸν ἔμπροσθεν ἀποσταλεὶς παρ’ αὐτῆς καὶ περὶ τοῦ ἁγίου συμβόλου ἡμᾶς ἐδοκίμασεν, εὗρεν ἀπαράτρωτον, καθὼς ἀρχῆθεν παρεθόθη ἡμῖν, διατηροῦντας, καὶ μήτε προστιθέντας μήτ’ ἀφαιροῦντας, ἀκριβῶς εἰδότας, ὡς τοῖς τὰ τοιαῦτα τολμῶσι βαρεῖᾳ καταδίκῃ ἀναμένουσα ὑπόκειται. Καὶ πάλιν οὖν παραδηλοῦμεν τῇ αἰδεσιμότητί σου, ἵνα περὶ τοῦ ἄρθρου τούτου, δι’ ὃ συνέβη τὰ σκάνδαλα μέσον τῶν Ἐκκλησιῶν τοῦ Χριστοῦ, ἔχῃ πληροφορίαν εἰς ἡμᾶς, ὅτι οὐ μόνον οὐ λέγομεν τοῦτο, ἀλλὰ καὶ τοὺς πρῶτον θαρρήσαντας τῇ ἑαυτῶν ἀπονοίᾳ τοῦτο ποιῆσαι, παραβάτας τῶν θείων λογίων κρίνομεν, καὶ μεταποιητὰς τῆς θεολογίας τοῦ Χριστοῦ καὶ τῶν λοιπῶν Πατέρων, οἳ συνοδικῶς συνελθόντες παρέδωκαν τὸ ἅγιον σύμβολον, καὶ μετὰ τοῦ Ἰούδα αὐτοὺς τάττομεν, ὅτι καὶ ταὐτὸν ἐκείνῳ τετολμήκασιν, οὐ παραδόντες εἰς θάνατον τὸ Κυριακὸν σῶμα, ἀλλὰ τοὺς πιστούς, οἵτινές εἰσιν ὡς μέλη τοῦ σώματος αὐτοῦ, διασχίσαντες καὶ διατεμόντες ἀλλήλων, καὶ οὕτως αἰωνίῳ παραπέμψαντες θανάτῳ»[38].

Ἰδοὺ λοιπὸν ὁ ἅγιος οὗτος, Πάπας ὢν τῆς Ῥώμης, οὐ μόνον δὲν ἔλεγε τὸ «ἐκ τοῦ Υἱοῦ», ἀλλὰ καὶ τοὺς εἰπόντας τοῦτο παραβάτας τοῦ νόμου τοὺς ἔκρινε καὶ μετὰ τοῦ Ἰούδα αὐτοὺς ἐνόμιζε. Ποῦ ἔμεινε λοιπὸν τώρα τὸ ἀναμάρτητον τοῦ Πάπα, ὁποῦ δοξάζων τὸ Πνεῦμα ἐκ τοῦ Υἱοῦ ἐκπορεύεσθαι, γίνεται παραβάτης καὶ συναρίθμιος τῷ Ἰούδᾳ; Ἀλλὰ καὶ εἰς τὴν ἐπὶ Φώτιου πατριάρχου γενομένην Σύνοδον, οε΄ χρόνους ὕστερον ἀπὸ τὴν οἰκουμενικὴν ἑβδόμην Σύνοδον, εἰς τὴν ὁποίαν εὑρίσκετο καὶ ὁ προρρηθεὶς Ἰωάννης Πάπας διὰ τοποτηρητῶν Πέτρου καρδιναλίου καὶ δύο ἐπισκόπων Παύλου καὶ Εὐγενίου, φαίνονται εἰς τὴν ἕκτην πρᾶξιν γεγραμμένα ταῦτα. «Μετὰ τὸ ἀναγνωσθῆναι τὸ ἱερὸν σύμβολον, οὕτω φρονοῦμεν ἅπαντες οἱ Πατέρες ἐβόησαν, οὕτω πιστεύομεν, εἰς ταύτην ἐβαπτίσθημεν τὴν ὁμολογίαν καὶ τοῦ ἱεροῦ βαθμοῦ ἠξιώμεθα· τοὺς δὲ ἑτέρως παρὰ ταῦτα φρονοῦντας ὡς ἐχθροὺς Θεοῦ καὶ τῆς ἀληθείας ἡγούμεθα· εἴ τις παρὰ τοῦτο τὸ ἱερὸν τολμήσει ἕτερον ἀναγράψασθαι ἢ προσθεῖναι ἢ ὑφελεῖν, καὶ ὅρον ὀνομάσαι ἀποθρασυνθείη, κατάκριτος καὶ πάσης χριστιανικῆς ὁμολογίας ἀπόβλητος, καὶ τελευταῖον ὁ τοῦτο τολμήσας ἀνάθεμα ἔστω»[39].

Λόγος γ΄. Περὶ τῶν ἀζύμων.

Ἀλλ ἡ μὲν συζήτησις περὶ τῆς ἐν τῷ ἁγίῳ Συμβόλῳ προσθήκης καινοτομίας τῶν Λατίνων ὡς ἐν συντόμῳ κατὰ τὸ παρὸν ἔλαβε τὸν προσήκοντα ἔλεγχον καὶ τὴν λύσιν. Λέγουσι δ’ ἑπομένως οἱ Λατῖνοι νεωτερίζοντες, ὅτι ἡ ὕλη τῆς θείας λειτουργίας, εἰς τὴν ὁποίαν λειτουργοῦσι, πρέπει νὰ γίνεται μὲ ἄζυμα, λέγοντες ὅτι ὁ Χριστὸς τῇ ἁγίᾳ καὶ μεγάλῃ πέμπτῃ, παραδίδοντας τὸ μυστήριον εἰς τοὺς ἁγίους του μαθητάς, μὲ ἄζυμον ἄρτον τὸ ἐτελείωσεν. Ἀλλ’ ἡμεῖς ἄνωθεν ἂς ἐξετάσωμεν τὸ ζητούμενον, διὰ νὰ φανερωθῇ ἡ ἀλήθεια καὶ νὰ ἐλεγχθῇ τὸ ψεῦδος.

Ὁ Μελχισεδέκ, ὁποῦ προεικόνιζε τὸν Χριστόν, καθὼς ὁ Δαβὶδ λέγει, «σὺ ἱερεὺς εἰς τὸν αἰῶνα κατὰ τὴν τάξιν Μελχισεδέκ»[40], ὄντας ἱερεὺς τοῦ Θεοῦ τοῦ ὑψίστου, μὲ ἔνζυμον ἄρτον ἱερούργει, καθὼς φαίνεται εἰς τὸ ιδ΄ κεφ. τῆς Γενέσεως· «καὶ Μελχισεδὲκ βασιλεὺς Σαλὴμ ἐξήνεγκεν ἄρτους καὶ οἶνον ἦν δὲ ἱερεὺς τοῦ Θεοῦ τοῦ ὑψίστου»[41]. Τοῦ ὁποίου ἡ θυσία, κατὰ τὸν μέγαν Ἀθανάσιον καὶ Ἰωάννην τὸν Δαμασκηνόν, ἦτον τύπος καὶ εἰκόνισμα τῆς μυστικῆς καὶ ἀναιμάκτου θυσίας τοῦ Χριστοῦ. Ὅθεν, καθὼς ἦτον ὁ τύπος καὶ ἡ εἰκὼν μὲ ἔνζυμον, ἔτζι ἀκολουθᾷ νὰ εἶναι καὶ τὸ εἰκονιζόμενον. Ἀλλὰ καὶ τὸ ιβ΄ κεφ. τῆς Ἐξόδου λέγει· «εἶπε Κύριος πρὸς Μωϋσῆν καὶ Ἀαρών· ὁ μὴν οὗτος ὑμῖν ἀρχὴ μηνῶν»[42], ὁ ὁποῖος κατὰ τὸν Χρυσόστομον ἦτον ὁ Μάρτιος, καὶ εἰς αὐτὸν προστάζει ὁ Θεὸς νὰ προετοιμάσουσιν οἱ Ἰουδαῖοι τὴν ὕλην τοῦ πάσχα. Καὶ λέγει τῷ Μωϋσῇ· «τῇ δεκάτῃ τοῦ μηνὸς τούτου λαβέτωσαν ἕκαστος πρόβατον κ.τ.λ»[43]. Καὶ παρακάτω λέγει· «καὶ ἔσται ὑμῖν διατετηρημένον ἕως τῆς τεσσαρεσκαιδεκάτης τοῦ μηνὸς τοῦ πρώτου»[44]. Προστάζει λοιπὸν ὁ Θεὸς τῇ δεκάτῃ τοῦ Μαρτίου νὰ πάρωσι τὸ πρόβατον καὶ ἕως τῆς δε­κάτης τετάρτης νὰ τὸ ψυλάττουσι καὶ πρὸς ἑσπέραν νὰ τὸ σφάξωσι. Καὶ ἀγκαλὰ κατὰ τὸν λογαριασμὸν τοῦτον ἡ δεκάτη τετάρτη τοῦ μηνὸς ἦτον ἡ μεγάλη παρα­σκευή, εἰς τὴν ἑσπέραν τῆς ὁποίας ἦτον ἀκόλουθον νὰ σφαγῇ ὁ ἀμνὸς κατὰ τὸν μωσαϊκὸν νόμον, ὅμως ἐπειδὴ εἰς τὸ Λευϊτικὸν προστάζει ὁ Θεὸς ἡ ἀρχὴ τῆς ἡμέρας νὰ γίνεται ἀφ’ ἑσπέρας, διὰ τοῦτο ἦτον ἀνάγκη καὶ ὁ Χριστὸς νὰ κάμῃ τὸ παλαιὸν πάσχα εἰς τὸν ἑσπερινὸν τῆς πέμπτης, ὁ ὁποῖος ἦτον ἀρχὴ τῆς δεκάτης τετάρτης, ἤγουν τῆς μεγάλης παρασκευῆς, Ὅθεν οἱ μὲν Ἑβραῖοι ἔμελλον νὰ σφάζουν τὸν ἀμνὸν εἰς τὸν ἑσπερινὸν τῆς μεγάλης παρασκευῆς, ὁ δὲ Χριστὸς τὴν μὲν ἡμέραν ἐφύλαξε τοῦ νομικοῦ πάσχα, τὴν δὲ ὥραν δὲν ἐφύλαξε διὰ τὴν αἰτίαν ὁποῦ εἴπαμεν, ἀλλὰ ἐπρόλαβεν ἀφ’ ἑσπέρας τῆς μεγάλης πέμπτης καὶ ἔκαμε τὸ νομικὸν πάσχα, ἐπειδὴ καὶ εἰς τὸν ἑσπερινὸν τῆς μεγάλης παρασκευῆς ἦτον προωρισμένον νὰ σφαγῇ καὶ νὰ θυσιασθῇ ἐπάνω εἰς τὸν σταυρόν. Λοιπὸν εἰς τὸν ἑσπερινὸν τῆς ἁγίας πέμπτης, ὁποῦ ἔκαμε τὸν δεῖπνον ὁ Κύριος, ἦσαν καὶ τὰ ἔνζυμα καὶ τὰ ἄζυμα· πλὴν τὰ μὲν ἄζυμα τὰ εἴχασι προετοιμασμένα διὰ τὴν αὔριον, ἤγουν τὴν ἑσπέραν τῆς παρασκευῆς, νὰ τὰ φάγωσι μὲ τὸ πρόβατον καὶ μὲ τὰς πικρίδας, καθὼς ὁ Θεὸς προστάζει· «ἐναρχόμενοι τῇ δεκάτῃ τετάρτῃ τοῦ μη­νὸς τοῦ πρώτου ἀφ’ ἑσπέρας, ἔδεσθε ἄζυμα ἕως ἡμέρας μιᾶς καὶ εἰκάδος τοῦ μη­νός, ἕως ἑσπέρας[45]. Τὰ δὲ ἔνζυμα τὰ εἶχον διὰ νὰ φάγωσι τὴν ἡμέραν ἐκείνην τῆς πέμπτης κατὰ τὴν συνήθειαν, τὰ δὲ ἄζυμα τὰ ἐφύλαττον διὰ τὴν ἡμέραν τῆς παρασκευῆς, ὡς εἴπομεν. Τὸ ὁποῖον μαρτυρεῖ καὶ ὁ Θεοφύλακτος, ἐξηγῶντας τὸ ιδ΄ κεφ. τοῦ κατὰ Μᾶρκον εὐαγγελίου, καὶ λέγει ὅτι «πρώτην ἡμέραν τῶν ἀζύμων, τὴν πέμπτην λέγει, ἥτις πρὸ τῶν ἀζύμων ἦν· τὰ γὰρ ἄζυμα τὴν παρασκευὴν ἠσθίοντο»[46]. Λοιπὸν ἐδείχθη ἀπὸ τὸ πάσχα τὸ νομικόν, ὅτι ὁ Χριστὸς μὲ ἔνζυμον ἄρτον ἐξετέλεσε τὸ δεῖπνον τὸ μυστικόν.

Πρὸς δὲ τοῦτοις ἡ θεία Γραφὴ καὶ ὅλοι οἱ ἅγιοι Πατέρες ὅταν ἐννοῶσιν ἄζυμα, διὰ τῆς λέξεως ταύτης τὰ ὀνομάζουν καὶ τὰ προφέρουν ῥητῶς ἄζυμα ὅταν δὲ πά­λιν ἐννοῶσιν ἔνζυμον, τότε ὀνομάζουσιν ἄρτον, καὶ δὲν συγχέουσι τὰ ὀνόματα, οὔτε λέγουσι τὸν ἄρτον ἄζυμα, οὔτε τὰ ἄζυμα ἄρτον. Τὸν δὲ μυστικὸν δεῖπνον τοῦ Χριστοῦ ὅλοι κοινῶς ἐκ συμφώνου μὲ ἄρτον τὸν ὀνομάζουσιν. Ὁ μὲν Ματθαῖος· «λαβὼν ὁ Ἰησοῦς τὸν ἄρτον καὶ εὐχαριστήσας, ἔκλασε καὶ ἐδίδου τοῖς μαθηταῖς»[47]. Καὶ ὁ Παῦλος εἰς τὴν πρὸς Κορινθίους α΄ λέγει, ὅτι «ὁ Κύριος Ἰησοῦς Χριστὸς ἐν τῇ νυκτὶ ᾗ παρεδίδοτο ἔλαβεν ἄρτον καὶ εὐχαρίστησας κ.τ.λ.»[48]. Καὶ ὁ Λουκᾶς ὡσαύτως, καὶ κανεὶς δὲν λέγει ὅτι ἔλαβεν ἄζυμα. Συμφώνως τῇ θείᾳ Γραφῇ καὶ οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας, Ἰάκωβος ὁ ἀδελφόθεος εἰς τὴν λειτουργίαν του, Διο­νύσιος ὁ Ἀρεοπαγίτης εἰς τὸ γ΄ κεφ. τῆς «Ἐκκλησιαστικῆς ἱεραρχίας», ἔτι δὲ καὶ ὁ μέγας Βασίλειος καὶ ὁ θεῖος Χρυσόστομος εἰς τὰς ἁγίας των λειτουργίας, καὶ Γρηγόριος ὁ Νύσσης καὶ ἄλλοι πολλοὶ ἅγιοι, διὰ τοῦ κοινοῦ ἄρτου παρέδωκαν γίνεσθαι τὴν θείαν λειτουργίαν. Ὁ δὲ ἅγιος Ἰσίδωρος ὁ Πηλουσιώτης εἰς τὸ α΄ βιβλίον τῶν ἐπιστολῶν λέγει. «Καὶ ἐπὶ τῆς τραπέζης τῆς μυστικῆς τὸν ἄρτον τὸν κοινὸν σῶμα ἰδικὸν τῆς αὐτοῦ σαρκώσεως ἀποφαῖνον τὸ πανάγιον Πνεῦμα»[49]. Κοι­νὸν ἄρτον λέγοντας, φανερὸν εἶναι, ὅτι τὸν ἔνζυμον καὶ ἀνάβατον ἐννοεῖ. Ἀλλὰ καὶ ὁ θεῖος Δαμασκηνὸς λέγει. «Ἐπεὶ δ’ ἔθος τοῖς ἀνθρώποις ἄρτον ἐσθίειν, ὕδωρ τε καὶ οἶνον πίνειν, συνέζευξεν αὐτοῖς τὴν θεότητα καὶ πεποίηκεν αὐτὰ σῶμα καὶ αἷμα αὐτοῦ»[50]. Ἰδοὺ καὶ αὐτὸς ὁ ἅγιος φανερὰ λέγει τὸν συνηθισμένον ἄρτον, ὁποῦ τρώγουσιν οἱ ἄνθρωποι· τὰ δὲ ἄζυμα οὔτε συνηθισμένα εἶναι οὔτε κοινά.

Καὶ λοιπὸν κατὰ τὴν εὐαγγελικὴν ταύτην διδασκαλίαν καὶ τὴν παράδοσιν τῶν ἁγίων Πατέρων καὶ ὅλη ἡ τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησία κατὰ πᾶσαν τὴν οἰκουμέ­νην ἐξ ἀρχῆς ἱερούργει μὲ ἄρτον ἔνζυμον καὶ οὐδέποτε μὲ ἄζυμον· καὶ οὐ μόνον ἡ Ἀνατολή, ἡ ὁποία καὶ πρῶτον ἐδέχθη πάντα τὰ μυστήρια ἀπὸ τὸ κήρυγμα τῶν Ἀποστόλων, ἀλλὰ καὶ Αἴγυπτος καὶ Ἑλλὰς καὶ Εὐρώπη δι’ ἐνζύμου ἱερουργοῦσι, φυλάττουσαι τὴν ἀρχαίαν τῶν Ἀποστόλων, καὶ τῶν Πατέρων παράδοσιν. Ἀλλὰ καὶ ἡ Ἐκκλησία τῆς παλαιᾶς Ῥώμης μὲ ἔνζυμον ἄρτον ἱερουργοῦσε πρῶτον, καθὼς ὅλοι οἱ ἱστορικοὶ τῶν Λατίνων, ὅσοι ἔγραψαν τοὺς βίους τῶν Πάπιδων, μαρτυροῦσι· καὶ μετὰ ταῦτα εἰς τὸν καιρὸν τοῦ Πάπα Ἀλεξάνδρου τοῦ πρώτου ἐσήκωσαν τὸ ἔνζυμον καὶ ἄρχισαν τὰ ἄζυμα, προβάλλοντες τάχα τὸ ἄζυ­μον νὰ εἶναι καλλίτερον καὶ καθαρώτερον τοῦ ἐνζύμου. Ἀλλὰ τοῦτο δὲν ἔχει καμμίαν πιθανολογίαν, ἐπειδὴ καὶ οὔτε κατὰ τὴν ὕλην οὔτε κατὰ τὸ εἶδος οὔτε κατὰ τὴν ἐνέργειαν εἶναι καλλίτερα τὰ ἄζυμα ἀπὸ τὰ ἔνζυμα· μάλιστα τὰ ἄζυμα εἶναι κακόχυμα καὶ βλαπτικά, ὁ δὲ ἔνζυμος ἄρτος εἶναι εὔχυμος καὶ θρεπτικός· εἰ δὲ καὶ εἰποῦμεν διὰ τὴν χάριν καὶ πνευματικὴν ἐνέργειαν, καὶ ἐκείνη εἶναι μία καὶ ἡ αὐτὴ εἴτε εἰς τὸ ἔνζυμον εἴτε εἰς τὸ ἄζυμον, καὶ δὲν εἶναι διαφορὰ κατὰ τοῦτο. Λοιπὸν ὁ Πάπας Ἀλέξανδρος δὲν εἶχε καμμίαν εὔλογον αἰτίαν νὰ σηκώσῃ τὸν ἔνζυμον καὶ τέλειον ἄρτον ἀπ’ ἐναντίας τῇ παραδόσει τῶν Ἀποστόλων καί τῆς Ἐκκλησίας, μήτε εἶχεν ἐξουσίαν μόνος ὁ Πάπας νὰ ἀνατρέψῃ μίαν τοιαύτην κοι­νὴν τῆς Ἐκκλησίας παράδοσιν κατὰ τοὺς κανόνας τῶν Ἀποστόλων, ἀλλὰ ἔπρεπε μὲ κοινὴν γνώμην τῆς Ἐκκλησίας ὅλης νὰ ἐρευνηθῇ ἡ τοιαύτη ὑπόθεσις. Τὸ δὲ νὰ λέγωσιν, ὅτι τὰ ἄζυμα εἶναι καθαρώτερα, δὲν ἀληθεύουσιν, ἐπειδὴ καὶ εἶναι μιᾶς καὶ τῆς αὐτῆς οὐσίας μὲ τὰ ἔνζυμα, μάλιστα εἶναι καὶ ἀτελέστερα, διότι εἶναι χωρὶς προζύμης καὶ ἅλατος, καὶ ὁμοιάζουσι μὲ τὸ κορμί, ὁποῦ εἶναι χωρὶς ψυχὴν καὶ νοῦν. Χωρὶς δὲ τούτων καὶ ἡ ἁγία Ἐκκλησία ὡς ἄχρηστα τὰ ἀπέβαλε. Καὶ ὁ μὲν ο΄ κανὼν τῶν Ἀποστόλων λέγει. «Εἴ τις ἐπίσκοπος ἢ πρεσβύτερος ἢ διάκονος νηστεύοι καὶ ἑορτάζοι μετὰ Ἰουδαίων, ἢ δέχοιτο παρ’ αὐτῶν τὰ τῆς ἑορτῆς ξένια, οἷον ἄζυμα ἤ τι τοιοῦτον, καθαιρείσθω· εἰ δὲ λαϊκός, ἀφοριζέσθω»[51]. Καὶ ὁ λη΄ κανὼν τῆς ἐν Λαοδικείᾳ Συνόδου λέγει. «Οὐ δεῖ παρὰ τῶν Ἰουδαίων ἄζυμα λαμβάνειν ἢ κοινωνεῖν ταῖς ἀσεβείαις αὐτῶν»[52]. Ἀλλὰ καὶ ὁ Βαλσαμών, πατριάρ­χης Ἀντιοχείας, ἐξηγῶντας τὸν ἀποστολικὸν τοῦτον κανόνα, λέγει. «Εἰ γὰρ τὸ ἁπλῶς φαγεῖν ἄζυμα ἰουδαϊκῆς ἑορτῆς καθαίρεσιν ἐπάγει καὶ ἀφορισμόν, τὸ μεταλαμβάνειν αὐτῶν ὡς Κυριακοῦ σώματος, καὶ παρομοίως ἐκείνοις διὰ τούτων τὸ πάσχα ποιεῖν, πῶς οὐχ ἔξει κατάγνωσιν καὶ κόλασιν;»[53].

Ἐφανερώθη λοιπὸν ἐκ τῶν εἰρήμενων, ὅτι πρῶτος ὁ Χριστὸς καὶ μετ’ αὐ­τὸν οἱ Ἀπόστολοι καὶ οἱ ἅγιοι Πάπιδές τε καὶ Πατριάρχαι, Ἀρχιερεῖς τε καὶ ἱερεῖς τῆς τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίας, καθώς ποτε καὶ ἡ παλαιὰ Ῥώμη, ἐλειτουργοῦσαν μὲ ἔνζυμον καὶ τέλειον ἄρτον ἀπὸ τὸν καιρὸν τοῦ μακαρίου Πέτρου καὶ τῶν διαδό­χων ἐκείνου ἕως τὸν καιρὸν τοῦ Πάπα Ἀλεξάνδρου τοῦ πρώτου, ὁ ὁποῖος ἀπὸ λόγου του κινηθείς, χωρὶς Σύνοδον, ἐσήκωσε τὸν ἔνζυμον ἄρτον καὶ ἔφερε τὰ ἄζυμα καὶ τὰ παρέδωκεν εἰς τὴν ἐπαρχίαν του Ῥώμην, καὶ ἔκαμε τοιαύτην καινο­τομίαν παρανόμως καὶ σχίσμα καὶ σκάνδαλον εἰς τὴν ἁγίαν τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλη­σίαν. Ἀλλ’ ἡ καθ’ ἡμᾶς Ἀνατολικὴ τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησία, ἀποστρεφομένη τὰς τοιαύτας καινοτομίας τῶν Λατίνων, φυλάττουσα τὰς παραδόσεις τῶν Ἀποστόλων καὶ τῶν Πατέρων, ἐπιτελεῖ τὴν ἁγίαν λειτουργίαν μὲ ἔνζυμον καὶ τέλειον ἄρτον, ὁ ὁποῖος ἔχει πέντε εἴδη, ἄλευρον, προζύμην, ὕδωρ, ἅλας καὶ πῦρ, τὰ ὁποῖα ἔχουσι κάποιαν μυστικὴν θεωρίαν. Τὸ ἀλεῦρι σημαίνει τὴν σάρκα τοῦ Κυρίου ἁπλῶς, τὴν ὁποίαν αὐτὸς παρομοιάζει μὲ τὸν κόκκον τοῦ σίτου· «ἀμὴν ἀμὴν λέγω ὑμῖν, ἐὰν μὴ ὁ κόκκος τοῦ σίτου πεσὼν εἰς τὴν γῆν ἀποθάνῃ, αὐτὸς μόνος μένει· ἐὰν δὲ ἀποθάνῃ, καρπὸν πολὺν φέρει»[54]. Τὸ προζύμι σημαίνει τὴν ψυχὴν καὶ ζωὴν τῆς αὐτῆς σαρκός· τὸ ὕδωρ σημαίνει τὰ χαρίσματα τοῦ ἁγίου Πνεύματος· τὸ ἅλας ση­μαίνει τὸν νοῦν, καθὼς ὁ εὐαγγελιστὴς λέγει· «ὑμεῖς ἐστε τὸ ἅλας τῆς γῆς»[55], ἢ καὶ ὁ Παῦλος πρὸς Κολοσσαεῖς· «ὁ λόγος ὑμῶν ἅλατι ἠρτυμένος»[56]. Τὸ δὲ πῦρ σημαί­νει τὴν θεότητα τοῦ ἐνανθρωπήσαντος Ἰησοῦ.

Λόγος δ΄. Περὶ καθαρτηρίου, τὸ καὶ πουργατόριον.

Ἀλλ’ ἐπειδὴ ἕως τώρα συντόμως μέν, ἀλλ’ ἱκανῶς ὅσον πρὸς εὐσεβεῖς χρι­στιανοὺς ἐδείξαμεν ἐπισφαλεῖς καὶ ἀσυστάτους τοὺς λατινικοὺς νεωτερισμούς, λείπεται νὰ ἐξετάσωμεν ἀκόμη καὶ κάποιαις ἄλλαις καινοτομίαις αὐτῶν, ὁποῦ ἐφεῦρον ἐναντίον τῇ κοινῇ τῆς Ἐκκλησίας παραδόσει. Καὶ πρῶτον τὸ καθαρτήριον πῦρ, ὁποῦ δοξάζουσι, τὸ καὶ πουργατόριον κατ’ ἐκείνους λεγόμενον. Διαιροῦσι καὶ γὰρ τὰς ψυχὰς τῶν τελευτώντων εἰς τρεῖς τόπους, παράδεισον δηλονότι, κόλασιν καὶ πουργατόριον· καὶ παράδεισος μὲν εἶναι ἐκεῖ ὁποῦ ἀναπαύονται αἱ ψυχαὶ τῶν δικαίων, κόλασις δὲ ἐκεῖ ὁποῦ τιμωροῦνται αἱ ψυχαὶ τῶν ἁμαρτωλῶν, καὶ πουργατόριον ἐκεῖ ὁποῦ καθαρίζονται διὰ πυρὸς αἱ ψυχαὶ ἐκεῖναι, αἱ ὁποῖαι εἶναι ἄξιαι τοιαύτης τιμωρίας. Ἔπειτα λέγουσιν οἱ Ῥωμαῖοι, ὅτι ὁ Πάπας ἔχει ἐξου­σίαν να ἀνοίγῃ καὶ νὰ σφαλῇ τὸν τόπον ἐκείνου τοῦ πουργατορίου, καὶ νὰ ἐλευθε­ρώνῃ τὰς ψυχὰς τῶν ἁμαρτωλῶν μὲ τελείαν ἐδικήν του αὐθεντίαν καὶ ἐξουσίαν, στέλλοντας γιουπυλαῖον, καθὼς αὐτοὶ λέγουσιν, εἰς τὰς ὑποκειμένας ἐκκλησίας τῆς Ῥώμης εἰς μίαν τόσην χρόνων περίοδον, καὶ ἄλλας τοιαύτας φλυαρίας μυθώδεις.

Ἀλλ’ ἡμεῖς οἱ εὐσεβεῖς, ἀκολουθοῦντες τὴν ἀλήθειαν καὶ τὰς τοιαύτας και­νοτομίας ἀποστρεφόμενοι, δύο μὲν τόπους διὰ τὰς ψυχὰς τῶν ἀποθαμένων, παρά­δεισον καὶ κόλασιν, διὰ τοὺς δικαίους καὶ ἁμαρτωλούς, καθὼς ἡ θεία Γραφὴ μᾶς διδάσκει, ὁμολογοῦμεν καὶ ἀποδεχόμεθα. Τρίτον δὲ τόπον καὶ πουργατόριον οὐδόλως στέργομεν, ἐπειδὴ καὶ οὔτε ἡ Γραφὴ οὔτε οἱ θεῖοι Πατέρες τοιοῦτόν τι μᾶς ἐδίδαξαν. Πιστεύομεν ὅμως, ὅτι οἱ δύο αὐτοὶ τόποι ἔχουσι πολλὰς καὶ διαφό­ρους μονάς, καθὼς ὁ Χριστὸς λέγει, ὅτι πολλαὶ μοναί εἰσιν ἐν τῷ οἴκῳ τοῦ Πα­τρός μου[57]· τὸ ὁποῖον καὶ ὁ Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνὸς διδάσκει λέγων, ὅτι «πολλαὶ μοναὶ παρὰ σοί, Σῶτερ, πεφύκασι κατ’ ἀξίαν πᾶσι μεριζόμεναι», Ἀλλὰ καὶ Ἰου­στῖνος ὁ φιλόσοφος καὶ μάρτυς τοὺς δύο τούτους τόπους σαφῶς μαρτυρεῖ εἰς τὴν οε΄ ἐρωταπόκρισιν λέγων. «Οὐχ ἣν ἔχουσιν αἱ ψυχαὶ ἐνταῦθα μετὰ τοῦ σώματος κατάστασιν, ταύτην ἔχουσι καὶ μετὰ τὴν ἐντεῦθεν ἀπὸ τοῦ σώματος ἔξοδον... Μετὰ δὲ τὴν ἐκ τοῦ σώματος ἔξοδον εὐθὺς γίνεται τῶν δικαίων τε καὶ τῶν ἀδίκων ἡ διαστολή· ἄγονται γὰρ ὑπὸ τῶν ἀγγέλων εἰς ἀξίους αὐτῶν τόπους, αἱ μὲν τῶν δικαίων ψυχαὶ εἰς τὸν παράδεισον, αἱ δὲ τῶν ἀδίκων ψυχαὶ εἰς τοὺς ἐν τῷ ᾅδῃ τόπους· καί εἰσιν ἐν τοῖς ἀξίοις αὐτῶν τόποις φυλαττόμεναι ἕως τῆς ἡμέρας τῆς ἀναστάσεως καὶ ἀνταποδόσεως»[58]. Καὶ οὐδεὶς τῶν διδασκάλων τῆς Ἐκκλησίας παρέδωκεν ἢ ἐδίδαξε τὸ τοιοῦτον πουργατόριον, ἀλλὰ ὅλοι ἕνα καὶ μόνον τόπον τιμωρητικὸν λέγουσι, τὸν ᾅδην, καθὼς καὶ ἕνα φωτεινὸν καὶ λαμπρὸν διδάσκουσι, τὸν παράδεισον. Ἔχουσιν ὅμως καὶ οἱ δύο τόποι μονὰς διαφόρους, ὡς εἴπομεν· καὶ ἐπειδὴ αἱ μὲν τῶν ἁγίων καὶ τῶν δικαίων ψυχαὶ πηγαίνουσιν ἀναμφιβόλως εἰς τὸν παράδεισον, αἱ δὲ τῶν ἁμαρτωλῶν εἰς τὴν κόλασιν, ἀπὸ τοὺς ὁποίους ἁμαρτωλοὺς οἱ μὲν ἀσεβεῖς καὶ ἀσύγγνωστα ἁμαρτήσαντες κολάζονται αἰωνίως, οἱ δὲ συγγνωστὰ καὶ μέτρια πταίσαντες ἐλπίζουσι τυχεῖν ἐλευθερίας κατὰ τὴν ἄφατον εὐσπλαγχνίαν τοῦ Θεοῦ, διὰ τοῦτο ὑπὲρ τῶν τοιούτων, τῶν μέτρια δηλαδὴ καὶ συγγνωστὰ ἁμαρτησάντων, γίνονται παρὰ τῆς Ἐκκλησίας αἱ προσευχαὶ καὶ δεήσεις, λειτουργίαι τε καὶ μνημόσυνα καὶ ἐλεημοσύναι, διὰ νὰ λάβωσιν αἱ ψυχαὶ ἐκεῖναι ὠφέλειαν καὶ ἄνεσιν. Ὅθεν καὶ ὅταν ἡ Ἐκκλησία προσεύχεται διὰ τὰς ψυχὰς τῶν κεκοιμημένων, ἐλπίζομεν μὲν νὰ γίνεται ἄφεσις παρὰ Θεοῦ εἰς τοὺς τοιούτους, ὅμως ὄχι διὰ πυρὸς καὶ πουργατορίου, ἀλλὰ διὰ τῆς θείας φιλανθρωπίας, καθ’ ὃν τρόπον οἶδεν ἡ ἄπειρος τοῦ Θεοῦ ἀγαθότης.

Ἀλλ’ ἐπειδὴ οἱ Λατῖνοι εἰς βεβαίωσιν τῆς τοιαύτης αὐτῶν δόξης προβάλλουσι καί τινα ῥητά, παρεξηγοῦντες αὐτά, φέρε δι’ ἀκριβείας ἐξετάσωμεν τὰ ὑπ’ αὐτῶν λεγόμενα. Καὶ πρῶτον προβάλλουσι τὸ ῥητὸν τοῦ Παύλου, ὁποῦ γράφει εἰς τὴν πρὸς Κορινθίους πρώτην ἐπιστολὴν κεφ. γ΄· «θεμέλιον ἄλλον οὐδεὶς δύναται θεῖναι παρὰ τὸν κείμενον, ὅς ἐστιν Ἰησοῦς ὁ Χριστός· εἰ δέ τις ἐποικοδομεῖ ἐπὶ τὸν θεμέ­λιον τοῦτον χρυσόν, ἄργυρον, λίθους τιμίους, ξύλα, χόρτον, καλάμην, ἑκάστου τὸ ἔργον φανερὸν γενήσεται· ἡ γὰρ ἡμέρα δηλώσει· ὅτι ἐν πυρὶ ἀποκαλύπτεται· καὶ ἑκάστου τὸ ἔργον, ὁποῖόν ἐστι, τὸ πῦρ δοκιμάσει· εἴ τινος τὸ ἔργον μενεῖ, ὃ ἐπῳκοδόμησε, μισθὸν λήψεται· εἴ τινος κατακαήσεται τὸ ἔργον, ζημιωθήσεται, αὐτὸς δὲ σωθήσεται, οὕτως δὲ ὡς διὰ πυρός».[59] Τοῦτο δὲ τὸ ῥητὸν ἐξηγῶντας ὁ θεῖος Χρυσόστομος τὸ ἐννοεῖ διὰ τὴν αἰώνιον καὶ ἀτελεύτητον κόλασιν, καὶ ὄχι διὰ τὸ καθαρτήριον πῦρ· τὸ ὁποῖον εἶναι φανερὸν καὶ ἐξ αὐτῆς τῆς τοῦ λόγου ἀκολουθίας, διότι λέγει· ὁ θεμέλιος κατεβλήθη, ὁ ὁποῖος εἶναι αὐτὸς ὁ Ἰησοῦς Χριστὸς καὶ ἡ εἰς τὸν σαρκώθεντα Θεὸν πίστις· καὶ διὰ τοῦτο ἄλλον δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ βάνωμεν, οὔτε τὴν πίστιν νὰ ἐναλλάξωμεν, ἀλλ’ εἰς αὐτὸν ἅπαντες νὰ πιστεύωμεν. Ἀλλ’ ἐπειδὴ «ἡ πίστις ἄνευ τῶν ἔργων νεκρά ἐστι»[60], διὰ τοῦτο πρέπει νὰ ἐποικοδομήσωμεν εἰς τὴν πίστιν ἐπάνω καὶ τὰ ἔργα καὶ τὰς πράξεις, τὰ ὁποῖα διαιρεῖ εὐθὺς εἰς δύο, χρυσὸν μὲν καὶ ἄργυρον καὶ λίθους τιμίους ὀνομάζων τὰς ἀρετάς, ξύλα δὲ καὶ καλάμην καὶ χόρτον τὰς κακίας, καὶ τὰς μὲν ἀρετὰς διὰ τὴν αἰώνιον ζωήν, τὰς δὲ κακίας διὰ τὴν αἰώνιον κόλασιν· δὲν ἔβαλεν ὅμως καὶ τὸ τρίτον μέρος ὁ Ἀπόστολος διὰ τὸ πουργατόριον. Ἔπειτα λέγει· «ἑκάστου τὸ ἔργον φανερὸν γενήσεται», βάνει δὲ καὶ τὸ πότε, σημαδεύοντας τὴν τελευταίαν ἐκείνην ἡμέραν τῆς δευτέρας τοῦ Χριστοῦ παρουσίας καὶ τὸν μέλλοντα ἐκεῖνον αἰῶνα, «ἡμέραν Κυρίου» καλούμενον, κατὰ τὸν αὐτὸν Ἀπόστολον ἐν τῇ πρὸς Ῥωμαίους· «ἡ νὺξ προέκοψεν, ἡ δὲ ἡμέρα ἤγγικεν»[61], εἰς τὴν ὁποίαν ἔχει νὰ ἀποδώσῃ ὁ Θεὸς τὰ κατ’ ἀξίαν ἑκάστου· διὰ τὴν ὁποίαν καὶ ὁ μακάριος Πέτρος λέγει εἰς τὴν πρώτην ἐπιστολήν· «ἥξει δὲ ἡ ἡμέρα Κυρίου ὡς κλέπτης ἐν νυκτί, ἐν ᾗ οἱ οὐρανοὶ ῥοιζηδὸν παρελεύσονται»[62]· ἔπειτα λέγει, «τὸ πῦρ ἐκεῖνο ἑκάστου τὸ ἔργον ὁποῖόν ἐστιν δοκιμάσει»[63], ἄλλα μὲν φωτίζον, ἄλλα δὲ κατακαῖον μαζὶ μὲ ἐκείνους ὁποῦ τὰ ἔπραξαν. Διότι ὅλοι οἱ διδάσκαλοι τῆς Ἐκκλησίας, καὶ μάλιστα ὁ μέγας Βασίλειος, ἐξη­γῶντας τὸν κη΄ ψαλμόν[64], «φωνὴ Κυρίου διακόπτοντος φλόγα πυρός», τὸ πῦρ ἐκεῖνο διπλοῦν τὸ λέγουσι νὰ εἶναι· διότι ἐπειδὴ καὶ ἔχει δύο δυνάμεις, καὶ τὸ μὲν φω­τιστικὸν καὶ λαμπρὸν χωρὶς τὴν καῦσιν νὰ ἀποκληρωθῇ τοῖς δικαίοις, τὸ δὲ καυ­στικὸν χωρὶς τὴν λαμπρότητα νὰ ἀπομείνῃ εἰς τοὺς ἁμαρτωλούς, διὰ τοῦτο λέγει ὁ Ἀπόστολος, καθενὸς τὸ ἔργον, ὅτι λογῆς εἶναι, τὸ πῦρ θέλει τὸ δοκιμάσῃ. Διότι ἐκείνων ὁποῦ μένουσι τὰ ἔργα καὶ δὲν καίονται, ἀλλὰ μάλιστα ἑνώνονται μὲ τὴν φωτιστικὴν ἐνέργειαν καὶ λαμπρότητα τοῦ πυρός, ὡς φωτεινὰ καὶ λαμπρὰ καὶ αὐτὰ ὄντα καὶ ὅμοια μὲ τὸν χρυσὸν καὶ τὸν ἄργυρον καὶ τοὺς τιμίους λίθους, αὐ­τοὶ λοιπὸν οἱ ἐργάται τῶν τοτούτων ἔργων λήψονται καὶ τῆς αἰωνίου δόξης κληρονόμοι γενήσονται. Εἰς ὅσα δὲ ἔργα θέλει δείξῃ τὸ πῦρ τὴν καυστικήν του ἐνερ­γειαν, μὲ τὸ νὰ ὁμοιάζουν μὲ τὰ ξύλα καὶ τὸν κάλαμον καὶ τὸν χόρτον, τὰ ὁποῖα γίνονται ὕλη εὐκολόκαυστος τοῦ καίοντος πυρός, οἱ ἐργάται λοιπὸν τῶν τοιούτων κακῶν ἔργων ζημιωθήσονται. Ὅμως ὄχι καθ’ ὃν τρόπον θέλουν ἀφανισθῇ τὰ πονηρὰ ἐκεῖνα ἔργα ὑπὸ τοῦ πυρός, ἔτζι θέλουν ἀφανισθῇ καὶ ἐκεῖνοι ὁποῦ τὰ ἔπραξαν, ἀλλὰ αὐτοὶ οἱ ἐργάται τῶν κακῶν διαμένουσι καὶ σῴζονται, ἐν τῷ πυρὶ αἰωνίως κολαζόμενοι. Καὶ διὰ τοῦτο λέγει ὁ Ἀπόστολος, «εἴ τινος κατακαήσεται τὸ ἔργον, ζημιωθήσεται, αὐτὸς δὲ σωθήσεται οὕτως ὡς διὰ πυρός», ἤγουν τὸ σωθήσεται θέλει νὰ εἴπῃ, διαμένει καὶ σῴζεται αἰωνίως ἐν τῷ πυρί.

Καὶ αὕτη εἶναι ἡ ὀρθὴ καὶ ἀληθὴς ἐξήγησις τοῦ ἀποστολικοῦ ῥητοῦ κατὰ τὸν θεῖον Χρυσόστομον καὶ ἄλλους Πατέρας τῆς Ἐκκλησίας, καὶ ὄχι καθὼς τὸ ἐννοοῦσιν οἱ Λατῖνοι τὸ σωθήσεται ἀντὶ τῆς ἀπαλλαγῆς καὶ ἐλευθερίας ἀπὸ τῆς κολάσεως διὰ τοῦ πυρός, ἐπειδὴ καὶ τὸ σῴζεσθαι εἰς τὴν ἑλληνικὴν γλῶσσαν ση­μαίνει τὸ διαμένειν, τὸ ὁποῖον καὶ ἡ ἔννοια τοῦ ἀποστολικοῦ ῥητοῦ φανερώνει. Διότι ἐπειδὴ τὸ φυσικὸν ἰδίωμα τοῦ πυρὸς εἶναι νὰ φθείρῃ, ἐκεῖνοι δὲ ὁποῦ κολά­ζονται αἰωνίως δὲν φθείρονται, διότι ἂν ἐφθείροντο, δὲν ἔμενον αἰωνίως ἐν τῇ κολάσει· καὶ διὰ τοῦτο λέγει ὁ Ἀπόστολος, ὅτι οἱ κολαζόμενοι σωθήσονται, ἤγουν θέλουν μένῃ καὶ σῴζεσθαι αἰωνίως ἐν τῷ καίοντι πυρί.

Ὅτι δὲ ὁ λόγος τοῦ Παύλου δὲν εἶναι περὶ καθαρτηρίου πυρός, εἶναι φανε­ρόν, πρῶτον μὲν καὶ ἀπὸ τὴν διαίρεσιν ὁποῦ κάμνει, ἐπειδὴ καὶ δὲν διαιρεῖ τὰς κα­κίας εἰς θανασίμους καὶ συγγνωστάς, ὁποῦ νὰ γένῃ χρεία τοῦ πουργατορίου, ἀλλὰ διαιρεῖ ἁπλῶς τὰ ἔργα εἰς ἀρετὰς καὶ κακίας, τὰς ἀξίας τοῦ παραδείσου καὶ τῆς κολάσεως, ὡς εἴπομεν· δεύτερον δὲ καὶ ἀπὸ τὸν καιρὸν ὁποῦ διορίζει τῆς τελευ­ταίας ἡμέρας, τὸ δὲ πουργατόριον δοξάζουσιν οἱ Λατῖνοι πρὸ τῆς κρίσεως καὶ τελευταίας ἐκείνης ἡμέρας, καὶ τὸ διορίζουσιν οὔτε διὰ τοὺς πάντῃ δικαίους καὶ καθαρούς, οὔτε διὰ τοὺς πάντῃ ἁμαρτωλοὺς καὶ κατακρίτους, ἀλλὰ διὰ τοὺς μέσης τάξεως ὄντας καὶ μικρὰ καὶ συγγνωστὰ πταίσαντας, διὰ τοὺς ὁποίους οὐδεὶς λό­γος γίνεται ἐνταῦθα διὰ τοῦ Ἀποστόλου, ὥστε οὐδὲ περὶ τοῦ πουργατορίου. Ἀλλὰ καὶ ἡ λέξις τοῦ «ζημιωθήσεται» φανερὰ τοὺς αἰωνίως κολαζομένους δηλοῖ, οἱ ὁποῖοι ζημιοῦνται καὶ ὑστεροῦνται τὴν μετουσίαν τοῦ θείου φωτός, καὶ δὲν ἁρμόζει εἰς ἐκείνους ὁποῦ καθαρίζονται εἰς τὸ πουργατόριον, καθὼς λέγουσιν οἱ Λατῖνοι· διότι αὐτοὶ κοντὰ ὁποῦ δὲν ζημιώνονται καὶ μεγάλως, καὶ μεγάλως ὠφελοῦνται, ἀποβάλλοντες τὴν κακίαν καὶ ἐνδυόμενοι τὴν καθαρότητα καὶ γενόμενοι ἄξιοι τοῦ παραδείσου.

Ἔτι δὲ ὕστερα ἀπὸ τὸ ῥητὸν τοῦτο τοῦ Ἀποστόλου προβάλλουσιν οἱ Λατῖνοι καὶ ἄλλα τινὰ ῥητὰ τῶν Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας, ὡσὰν τοῦ μεγάλου Βασιλείου ἐν ταῖς εὐχαῖς τῆς πεντηκοστῆς, καὶ τοῦ ἁγίου Ἐπιφανίου καὶ τοῦ Δαμασκηνοῦ Ἰωάννου καὶ τοῦ Διονυσίου τοῦ Ἀρεοπαγίτου καὶ τοῦ Χρυσοστόμου καὶ ἄλλων τινῶν, τὰ ὁποῖα φανερώνουσιν, ὅτι αἱ προσευχαὶ καὶ δεήσεις, λειτουργίαι τε καὶ μνημόσυνα καὶ ἐλεημοσύναι, ὁποῦ γίνονται διὰ τὰς ψυχὰς τῶν ἀποθαμένων, προξενοῦσιν ὠφέλειαν καὶ ἄνεσιν καὶ ἐλευθερίαν κολάσεως. Αὐτὸ καὶ ἡμεῖς τὸ ὁμολογοῦμεν· ὅμως ἐκ τούτων δὲν ἀκολουθεῖ νὰ εἶναι καὶ πουργατόριον, ἀλλὰ ἕνας τόπος εἶναι διὰ ὅλους τοὺς ἁμαρτωλούς, ὁ ᾅδης, ὁ ὁποῖος ἔχει διαφόρους μονάς, ὡς εἴπομεν ἀνωτέρω, κατὰ τὴν ἀναλογίαν τῶν ἁμαρτημάτων· καὶ ἀφόντις κατέβηκεν ὁ Χριστὸς εἰς αὐτὸν καὶ τὸν ἄνοιξεν, ἐλευθερώνοντας τοὺς προπάτορας καὶ ὅλους τοὺς ἐκεῖ δικαίους, εὑρίσκεται μέχρι καὶ σήμερον ἀνοικτός. Καὶ ἐπειδὴ ἡ φοβερὰ ἐκείνη ἀπόφασις ὁποῦ λέγει, «πορεύεσθε ἀπ’ ἐμοῦ οἱ κατηραμένοι εἰς τὸ πῦρ τὸ αἰώνιον»[65], μέχρι τοῦ νῦν οὐκ ἐγένετο καὶ ἡ ἄπειρος εὐσπλαγχνία τοῦ Θεοῦ ἑτοίμη πρὸς τὸ βοηθῆσαι, διὰ τοῦτο ἡ Ἐκκλησία τοῦ Χριστοῦ ἱερουργοῦσα πρε­σβεύει καὶ δέεται διὰ τοὺς ἀνετοίμους καὶ ἀσυμφθάστους κεκοιμημένους ὀρθοδό­ξους χριστιανούς, πιστεύουσα ἀναμφιβόλως, ὅτι τοῦτο εἶναι ἔργον θεάρεστον καὶ ὠφελείας πρόξενον, κατὰ τὸν ἱερὸν Διονύσιον, ὁποῦ λέγει. «Δέχεται εὖ μάλα καὶ τοῖς ἀσυμφθάστως καὶ οἷον εἰπεῖν ἀνετοίμως ἐκδημήσασι τὰς ἀπὸ τῶν οἰκείων τούτοις προσφερομένας τῶν ὑστερημάτων ἀναπληρώσεις, καὶ εἰς ἔργον τούτοις καὶ πρᾶξιν λογίζεται· θέλει γὰρ οὕτως ὁ φιλάνθρωπος Κύριος αἰτεῖσθαι καὶ νέμειν τὰ τῶν ἰδίων κτισμάτων πρὸς σωτηρίαν αἰτούμενα, καὶ τότε αὐτοῖς ὁλικῶς ἐπικάμπτεσθαι, οὐχ ὅταν τις ὑπὲρ ἰδίας ψυχῆς ἀγωνίζηται, ἀλλ’ ὅταν καὶ ὑπὲρ τοῦ πέλας τοῦτο ἐργάζεται»[66].

Λοιπὸν τὸ νὰ ὠφελοῦνται αἱ ψυχαὶ μετὰ θάνατον διὰ μέσου τῶν προσευχῶν καὶ ἐλεημοσυνῶν διὰ τὴν ἄπειρον εὐσπλαγχνίαν καὶ ἀγαθότητα τοῦ Θεοῦ, τὸ ὁμολογοῦμεν· τρίτον δὲ τόπον πουργατορίου καὶ καθάρσεως, καθὼς διδάσκουσιν οἱ Λατῖνοι, οὐκ ἀποδεχόμεθα, ἐπειδὴ καὶ ἀπὸ τὸ ἱερὸν εὐαγγέλιον μανθάνομεν περὶ τοῦ πλουσίου καὶ Λαζάρου, ὅτι ὁ μὲν ἀπεκομίσθη ὑπὸ τῶν ἀγγέλων εἰς τὸν κόλ­πον τοῦ Ἀβραάμ, ἡ δὲ ψυχὴ τοῦ πλουσίου εὑρέθη ἐν τῷ ᾅδῃ ὑπάρχουσα ἐν βασάνοις, καὶ ὅτι μεταξὺ τούτων τῶν δύο, παραδείσου καὶ κολάσεως, δὲν εἶναι ἕτερος τόπος ὁποῦ νὰ ἔχῃ πρόσκαιρον κόλασιν, ἀλλὰ χάσμα μέγα καὶ ἀδιάβατον[67]. Ἀλλὰ καὶ ὁ θεολόγος Γρηγόριος, εἰς τὸν λόγον ὁποῦ κάμνει εἰς τὴν πληγὴν τῆς χαλάζης καὶ λέγει, «βέλτιον νῦν παιδευθῆναι καὶ καθαρθῆναι ἢ τῇ ἐκείνῃ βασάνῳ παραπεμφθῆναι, ἡνίκα κολάσεως καιρός, οὐ καθάρσεως»[68], παρίστησι φανερῶς ὅτι μετὰ θάνατον καθαρτήριον πῦρ οὐκ ἔστιν. Ἀλλὰ μήτε εὔλογον ὅλως ἐστὶν ἡ ψυχὴ μετὰ θάνατον, χωρισθεῖσα τοῦ σώματος καί ἄϋλος γενομένη, πρὸ τοῦ νὰ ἀναλάβῃ τὸ ἑαυτῆς σῶμα, νὰ κολάζεται καὶ νὰ καθαίρεται μὲ ὑλικὸν καὶ σωματικὸν πῦρ.

Πρόσθες τελευταῖον, ὅτι τὸ δόγμα τοῦτο τοῦ καθαρτηρίου πυρός, ὡς πρόξε­νον ῥᾳθυμίας καὶ ἀμελείας εἰς τοὺς εὐσεβεῖς, καὶ ὡσὰν ὁποῦ τοὺς καταπείθει νὰ μὴν ἀγωνίζωνται κατὰ τὸ δυνατὸν εἰς τὴν παροῦσαν ζωὴν νὰ καθαρίζωνται ἀπὸ τὰς ἁμαρτίας, ἀλλὰ τοὺς κάμνει νὰ ἐλπίζωσιν ἄλλην κάθαρσιν μετὰ θάνατον, καὶ μετὰ τὴν τοιαύτην ἐλπίδα νὰ ξεκλίνουσιν εἰς κάθε ἁμαρτίαν καὶ ἀπώλειαν, διὰ τοῦτο εἶναι ἀπόβλητον ἀπὸ τὴν ἁγίαν τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίαν. Καθὼς καὶ τὸ δόγμα τοῦ Ὠριγένους, ὁποῦ ἤθελεν ἀποκατάστασιν καὶ τέλος κολάσεως, προ­βαλλόμενος τάχα τὴν τοῦ Θεοῦ φιλανθρωπίαν, ὡς αἴτιον καὶ αὐτὸ τοιαύτης ραθυμίας καὶ ἀπωλείας εἰς τοὺς εὐσεβεῖς οὐ μόνον ἀπεβλήθη ἀπὸ τὴν Ἐκκλησίαν, ἀλλὰ καὶ ὡς αἵρεσις βλάσφημος ἀνεθεματίσθη παρὰ τῆς ἁγίας οἰκουμενικῆς πέμ­πτης Συνόδου[69]. Καὶ ταῦτα μὲν ἀρκοῦσιν εἰς ἀναίρεσιν τοῦ λατινικοῦ πουργατορίου.

Λόγος ε΄. Περὶ τῆς τῶν Ἁγίων μακαριότητος καὶ ἀπολαύσεως.

Παρὰ ταῦτα δὲ καὶ ἐκεῖνο οὐκ ὀρθῶς δοξάζει ἡ Ῥωμαϊκὴ Ἐκκλησία περὶ τῆς τῶν δικαίων ἀπολαύσεως, λέγουσα ὅτι αἱ ψυχαὶ τῶν ἁγίων ἀπέλαβον ἤδη τὴν τελείαν μακαριότητα. Ἡμεῖς δὲ πιστεύοντες τῇ ἀληθείᾳ καὶ ἀποδεχόμενοι τὴν δι­δασκαλίαν τῶν θείων Πατέρων ὁμολογοῦμεν, ὅτι οἱ ἅγιοι δὲν ἀπέλαυσαν ἔτι τε­λείως τὴν μακαριότητα, ἀλλὰ μερικῶς, τὴν δὲ τελείαν μακαριότητα ἀπολαμβάνουσιν ἐν τῇ ἀναστάσει, καθὼς ὁ ἀπόστολος Παῦλος λέγει, ὅτι «ἀπόκειταί μοι ὁ τῆς δικαιοσύνης στέφανος, ὃν ἀποδώσει μοι Κύριος ἐν ἐκείνῃ τῇ ἡμέρᾳ, ὁ δίκαιος κριτής, οὐ μόνον δὲ ἐμοί, ἀλλὰ καὶ πᾶσι τοῖς ἠγαπηκόσι τὴν ἐπιφάνειαν αὐτοῦ»[70]. Ἀλλὰ καὶ ὁ ἱερὸς Αὐγουστῖνος λέγει· «αἱ τῶν ἁγίων ψυχαὶ οὐχ οὕτω τελείως ἀπολαύουσι τῆς θείας θεωρίας πρὸ τῆς ἀναστάσεως ὥσπερ μετὰ ταῦτα». Εἶτα λέγει τὴν αἰτίαν· «ἡ ἕνωσις τῆς ψυχῆς καὶ τοῦ σώματός ἐστι φυσικὴ καὶ οὐσιώδης· οὐκ ἐνδέχεται τὴν τῆς ψυχῆς φύσιν τελείαν ἔχειν τὴν μακαριότητα χωρὶς τοῦ σωμα­τος αὐτῆς, ᾧ ἑνοῦται οὐσιωδῶς καὶ φυσικῶς». Καὶ ὁ μέγας Βασίλειος εἰς τὰ Ἠθικά του λέγει. «Τὸ μὲν γὰρ πρόσωπον πρὸς πρόσωπον καὶ ἡ τελεία ἐπίγνωσις τῆς τοῦ Θεοῦ ἀκαταλήπτου μεγαλειότητος ἐν τῷ μέλλοντι αἰῶνι τοῖς ἀξίοις ἀποδοθῆναι ἐπήγγελται· νῦν δὲ κἂν Παῦλός τις ᾖ, κἂν Πέτρος, βλέπει μὲν ἀληθῶς καὶ οὐ πλανᾶται, οὐδὲ φαντάζεται, δι’ ἐσόπτρου δὲ καὶ δι’ αἰνίγματος καὶ τὸ ἐκ μέρους Κυ­ρίου εὐχαρίστως ἐκδέχεται»[71]. Ἀλλὰ καὶ ὁ θεῖος Χρυσόστομος, ἐξηγῶντας τὸ ια΄ κεφ. τῆς πρὸς Ἑβραίους ἐπιστολῆς εἰς τὸν κζ΄ λόγον, λέγει. «Τίς οὖν ὁ μισθὸς τῆς τοσαύτης ἀμοιβῆς; τίς ἡ ἀνταπόδοσις; οὐδέπω ἀπέλαβον ἐκεῖνοι· χρόνους ἔχουσι τοσούτους νικήσαντες, καὶ οὐδέπω ἀπέλαβον· ὑμεῖς δὲ ἐν τῷ ἀγῶνι ὄντες, ἀσχάλλετε; ἐννοήσατε καὶ ὑμεῖς, τί ἐστι καὶ ὅσον ἐστὶ τὸν Ἀβραὰμ καθῆσθαι καὶ τὸν ἀπόστολον Παῦλον, περιμένοντας πότε σὺ τελειωθῇς, ἵνα δυνηθῶσι τότε λαβεῖν τὸν μισθόν»· εἶτα κατωτέρω λέγει· «ἕνα ὥρισε πᾶσι τῶν στεφάνων τὸν καιρόν, καὶ ὁ πρὸ τοσούτων καιρῶν νενικηκὼς μετὰ σοῦ λαμβάνει τὸν στέφανον· τὸ γὰρ ὁμοῦ δοξασθῆναι μεγάλη ἡδονή»[72]. Ὁ αὐτὸς εἰς τὴν πρὸς Κορινθίους α΄ ἐπιστολὴν λέγει. «Κἂν μένῃ ἡ ψυχή, κἂν μυριάκις ἀθάνατός ἐστιν, ὥσπερ οὖν καί ἐστι, τῆς σαρκὸς χωρὶς οὐ καταλήψεται τὰ ἀπόρρητα ἀγαθὰ ἐκεῖνα, ὥσπερ οὖν οὐδὲ κολασθήσεται· ταῦτα γὰρ φανερωθήσεται ἔμπροσθεν τοῦ βήματος τοῦ Χριστοῦ, ἵνα ἕκαστος κομίσηται τὰ διὰ τοῦ σώματος πρὸς ἃ ἔπραξεν, εἴτε ἀγαθὰ εἴτε κακά»[73]. Σύμφωνα μὲ τοὺς εἰρήμενους Πατέρας καὶ ὁ μέγας Ἀθανάσιος καὶ Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνὸς καὶ ἄλλοι πολλοὶ Πατέρες διδάσκουσιν, ὅτι δὲν ἀπέλαυσαν ἀκόμη τε­λείως οἱ δίκαιοι τὴν μακαριότητα. Εἰ δὲ καὶ φαίνονταί τινες διδάσκαλοι τῆς Ἐκ­κλησίας νὰ λέγουσιν, ὅτι ἀπέλαυσαν αἱ ψυχαὶ τῶν ἁγίων τὴν μακαριότητα καὶ ὅτι διάγουσιν ἐν τῷ οὐρανῷ καὶ κατ’ αὐτὸν τὸν παράδεισον, ἀλλὰ καὶ οὗτοι πάντες ἐννοοῦσι τὴν μερικὴν καὶ ὄχι τὴν τελείαν ἀπόλαυσιν, καθόσον αἱ τῶν ἁγίων ψυ­χαὶ βλέπουσι, καθὸ ψυχαί, τὴν μακαριότητα καὶ δόξαν τοῦ Θεοῦ καὶ ἔχουσιν εὐφροσύνην καὶ αἴσθησιν τοῦ παραδείσου, καὶ τοῦτο λέγεται μερικὴ ἀπόλαυσις. Τὴν δὲ τελείαν ἀπόλαυσιν ἔχουσι νὰ ἀπολαύσουν ἐν τῇ ἀναστάσει μετὰ τοῦ σώμα­τος αὐτῶν, καθὼς ἀπὸ τὰ ῥητὰ τῶν ἡμετέρων Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας ἐμάθομεν, εἰς τὰ ὁποῖα ἀκολουθοῦσα καὶ πιστεύουσα ἡ καθ’ ἡμᾶς Ἀνατολικὴ τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησία ὁμολογεῖ μετὰ τῆς ἀληθείας τὴν τελείαν ἀπόλαυσιν τῶν ἁγίων ἐν τῷ μέλλοντι αἰῶνι, καὶ ἀποστρέφεται τὴν δόξαν τῶν Λατίνων, ὁποῦ λέγει πῶς ἀπέλαυσαν ἤδη οἱ ἅγιοι τὴν τελείαν μακαριότητα.

Λόγος ς΄. Περὶ πνικτοῦ.

Καὶ ὄχι μόνον εἰς αὐτὰς τὰς πέντε διαφοράς, ὁποῦ ἀπαριθμήσαμεν ἀνωτέρω, καινοτομοῦσιν οἱ Λατῖνοι καὶ ἀνατρέπουσι τὰ εὐσεβῆ καὶ ὀρθὰ δόγματα τῆς τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίας, ἀλλὰ καὶ ἄλλας παραδόσεις τῆς Ἐκκλησίας, βεβαιω­μένας παρὰ τῶν ἁγίων Ἀποστόλων, ἱερῶν Συνόδων τε καὶ θείων Πατέρων, ἀθετοῦσι καὶ περιφρονοῦσι χωρὶς καμμίαν συστολήν· καθὼς φέρε εἰπεῖν συγχωροῦσι τὸ νὰ τρώγωσι πνικτὸν καὶ αἷμα, καὶ μὲ ὅλον ὅπου ὁ ξζ΄ κανὼν τῆς ἐν Τρούλλῳ Συνόδου ῥητῶς τὸ ἀπαγορεύει λέγων. «Ἡ θεία Γραφὴ ἡμῖν ἐνετείλατο, ἀπέχεσθαι αἵματος καὶ πνικτοῦ καὶ πορνείας. Τοῖς οὖν διὰ τὴν λίχνον γαστέρα αἷμα οἱουδήποτε ζῴου τέχνῃ τινὶ κατασκευάζουσιν ἐδώδιμον, καὶ οὕτω τοῦτο ἐσθίουσι, προσφόρως ἐπιτιμῶμεν»[74]. Πῶς λοιπὸν δὲν αἰσχύνονται οἱ Λατῖνοι, φα­νερὰ ἀνατρέποντες τὴν παραγγελίαν τῆς θείας Γραφῆς καὶ τὸν συνοδικὸν τοῦ­τον κανόνα;

Λόγος ζ΄. Περὶ τοὺς νηστεύοντας τὸ Σάββατον.

Ἔτι νηστεύουσι τὸ σάββατον, ἐναντιούμενοι τῷ ζς΄ κανόνι τῶν ἁγίων Ἀπο­στόλων, ὁ ὁποῖος λέγει. «Εἴ τις εὑρεθῇ τὴν Κυριακὴν ἡμέραν νηστεύων ἢ τὸ σάβ­βατον (πλὴν τοῦ ἑνὸς μόνου), εἰ μὲν κληρικὸς καθαιρείσθω, εἰ δὲ λαϊκὸς ἀφοριζεσθω»[75]. Διότι τὸ μὲν σάββατον εἶναι εὐχαριστία τῆς δημιουργίας, ἡ δὲ κυριακὴ τῆς ἀναστάσεως· καὶ ὅτι αὗται αἱ ἡμέραι προοίμιον εἶναι τῆς ἀναστάσεως ἀληθῶς, ἐπειδὴ καὶ κατέβη ὁ Σωτὴρ εἰς τὸν ᾅδην καὶ ἔδωσε τὴν ἐλευθερίαν καὶ τὴν ἀνάστασιν, καὶ διὰ τοῦτο δὲν εἶναι πρέπον νὰ γίνεται ἐν αὐταῖς ταῖς ἡμέραις νη­στεία. Κατὰ δὲ μόνον τὸ μέγα σάββατον νηστεύομεν, ἐπειδὴ καὶ ἐν αὐτῷ τὸ δεσποτικὸν σῶμα ἔκειτο ἐν τῷ τάφῳ ἄπνουν. Ὅμως οἱ τὰ πάντα τολμῶντες Λα­τῖνοι, καὶ μηδὲ ἓν ἀφίνοντες τῆς ἐκκλησιαστικῆς τάξεως καὶ παραδόσεως ἀκαινοτόμητον, καὶ αὐτὸ καθὼς καὶ τὰ ἄλλα τὸ ἀθέτησαν.

Πρὸς τούτοις βαπτίζοντες τὰ βρέφη, δὲν μεταδιδόασιν εἰς αὐτὰ τὰ ἄχραντα μυστήρια, ἀλλὰ μέχρι πολλῶν ἐτῶν τὰ ὑστεροῦσιν ἀπὸ τὸν ἁγιασμὸν ἐκείνων. Ἀλλὰ καὶ χωρὶς χρίσματος ἐκτελοῦσι τὸ βάπτισμα, ὥστε πολλοὶ βαπτιζόμενοι νὰ τελειοῦνται καὶ ν’ ἀποθνήσκουσι χωρὶς χρίσματος καὶ χωρὶς τῆς μεταλήψεως τῶν μυστηρίων. Ἀλλὰ καὶ εἰς τὴν μετάδοσιν τῶν ἀχράντων μυστηρίων καινοτομοῦσι καὶ μεταλαμβάνουσι τοὺς πιστοὺς χριστιανοὺς σῶμα μόνον καὶ ὄχι αἷμα, ἔξω ἀπὸ τὴν παράδοσιν τοῦ Χριστοῦ, τῶν Ἀποστόλων καὶ ἁπλῶς τῆς καθόλου ἁγίας τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίας.

Πρὸς δὲ τούτοις διέφθειραν καὶ τὴν παράδοσιν τοῦ ἁγίου εὐχελαίου, καὶ λέγουσιν ὅτι δὲν πρέπει νὰ γίνεται εἰς τοὺς ἀρρώστους, ἀλλὰ εἰς τοὺς ἀποθνήσκοντας, διότι, λέγουσιν, ἐπειδὴ τὸ εὐχέλαιον ἀφίησιν ἁμαρτίας, διὰ τοῦτο μόνον εἰς τὸ τέλος τῆς ζωῆς πρέπει νὰ γίνεται, μήπως καὶ ἐπιζήσας τινὰς ξαναμάρτῃ ὕστερον. Ὢ τῆς ἀναισθησίας, παραλόγου τε καὶ ἐσφαλμένης ὑπολήψεως τῶν Λατίνων. Ὁ μὲν Ἰάκωβος ὁ ἀδελφόθεος λέγει· «Ἀσθενεῖ τις ἐν ὑμῖν, προσκαλεσάτω τοὺς πρεσβυτέρους τῆς Ἐκκλησίας, καὶ προσευξάσθωσαν ἐπ’ αὐτόν, ἀλείψαντες αὐτὸν ἐλαίῳ ἐν τῷ ὀνόματι τοῦ Κυρίου, καὶ ἡ εὐχὴ τῆς πίστεως σώσει τὸν κάμνοντα, καὶ ἐγερεῖ αὐτὸν ὁ Κύριος, κἂν ἁμαρτίας ᾖ πεποιηκώς, ἀφεθήσεται αὐτῷ»[76]. Ὥστε φανερὸν εἶναι, ὅτι τὸ ἅγιον εὐχέλαιον γίνεται διὰ τοὺς ζῶντας, ὥστε χριόμενοι νὰ ζῶσι καὶ νὰ μένωσι κεκαθαρμένοι· τὸ ὁποῖον καὶ ὁ Χριστὸς ἐφανέρωσεν εἰς τὸν παράλυτον λέγων· «ἀφέωνταί σοι αἱ ἁμαρτίαι σου, καὶ ἔγειραι καὶ περιπάτει, καὶ ἴδε, ὑγιὴς γέγονας, μηκέτι ἁμάρτανε»[77], καὶ ἀλλαχοῦ, «ἤλειφον ἐλαίῳ πολλοὺς ἀρρώστους καὶ ἐθεράπευον»[78]· καὶ καθὼς ἀνωτέρω εἶπεν ὁ ἀδελφόθεος, «καὶ ἡ εὐχὴ τῆς πίστεως σώσει τὸν κάμνοντα». Οἱ δὲ Λατῖνοι ἐξ ἐναντίας λέγουσιν, ὅτι χρίεται διὰ νὰ ἀποθάνῃ, καὶ ὅταν δὲν ἐλπίζῃ νὰ σηκωθῇ ὁ νοσῶν.

Ἐπίλογος.

Ἀλλά, καθὼς εἴπομεν, ὄχι μόνον τὰ δόγματα τῆς εὐσεβοῦς πίστεως, ἀλλὰ καὶ τὰς παραδόσεις καὶ τάξεις τῆς Ἐκκλησίας ἀνέτρεψαν καὶ διέφθειραν οἱ κατὰ πάντα καινοτομοῦντες Λατῖνοι, ἐναντιούμενοι καὶ τῇ εὐαγγελικῇ διδασκαλίᾳ καὶ τοῖς ἀποστολικοῖς κανόσι καὶ εἰς τὰς ἱερὰς Συνόδους καὶ ἁπλῶς εἰπεῖν εἰς τοὺς Πατέρας τῆς Ἐκκλησίας καὶ τὰς ἐξ ἀρχῆς φυλαττομένας παρ’ ἡμῶν πάντων τῶν εὐσεβῶν παραδόσεις τῆς Ἐκκλησίας. Καὶ ὅτι μὲν αὐτοὶ ἐθελοκάκως ἁμαρτάνουσι καὶ ἐναντιοῦνται εἰς τὴν ἀλήθειαν, καθὼς ἀρκετὰ τὸ ἐφανερώσαμεν μέχρι τοῦδε, οὐδεὶς νοῦν ἔχων ἀμφιβάλλει. Μόλον τοῦτο, ἐὰν ἔμεινε τὸ κακὸν εἰς τοῦ λόγου τους, ὀλίγον μᾶς ἔμελλε νὰ τοὺς κρίνωμεν καὶ νὰ τοὺς κατακρίνωμεν, ὡσὰν ὁποῦ δὲν προξενεῖται ἐκ τούτου καμμία ὠφέλεια εἰς αὐτούς, οἱ ὁποῖοι διὰ πεῖσμα καὶ πάθος ἄλογον ἐσχίσθησαν ἀπὸ τὴν καθόλου Ἐκκλησίαν, καὶ ἐπενόησαν τόσας και­νοτομίας καὶ νεωτερισμοὺς εἰς τὰ τῆς εὐσεβοῦς πίστεως δόγματα καὶ παραδόσεις. Ἁλλ’ ἐπειδὴ καὶ βλέπομεν, ὅτι τὸ ἰδικόν τους κακὸν καὶ τὸ φαρμάκι τῆς κακοδοξίας των σπεύδουσιν ὡσὰν ὄφεις ὀλέθριοι νὰ τὸ μεταδώσουν καὶ εἰς τοὺς ἁπλουστέρους χριστιανοὺς τοῦ ἡμετέρου γένους, τῆς Ἀνατολικῆς δηλαδὴ τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίας, καὶ μὲ τρόπους ἀπατηλοὺς νὰ τοὺς διαφθείρωσι καὶ νὰ τοὺς σύρωσιν ἀθλίως εἰς τὸν κρημνὸν καὶ τὸ βάραθρον τῆς ἀπωλείας, διὰ τοῦτο λυπούμενοι καὶ φροντίζοντες τοὺς ἰδικούς μας χριστιανούς, ἐγράψαμεν καὶ ἐφανερώσαμεν ἐν τῷ παρόντι μὲ συντομίαν ἐκεῖνα ὁποῦ φρονεῖ καὶ δοξάζει ἡ Ἀνατολικὴ τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησία καὶ τὰ ὑγιῆ καὶ ὀρθὰ δόγματα αὐτῆς· ὁμοίως ἐφανερώσαμεν καὶ τοὺς νεωτερισμοὺς καὶ τὰς ἀπάτας τῆς λατινικῆς κακοδοξίας, διὰ νὰ στηρίζωνται οἱ εὐσεβεῖς εἰς τὴν εὐσέβειαν, καὶ νὰ μὴν ἀπατῶνται ἀπὸ τὰς λατινικὰς φλυαρίας.

Ὅθεν καὶ συμβουλεύομεν πατρικῶς καὶ πνευματικῶς ὅλους τοὺς ὑπὸ τὸν ἁγιώτατον πατριαρχικὸν θρόνον τῆς Ἀντιοχείας εὑρισκομένους χριστιανούς, μι­κρούς τε καὶ μεγάλους, πάσης τε καὶ παντοίας τάξεως καὶ καταστάσεως, νὰ προσέχετε καλῶς καὶ νὰ φυλάττετε τὴν πατροπαράδοτόν σας πίστιν, καὶ νὰ μένετε στερεῶς μέσα εἰς τὰ ὅρια τῆς Ἀνατολικῆς τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίας, ἡ ὁποία ὅσα παρέλαβε καὶ ἐδιδάχθη ἄνωθεν καὶ ἐξ ἀρχῆς ἀπὸ τὸν Ἰησοῦν Χριστὸν καὶ τοὺς ἁγίους Ἀποστόλους, ἱερὰς Συνόδους καὶ θείους Πατέρας, καὶ ὅλας τὰς παραδόσεις τῆς ἁγίας τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίας, ἐγγράφους τε καὶ ἀγράφους, τὰ ἐφύλαξε καὶ τὰ φυλάττει ἀπαρασάλευτα καὶ ἀνόθευτα, καὶ νὰ ἀπέχετε μακρὰν ἀπὸ τὰς καινοτομίας καὶ τοὺς νεωτερισμοὺς τῶν Λατίνων, οἱ ὁποῖοι δὲν ἄφησαν κανένα δόγμα καὶ μυστήριον καὶ παράδοσιν τῆς Ἐκκλησίας ὁποῦ νὰ μὴν τὸ φθείρουν καὶ νὰ τὸ νοθεύσουν. Καὶ οὕτω μὲν ποιοῦντες καὶ ἐμμένοντες εἰς τὴν πατροπα­ράδοτόν σας εὐσέβειαν, θέλετε ἔχῃ μισθὸν παρὰ Θεοῦ πολλαπλάσιον καὶ ζωὴν τὴν αἰώνιον καὶ ψυχικὴν σωτηρίαν, καὶ παρὰ πάντων τῶν Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας καὶ παρ’ ἡμῶν εὐχὰς καὶ εὐλογίας πνευματικάς. Ὅστις δὲ τολμήσει ἀπὸ λό­γου σας νὰ ἀθετήσῃ τὰ δόγματα τῆς Ἀνατολικῆς τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίας καὶ νὰ παρασαλεύσῃ κανένα ἀπὸ αὐτὰ καὶ νὰ δεχθῇ κανένα νεωτερισμὸν καὶ ἀπάτην καὶ ψεῦδος τῆς λατινικῆς κακοδοξίας, ἂς γνωρίζῃ βεβαίως ὁ τοιοῦτος, ὅτι ἁμαρτάνει θανάσιμα, ἐπειδὴ καὶ εὐγαίνει ἀπὸ τὰ ὅρια τῆς εὐσεβείας, καὶ γίνεται ὑπόδικος καὶ ὑπεύθυνος τῇ αἰωνίῳ κολάσει καὶ ὡσὰν ἀσεβὴς καὶ αἱρετικὸς λογισθήσεται παρὰ Θεῷ, λαμβάνοντας τὰς ἀρὰς τοῦ Χριστοῦ καὶ τῶν Ἀποστόλων καὶ τῶν Συνόδων καὶ ὅλων τῶν ἁγίων τῆς Ἐκκλησίας, ὡς παραβάτης καὶ καταφρονητὴς τῆς διδασκαλίας καὶ παραδόσεως αὐτῶν.

Τὸ ἴσον τῶν πατριαρχικῶν ὑπογραφῶν καὶ λοιπῶν ἀρχιερέων ἀπαράλλακτον.

† Ἱερεμίας, ἐλέῳ Θεοῦ ἀρχιεπίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως, νέας Ῥώμης, καὶ οἰκουμενικὸς Πατριάρχης, ἀποφαίνομαι καὶ ὁμολογῶ ταύτην εἶναι τὴν δόξαν καὶ ὁμολογίαν τῆς ἁγίας Ἀνατολικῆς τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίας περὶ τῶν ἐνταῦθα ἐκτεθέντων προ­βλημάτων.

† Ἀθανάσιος, ἐλέῳ Θεοῦ Πατριάρχης τῆς μεγάλης θεουπόλεως Ἀντιοχείας, συναποφαίνομαι καὶ ὁμολογῶ ταύτην εἶναι τὴν δόξαν καὶ ὁμολογίαν τῆς ἁγίας Ἀνατολικῆς τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίας περὶ τῶν ἐνταῦθα ἐκτεθέντων προβλημάτων.

† Χρύσανθος, ἐλέῳ Θεοῦ Πατριάρχης τῆς ἁγίας πόλεως Ἱερουσαλὴμ καὶ πάσης Πα­λαιστίνης, ἀποφαίνομαι ταύτην εἶναι τὴν δόξαν καὶ ὁμολογίαν τῆς ἁγίας Ἀνατολικῆς τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίας περὶ τῶν ἐνταῦθα ἐκτεθέντων προβλημάτων.

† Ἔγωγε Ἡρακλείας καὶ Ῥεδαιστοῦ Καλλίνικος, τὰ προβληθέντα ἀποδεχόμενος συμ­φρονῶ καὶ συμφθέγγομαι τοῖς ἁγιωτάτοις Πατριάρχαις, καὶ οὕτως ὁμολογῶ καὶ δοξάζω καρδίᾳ καὶ στόματι, καθάπερ καὶ ἡ τοῦ Χριστοῦ ἁγία καθολικὴ καὶ ἀποστολικὴ ἀνατο­λικὴ Ἐκκλησία κηρύττει,

† Ὁ Κυζίκου Αὐξέντιος, τὰ προβληθέντα ἀποδεχόμενος συμφρονῶ καὶ συμφθέγγομαι τοῖς ἁγιωτάτοις Πατριάρχαις, καὶ οὕτως ὁμολογῶ καὶ δοξάζω καρδίᾳ καὶ στόματι, καθάπερ καὶ ἡ τοῦ Χριστοῦ ἁγία καθολικὴ ἀνατολικὴ Ἐκκλησία κη­ρύττει.

† Ὁ Νικομήδειας Παΐσιος, τὰ προβληθέντα ἀποδεχόμενος συμφρονῶ καὶ συμφθέγγομαι τοῖς ἁγιωτάτοις Πατριάρχαις καὶ οὕτως ὁμολογῶ μέχρις ἐσχάτης μου ἀναπνοῆς.

† Ὁ Νικαίας Γεράσιμος, περὶ τῶν τῇδε ἐμπεριεχομένων σύμφρων εἰμὶ διόλου τοῖς ἁγιωτάτοις Πατριάρχαις.

† Ὁ Χαλκηδόνος Παρθένιος, τὰ προβληθέντα ἀποδεχό­μενος συμφρονῶ καὶ συμφθέγγομαι τοῖς ἁγιωτάτοις Πατριάρχαις, καὶ οὕτως ὁμολογῶ καὶ δοξάζω καρδίᾳ καὶ στόματι, καθάπερ ἡ τοῦ Χριστοῦ ἁγία Ἀνατολικὴ Ἐκκλησία κη­ρύττει.

† Ὁ Γάνου καὶ Χώρας Γρηγόριος, τὰ προβληθέντα ἀποδεχόμενος συμφρονῶ καὶ συμφθέγγομαι τοῖς ἁγιωτάτοις Πατριάρχαις, καὶ οὕτως ὁμολογῶ καὶ δοξάζω καρδίᾳ καὶ στόματι, καθάπερ καὶ ἡ τοῦ Χριστοῦ ἁγία καθολικὴ ἀποστολικὴ ἀνατολικὴ Ἐκκλη­σία κηρύττει.

† Ὁ Σοφίας Ἀναστάσιος τὰ προβληθέντα ἀποδεχόμενος συμφθέγγομαι τοῖς ἁγιωτάτοις Πατριάρχαις, καὶ οὕτως ὁμολογῶ καὶ δοξάζω καρδίᾳ καὶ στόματι, καθά­περ καὶ ἡ τοῦ Χριστοῦ ἁγία καθολικὴ ἀποστολικὴ ἀνατολικὴ Ἐκκλησία κηρύττει.

ΠΗΓΗ:

Ἰω. Καρμίρη, Τὰ Δογματικὰ καὶ Συμβολικὰ Μνημεῖα τῆς Ὀρθοδόξου Καθολικῆς Ἐκκλησίας,

τ. ΙΙ, ἐν Ἀθήναις 1953, σ. 822-859.

---

[1] Ἰω. 20,22.

[2] MPG, 28,720.

[3] MPG, 75,585.

[4] MPG, 32,140.

[5] Ἰω. 16,13.

[6] Ἰω. 14,6.

[7] Ῥωμ. 8,9.

[8] Γαλ. 4,6.

[9] Λογ. 31,29, MPG, 36,165.

[10] MPG, 89,1325

[11] MPG, 96,605.

[12] MPG, 94,849.

[13] MPL, 42,919.

[14] MPG, 76,357.

[15] MPG, 26,533.

[16] MPG, 76,308.

[17] Λογ. 24.

[18] MPG, 43,29.

[19] MPG, 43,36.

[20] MPG, 43,28.

[21] MPG, 28,1125.

[22] MPG, 94,813.

[23] Γεν. 4,1.

[24] Α΄ Κορ. 1,9.

[25] Ἰω. 1,3.

[26] Α΄ Κορ. 2,10.

[27] Α΄ Κορ. 12,8.

[28] MPG, 28,1296.

[29] MPG, 94,832/3.

[30] MPG, 91,136.

[31] MPG, 98,1461.

[32] MPG, 37,412.

[33] MPG, 94,824.

[34] Ἰω. 10,30.

[35] Β΄ Κορ. 13,13.

[36] MPG, 56,555.

[37] Α΄ Ἰω. 4,8.

[38] MCC, 17,525.

[39] MCC, 17,516/7.

[40] Ψαλμ. 109,4.

[41] Γεν. 14,18.

[42] Ἐξόδ. 12,1.

[43] Ἐξόδ. 12,3.

[44] Ἐξόδ. 12,6.

[45] Ἐξόδ. 12,18.

[46] MPG, 123,648.

[47] Ματθ. 26,26.

[48] Α΄ Κορ. 11,23.

[49] MPG, 78,256.

[50] MPG, 95,1141/4.

[51] Γ. Ράλλη - Μ. Ποτλῆ, Σύνταγμα, ΙΙ,90.

[52] Γ. Ράλλη - Μ. Ποτλῆ, Σύνταγμα, ΙΙΙ,206.

[53] Γ. Ράλλη - Μ. Ποτλῆ, Σύνταγμα, ΙΙ,91, MPG, 137,181.

[54] Ἰω. 12,24.

[55] Ματθ. 5,13.

[56] Κολοσ. 4,6.

[57] Ἰω. 14,2.

[58] MPG, 6,1316/7.

[59] Α΄ Κορ. 3,11/5.

[60] Ἰακ. 2,20.

[61] Ῥωμ. 13,12.

[62] Β΄ Πέτρ. 3,10.

[63] Α΄ Κορ. 3,13.

[64] MPG, 30,80.

[65] Ματθ. 25,41.

[66] Πρβλ. καὶ Ἰω. Δαμασκηνοῦ, Περὶ τῶν ἐν πίστει κεκοιμημένων, 8, MPG, 95,253.

[67] Λουκ. 16,23 ἑξ.

[68] MPG, 35,944.

[69] Ἰω. Καρμίρη, Μνημεῖα, τ. Ι, ἔκδ. β΄, σ. 198 ἑξ.

[70] Β΄ Τιμ. 4,8.

[71] MPG, 31,681.

[72] MPG, 63,192.

[73] MPG, 61,335.

[74] Ἰω. Καρμίρη, Μνημεῖα, τ. Ι, ἔκδ. β΄, σ. 233.

[75] Ἰω. Καρμίρη, Μνημεῖα, τ. Ι, ἔκδ. β΄, σ. 253.

[76] Ἰακ. 5,14/5.

[77] Ἰω. 5,8 ἑξ.

[78] Μάρκ. 6,13.