Τό μυθιστόρημα της Υπατίας

ΤΕΥΧΟΣ 66    ΤΡΙΠΟΛΙΣ     ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ - ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2010

ΤΟ ΜΥΘΙΣΤΟΡΗΜΑ ΤΗΣ ΥΠΑΤΙΑΣ

Ποιά ἦταν ἡ ἱστορικὴ Ὑπατία

Ἡ Ἀλεξανδρινὴ νεοπλατωνικὴ φιλόσοφος Ὑπατία ὑπῆρξε ἡ πρώτη γυναίκα ποὺ διακρίθηκε στὰ μαθηματικά. Μολονότι θεωρεῖται ὅτι ὁ βίος της ἁπλώνεται στὴν Ἀλεξάνδρεια, περίπου ἀπὸ τὸ 370 ὡς τὸ 415 μ.Χ., ἡ μαρτυρία τοῦ χρονογράφου Ἰωάννη Μαλάλα καὶ ἄλλες σοβαρὲς ἐνδείξεις συγκλίνουν στὸ ὅτι γεννήθηκε γύρω στὸ 355 καὶ ἑπομένως πέθανε περίπου 60 ἐτῶν (M. Dzielska, Ὑπατία ἡ Ἀλεξανδρινή, Ἀθήνα 1997, σ. 188). Κόρη του Θέωνος, ἐπίσης μαθηματικοῦ καὶ φιλοσόφου, ἀναδείχθηκε στὴν ἀναγνωρισμένη ἡγέτιδα τῆς Νεοπλατωνικῆς Σχολῆς στὴν Ἀλεξάνδρεια. Σύμφωνα μὲ τὸ βυζαντινὸ λεξικὸ Σούδα τοῦ 10ου αἰ., ἡ Ὑπατία συνέταξε σχόλια στὴν Ἀριθμητικὴ τοῦ Διοφάντη τοῦ Ἀλεξανδρέως, στὰ Κωνικὰ τοῦ Ἀπολλώνιου ἀπὸ τὴν Πέργη καὶ στὸν Ἀστρονομικὸ κανόνα τοῦ Πτολεμαίου. Αὐτὰ τὰ ἔργα μπορεῖ νὰ χάθηκαν, ἀλλὰ οἱ τίτλοι τους, σὲ συνδυασμὸ μὲ τὶς ἐπιστολὲς τοῦ Συνεσίου ἐπισκόπου Κυρήνης, ὁ ὁποῖος τὴν συμβουλευόταν γιὰ θέματα ὅπως ἡ κατασκευὴ ἑνὸς ἀστρολάβου, δείχνουν ὅτι ἡ Ὑπατία εἶχε ἀφοσιωθεῖ ἰδιαίτερα στὴν ἀστρονομία καὶ τὰ μαθηματικά, ἐνῶ ἡ ὕπαρξη κάποιων αὐστηρὰ φιλοσοφικῶν ἔργων της εἶναι ἄγνωστη. Γι’ αὐτὸ καὶ ἡ φιλοσοφία της, περισσότερο λόγια καὶ ἐπιστημονικὴ ὡς πρὸς τὴ φύσης της καὶ λιγότερο ἀπόκρυφη, ἀποτέλεσε τὴν πεμπτουσία τοῦ ἀλεξανδρινοῦ νεοπλατωνισμοῦ. Ἡ εὐγλωττία της, ἡ σπάνια μετριοφροσύνη της καὶ ἡ ὀμορφιά της σὲ συνδυασμὸ μὲ τὰ ἀξιοσημείωτα πνευματικὰ χαρίσματά της προσείλκυσαν μεγάλο ἀριθμὸ μαθητῶν. Τὰ κατὰ πᾶσα πιθανότητα ἰδιωτικὰ μαθήματα ποὺ παρέδιδε γιὰ θέματα φιλοσοφίας, συμπεριλαμβανομένων τῶν μαθηματικῶν, κρίνονταν πολὺ ἐπιτυχημένα. Μολονότι τὴ διδασκαλία της ἀποτελοῦσαν τὰ συνήθη ὑπομνήματα στὰ ἔργα τοῦ Πλάτωνος, τοῦ Ἀριστοτέλους καὶ τῶν ἄλλων φιλοσόφων, στὴν ἐποχή της ξεσήκωσε μεγάλο θόρυβο ἐπειδὴ τὴν ἀσκοῦσε μία γυναίκα.

Ἡ Ὑπατία θαυμαζόταν ἐξίσου καὶ γιὰ τὴν ἠθική της αὐστηρότητα. Ζοῦσε λιτά, σχεδὸν ἀσκητικά. «Πάντες γάρ, δι’ ὑπερβάλλουσαν σωφροσύνην, πλέον αὐτήν ᾐδοῦντο, καὶ κατεπλήττοντο» (Σωκράτους, Ἐκκλ. Ἱστ., 7,15). Στὶς πηγὲς ἀναφέρεται χαρακτηριστικὸ περιστατικὸ Κυνικῆς συπεριφορᾶς της σὲ μαθητή, ποὺ ἦταν ἐρωτευμένος μαζί της (Σούδα Ι.4, 664-646)· αὐτὸ ὅμως μπορεῖ νὰ θεωρηθεῖ δεῖγμα πλωτινισμοῦ. Ἐνδεχομένως στὴ νεοπλατωνικὴ διανόησή της νὰ εἶχε ἐπηρεαστεῖ, ὅπως ἄλλωστε καὶ ὁ μαθητής της Συνέσιος, περισσότερο ἀπὸ τὸν Πλωτίνο καὶ τὸν Πορφύριο, παρὰ ἀπὸ τὸν Ἰάμβλιχο. Μεταξὺ τῶν μαθητῶν της ἦταν καὶ ὁ Συνέσιος, ὁ μετέπειτα ἐπίσκοπος Πτολεμαΐδος (περ. 410), τοῦ ὁποίου σώζονται ἑπτὰ ἐπιστολὲς ἀπευθυνόμενες πρὸς αὐτήν, ὅπου τὴν ἀποκαλοῦσε μητέρα του, ἀδελφή του, διδάσκαλο καὶ εὐεργέτιδά του.

Ἡ Ὑπατία ἀποτελοῦσε σύμβολο μάθησης καὶ ἐπιστήμης. Λόγῳ τῶν συνθηκῶν τῆς ἐποχῆς, κατέστη ἐπίκεντρο τῆς ἔντασης καὶ τῆς ἀναταραχῆς μεταξὺ Χριστιανῶν καὶ μὴ-Χριστιανῶν, ποὺ ταλαιπώρησαν τὴν Ἀλεξάνδρεια περισσότερες ἀπὸ μία φορές. Μετὰ τὴν ἄνοδο τοῦ ἁγίου Κυρίλλου στὸν πατριαρχικὸ θρόνο τῆς Ἀλεξάνδρειας τὸ 412, ἡ Ὑπατία δολοφονήθηκε μὲ χαρακτηριστικὴ ἀγριότητα ἀπὸ μιὰ φανατικὴ ὁμάδα Χριστιανῶν καὶ μοναχῶν, ὑποτίθεται ἐξαιτίας τῆς σχέσης της μὲ τὸν Ὀρέστη, τὸν εἰδωλολάτρη ἔπαρχο τῆς πόλης (Σωκράτους, Ἐκκλ. Ἱστ., 7, 13-15). Ὁ χριστιανικὸς πληθυσμὸς τῆς πόλης τὴν θεώρησε ὡς ὑπεύθυνη γιὰ τὴ διατήρηση τῆς ἀδιαλλαξίας τοῦ ἐπάρχου ἔναντι τοῦ ἁγίου Κυρίλλου. Ὁ λαὸς ἐπιθυμοῦσε τὴν ὑπέρβαση τῆς διαμάχης μεταξύ ἐπάρχου καί ἐπισκόπου, ὅμως οἱ φανατικοὶ τῆς ἐποχῆς, οἱ ἔχοντες ζῆλον «οὐ κατ’ ἐπίγνωσιν» (Ρωμ. 10,2), κατέληξαν στό ἔγκλημα. Σημειωτέον πὼς βασικὴ ἱστορικὴ πηγὴ γιὰ τὴ ζωὴ καὶ τὸ τέλος τῆς Ὑπατίας εἶναι ὁ ἱστορικὸς Σωκράτης ὁ Σχολαστικός, σύγχρονος καί ἀντίπαλος τοῦ ἁγίου Κυρίλλου Ἀλεξανδρείας. Ὁ Σωκράτης ἀνῆκε στὴν αἵρεση τῶν Νοβατιανῶν, τοὺς ὁποίους καταπολέμησε ὁ ἅγιος Κύριλλος μαζὶ μὲ τοὺς Ἑβραίους κατοίκους τῆς πόλης.

  

Ἀπὸ τὸν φανατισμὸ μιᾶς ἐποχῆς στὸν σκοταδισμὸ τῆς λογοτεχνίας

Στὴ νεώτερη βιβλιογραφία ὑπερίσχυσε ἡ ἀναφορὰ στὸ «μαρτύριο» τῆς Ὑπατίας παρὰ στὴν πνευματικὴ δραστηριότητά της. Λόγῳ τῶν δραματικῶν περιστάσεων τοῦ βίου της στὸ μεταίχμιο μιᾶς ὁριακῆς σύγκρουσης νέου καὶ παλαιοῦ ἱστορικοῦ κόσμου, χριστιανισμοῦ καὶ παγανισμοῦ, ἡ ἐπίδρασή της στὴν ὕστερη ἀρχαιότητα ὑπῆρξε μεγάλη, ἀλλὰ περίπου ἄλλη τόση φήμη ἀπέκτησε ὀφειλόμενη ἐν μέρει στὴν ἀντιθρησκευτικὴ προπαγάνδα τοῦ κινήματος τοῦ Διαφωτισμοῦ.

Τὸ 1720 ὁ νεαρὸς ἔνθερμος προτεστάντης John Toland δημοσίευσε ἕνα ἐκτενὲς ἱστορικὸ δοκίμιο μὲ θέμα «Ὑπατία, ἢ Ἡ ἱστορία τῆς  πιὸ ὄμορφης, τῆς πιὸ ἐνάρετης, τῆς πιὸ μορφωμένης καὶ χαρισματικῆς ἀπὸ κάθε ἄποψη γυναίκας, ἡ ὁποία κατακρεουργήθηκε ἀπὸ τὸν κλῆρο τῆς Ἀλεξάνδρειας γιὰ νὰ ἱκανοποηθεῖ ἡ ὑπεροψία, ἡ ζήλεια καὶ ἡ σκληρότητα τοῦ ἀρχιεπισκόπου ὁ ὁποῖος, κοινῶς ἀλλὰ ἀναξίως, ὀνομάζεται ἅγιος Κύριλλος».

Ὁ Βολταῖρος ἐπίσης ἐκμεταλλεύθηκε τὸ πρόσωπο τῆς Ὑπατίας, γιὰ νὰ ἐκφράσει τὸ ἀντιεκκλησιαστικὸ μένος του πρὸς τὶς ἐκκλησιαστικὲς ἀρχές. Στὸ δοκίμιό του «Σημαντικὴ ἐξέταση τοῦ Μυλόρδου Μπολινγκμπρόκ ἢ Τὸ μνημεῖο τοῦ φανατισμοῦ» (1736) σὲ ὕφος παρόμοιο μὲ τοῦ Toland γράφει γιὰ «τὴν κτηνώδη δολοφονία ποὺ διεπράχθη ἀπὸ τὰ κουρεμένα σκυλιὰ τοῦ Κυρίλλου μὲ μιὰ φανατισμένη συμμορία νὰ τρέχει ξοπίσω τους», διαβεβαιώνοντας τοὺς ἀναγνῶστες του ὅτι ἡ Ὑπατία δολοφονήθηκε ἐπειδὴ πίστευε στοὺς ἕλληνες θεοὺς, στοὺς νόμους τῆς λογικῆς φύσης καὶ στὶς ἱκανότητες τοῦ ἀνθρωπίνου πνεύματος.

Τὸ μυθιστόρημα «Ὑπατία» (Λονδίνο 1853) τοῦ ἄγγλου Charles Kingsley (1819-1876) τὴν ἔκανε εὐρέως γνωστή, καθὼς ἡ συγκινητικὴ παρουσίαση τῆς «τελευταίας Ἑλληνίδας» διαβάστηκε ἀπὸ πολλοὺς Γερμανοὺς ἱστορικοὺς καὶ βάσει αὐτοῦ γράφτηκαν πολλὲς διατριβὲς στηριγμένες στὸ βιβλίο τοῦ Kingsley.

Ἐπηρεασμένος ἀπὸ τὸν ἴδιο ἀστικὸ θρύλο τοῦ Διαφωτισμοῦ καὶ ἀντικληρικαλισμοῦ ὁ Ἄγγλος ἱστορικὸς Eduard Gibbon στὸ κλασικὸ ἔργο του «Ἡ παρακμὴ καὶ ἡ πτώση τῆς Ρωμαϊκῆς Αὐτοκρατορίας» (1898) ἐπεξεργάστηκε τὸν θρύλο τῆς Ὑπατίας καὶ παρουσίασε τὸν Κύριλλο σὰν ὑπεύθυνο γιὰ ὅλες τὶς συγκρούσεις στὴν Ἀλεξάνδρεια τῶν ἀρχῶν τοῦ 5ου αἰ., στὶς ὁποῖες συμπεριλαμβανόταν καὶ ἡ δολοφονία τῆς Ὑπατίας.

Στὰ μέσα τοῦ 19ου αἰ. ὁ θρύλος τῆς Ὕπατίας ἔφτασε στὸ ἀποκορύφωμά του μὲ τὰ ποιήματα τοῦ Λεκόντ ντὲ Λίλ, ποὺ δημοσίευσε δύο παραλλαγὲς ἑνὸς ποιήματος τὸ 1847 καὶ τὸ 1874. Στὴν πρώτη ἡ Ὑπατία ἔπεφτε θύμα τῶν νόμων τῆς ἱστορίας, ἐνῶ κατὰ τὴ δεύτερη εὐθύνονταν οἱ Χριστιανοί. Τὰ πολυδιαβασμένα ποιήματα τοῦ Λεκόντ ντὲ Λὶλ γιὰ τὴ γυναίκα μὲ τὸ πνεῦμα τοῦ Πλάτωνα καὶ τὸ κορμὶ τῆς Ἀφροδίτης στοίχειωσαν τὴ νεώτερη λογοτεχνία καὶ φαντασία. Τὸ 1986 ἱδρύθηκε ἕνα περιοδικὸ φεμινιστικῆς φιλοσοφίας μὲ τὸ ὄνομά της.

Τὸ 2004 ὁ Ἱσπανὸς μυθιστοριογράφος Πέδρο Γκάλβεθ κυκλοφόρησε τὴ μυθιστορηματικὴ βιογραφία της, ἐκθειάζοντάς την καὶ μυκτηρίζοντας τοὺς φανατικοὺς Χριστιανοὺς ποὺ ἐνεργώντας ὑπὸ τὶς διαταγὲς τοῦ πατριάρχη τῆς πόλης τὴν βίασαν ἀλλεπάλληλα, τὴν βασάνισαν καὶ τὴν διαμέλισαν.

Ἀπὸ τὸν Τόλαντ καὶ τὸν Βολταῖρο μέχρι τὶς νεώτερες φεμινίστριες ἡ Ὑπατία κατέστη σύμβολο σεξουαλικῆς ἀπελευθέρωσης ὅσο καὶ παρακμῆς τοῦ παγανισμοῦ. Ἀργότερα κάποιοι τὴν ταύτισαν μὲ τὴν πιὸ γνωστὴ μάρτυρα τῆς Ἀλεξανδρείας, τὴν ἁγία Αἰκατερίνη. Ἴσως τὸ δεύτερο ὄνομα τῆς Ὑπατίας νὰ ἦταν Αἰκατερίνη. Τὸν ἰδιότυπο λογοτεχνικὸ μύθο πραγματεύτηκε ἐπιτυχῶς μία Πολωνὴ ἐρευνήτρια, ὑπότροφος τοῦ Χάρβαρντ ἀπὸ τὸ 1990, ἡ Maria Dzielska σὲ μονογραφία της ποὺ κυκλοφόρησε τὸ 1995. Ἡ εἰδικὸς κατέληγε στὸ συμπέρασμα ὅτι τὰ προσωπικὰ κίνητρα καὶ οἱ πολιτικοὶ λόγοι ἐνέχονται στὴ δολοφονία της: ὁ φθόνος γιὰ τὴν ἐπιτυχία καὶ τὸ γόητρό της στοὺς κύκλους τῆς ἄρχουσας τάξης.

Ὁ κινηματογράφος

Τὸν Ἰανουάριο τοῦ τ.ἔ. ἄρχισε ἡ προβολὴ καὶ στὶς ἑλληνικὲς κινηματογραφικὲς αἴθουσες τῆς ταινίας «Agora» ποὺ πραγματεύεται τὴ ζωὴ τῆς Ὑπατίας. Ὁ σκηνοθέτης Ἀλεχάντρο Ἀμεναμπάρ, κατὰ δική του ὁμολογία μεγάλωσε σὲ χριστιανικὴ οἰκογένεια, ἀλλὰ ἀργότερα ἔγινε ἀγνωστικιστὴς καὶ πλέον εἶναι ἄθεος. Ἀξίζει νὰ σταθοῦμε στὶς ἱστορικὲς ἀνακρίβειες καὶ στὰ σκηνοθετικὰ μυθεύματα τῆς ταινίας, ὅπου παρουσιάζονται οἱ Χριστιανοὶ σὰν φονταμενταλιστές, σκοταδιστές, ἀδαεῖς, φανατικοὶ καὶ ὁ ἅγιος Κύριλλος σὰν ἕνας φανατικὸς κληρικὸς καὶ ὁ ἠθικὸς αὐτουργὸς τῆς δολοφονίας τῆς Ὑπατίας.

Ἡ κινηματογραφικὴ Ὑπατία παρουσιάζεται ὡς νέα καὶ ἑλκυστική, σὲ ἀντίθεση μὲ τὴν ἱστορική Ὑπατία, ποὺ ἦταν μιὰ ἡλικιωμένη γυναίκα 60 ἐτῶν περίπου.

Στὴν ἀρχὴ τῆς ταινίας οἱ εἰδωλολάτρες προκαλοῦν μὲ λόγια τοὺς Χριστιανοὺς καὶ ἐκεῖνοι τοὺς ἐπιτίθενται. Σύμφωνα μὲ τὸν ἱστορικὸ Σωκράτη, ὁ πατριάρχης Ἀλεξανδρείας Θεόφιλος (385-412 μ.Χ.), θεῖος τοῦ ἁγίου Κυρίλλου, ἔλαβε αὐστηρὰ μέτρα κατὰ τῶν εἰδωλολατρῶν καὶ κατέστρεψε τὰ ἱερά τους Σεράπειον καὶ Μίθρειον μὲ τὴ συνδρομὴ τοῦ αὐτοκράτορα. Αἰτία ἦταν ὅτι μετὰ ἀπὸ ἐπιθέσεις τῶν ὀχυρωμένων στὰ ἱερὰ εἰδωλολατρῶν κατὰ τῶν Χριστιανῶν, οἱ πρῶτοι φοβοῦνταν τὴν ὀργὴ τοῦ αὐτοκράτορα Θεοδοσίου τοῦ Β΄ (Σωκράτους, Ἐκκλ. Ἱστ. 5, 16-17). Μολονότι στὴν ταινία ὁ πατέρας της Θέων τραυματίζεται κατὰ τὴν καταστροφὴ τοῦ Σεραπείου ἱεροῦ καὶ πεθαίνει ἀργότερα ἐξαιτίας τοῦ τραυματισμοῦ του, στὴν πραγματικότητα δὲν ἀναφέρεται ἀπὸ καμμία πηγὴ ἡ αἰτία τοῦ θανάτου του (ποὺ πιθανολογεῖται γύρω στὸ 405 π.Χ.). Κατὰ τὴν ταινία, ἡ ἄτεγκτη στάση τοῦ πατριάρχη Θεοφίλου εὐθυνόταν γιὰ τὸν προσηλυτισμὸ πολλῶν εἰδωλολατρῶν στοὺς κόλπους τοῦ Χριστιανισμοῦ, ἐνῶ στὴν πραγματικότητα ἀναφερόταν ὅτι στὸ Σεράπειον βρισκόταν ἄγαλμα ποὺ στὴ βάση του διακρινόταν σταυρὸς καὶ αὐτὸ ἔκανε πολλοὺς εἰδωλολάτρες νὰ μεταστραφοῦν στὸν Χριστιανισμὸ.

Ἀναντίστοιχη πρὸς τὴν ἀλήθεια εἶναι καὶ ἡ σκηνὴ ὅπου ὁ ἅγιος Κύριλλος αὐτοχρίεται διάδοχος τοῦ θείου του μετὰ τὸν θάνατό του φορώντας δαχτυλίδι (!). Οἱ πατριάρχες δὲν φόρεσαν ποτὲ δαχτυλίδια καὶ ὁ ἅγιος Κύριλλος ἀναδείχθηκε μετὰ ἀπὸ ἀναμέτρησή του μὲ τὸν ἀρχιδιάκονο Τιμόθεο. Ὁ Κύριλλος ἀναμφιβόλως τήρησε σκληρὴ στάση κατὰ τῶν ἐθνικῶν θεωρώντας τους ὑπεύθυνους γιὰ τὴ ροπὴ μερικῶν Χριστιανῶν στὴ μαγεία, τὴν ἀστρολογία - ἀστρονομία καὶ τὶς ἀπόκρυφες ἐπιστῆμες, ποὺ συγχέονταν μὲ τὴ φιλοσοφικὴ γεωμετρία, καὶ γιὰ τὸ ὅτι παρέμεναν δέσμιοι τῶν προκαταλήψεων καὶ τῶν δεισιδαιμονιῶν. Ὁ ἴδιος εἶχε μελετήσει τοὺς μεγάλους φιλοσόφους Πλάτωνα καὶ Πλωτίνο, ὅπως φαίνεται ἀπὸ τὸ ἔργο του Κατὰ Ἰουλιανοῦ (PG 76, 504A-1064B).

Ὁ Ἀμμώνιος στὴν ταινία παρουσιάζεται σὰν φανατικὸς «παραβολανεὺς» ποὺ χάριν ἐντυπωσιασμοῦ τῶν εἰδωλολατρῶν περπατοῦσε ξυπόλητος πάνω στὴ φωτιά. Οἱ παραβολανεῖς ἤ παραβολάνοι ἦσαν ἰδιαίτερη παρεκκλησιαστικὴ ὀργάνωση, μὲ φιλανθρωπικὲς ἁρμοδιότητες, ἀλλὰ ἰδιαίτερα ἐπιρρεπεῖς σὲ κοινωνικὲς ἀναταραχές, κατὰ τὸν Σωκράτη. Πολλὲς φορὲς μάλιστα λειτουργοῦσαν ἐν ἀγνοίᾳ τοῦ πατριάρχη, γι’ αὐτὸ καὶ μὲ νόμο ποὺ ἐκδόθηκε ἀπὸ τὸν αὐτοκράτορα Θεοδόσιο τὸν Β΄ τὸν Σεπτέμβριο τοῦ 416 ὑπήχθησαν στὴ δικαιοδοσία τοῦ ἐπάρχου. Τὸ ἱστορικὸ πρόσωπο Ἀμμώνιος ἦταν μοναχὸς ἀπὸ τὴ Νιτρία, ποὺ ἐξαιτίας φραστικῆς ἐπίθεσής του στὸν ἔπαρχο Ὀρέστη καὶ ρίψης πέτρας στὸ κεφάλι τοῦ ἐπάρχου συνελήφθη, βασανίστηκε καὶ θανατώθηκε. Ὁ Κύριλλος, ποὺ μόνασε ἀρκετὰ χρόνια κοντὰ στοὺς μοναχοὺς τῆς Νιτρίας, τὸν ἀποκάλεσε μάρτυρα καὶ τὸν ἔθαψε μὲ τιμές, δὲν τὸν ἁγιοποίησε ὅμως ὅπως παρουσιάζεται στὴν ταινία, καθὼς δὲν ἁγιοποιοῦν οἱ ἄνθρωποι.

Στὸ κινηματογραφικὸ ἔργο ὁ ἔπαρχος Ὀρέστης παρουσιάζεται σὰν Χριστιανὸς ποὺ προσπαθοῦσε νὰ τηρεῖ τὶς λεπτὲς ἰσορροπίες μεταξὺ Ἰουδαίων, Ἐθνικῶν καὶ Χριστιανῶν κατοίκων τῆς πόλης τῆς Ἀλεξάνδρειας. Ὁ πραγματικὸς Ὀρέστης μᾶλλον εἶχε ἀσπαστεῖ τὸν Χριστιανισμὸ ἀπὸ πολιτικὸ συμφέρον, κάτι ποὺ ἀποκαλύπτεται καὶ στὴν ταινία ἀπὸ τὴν ἐρώτηση ποὺ τοῦ ἔκανε ὁ Συνέσιος Κυρήνης· τὸν ρώτησε ἂν πραγματικὰ πίστευε στὸν Θεὸ τῶν Χριστιανῶν ἢ ἂν ἔγινε Χριστιανὸς ἀπὸ συμφέρον. Ὁ Σωκράτης μάλιστα ἀναφέρει ὅτι πολλοὶ Χριστιανοὶ κάτοικοι τὸν ἀποκαλοῦσαν «θῦτην καὶ Ἕλληνα», δηλ. εἰδωλολάτρη, λόγῳ τῆς ἄδικης συμπεριφορᾶς του πρὸς τοὺς Χριστιανούς. Ὁ ἴδιος ἱστορικὸς μνημονεύει μάλιστα καὶ τὸ μίσος ποὺ ἔνιωθε ὁ ἔπαρχος γιὰ τοὺς Χριστιανοὺς ἐπισκόπους (Ἐκκλ. Ἱστ. 7,7). Οὔτε γίνεται λόγος στὴν ταινία γιὰ τὰ βασανιστήρια στὰ ὁποῖα ὑπέβαλε ὁ Ὀρέστης τὸν Ἱέρακα, ἄνθρωπο τῆς ἐμπιστοσύνης τοῦ Κυρίλλου.

Ὅσον ἀφορᾶ στὸ παρουσιαζόμενο ἐπεισόδιο μὲ τοὺς Ἰουδαίους στὸ θέατρο, σύμφωνα μὲ τὶς ἱστορικὲς πηγὲς δὲν τοὺς λιθοβόλησαν οἱ Χριστιανοί, ἀλλὰ τοὺς κατηγόρησαν ὅτι ἀντὶ νὰ ἀκοῦν τὸν λόγο τοῦ Θεοῦ στὶς Συναγωγές τους, ὅπως ὅριζε ἡ θρησκεία τους, σύχναζαν τὰ Σάββατα στὸ θέατρο.

Ἡ κινηματογραφικὴ Ὑπατία παρουσιάζεται νέα καὶ ἑλκυστικὴ (πρωταγωνιστεῖ ἡ γνωστὴ ἀπὸ τὴ «Μούμια» ἠθοποιὸς Ρέϊτσελ Βάϊς), ἀλλὰ σημειώσαμε παραπάνω πὼς τὸ πιθανώτερο εἶναι νὰ βρισκόταν σὲ ἡλικία 60 ἐτῶν, ἡλικία πολὺ μεγάλη καὶ γιὰ γυναίκα καὶ γιὰ ἄνδρα τὴν ἐποχὴ ἐκείνη. Ἐξάλλου, πουθενὰ δὲν ἀναφέρεται ἱστορικὰ ὅτι ὁ Κύριλλος θεωροῦσε τὶς γυναῖκες κατώτερες, ὁ ὁποῖος κατ’ ἐξοχὴν τόνιζε στὰ συγγράμματά του ὅτι ἡ γυναίκα ἐξυψώθηκε στὸ πρόσωπο τῆς Θεοτόκου, τῆς νέας Εὔας. Κατὰ τὴν ἀναφορὰ τοῦ Σωκράτους, ὁ Κύριλλος ἔκρινε τὸν Ὀρέστη γιὰ τὰ ἀτοπήματα ποὺ εἶχε ὑποπέσει σὲ σχέση μὲ τὴν Ἁγία Γραφή. Ἐπίσης, καμμία ἀπὸ τὶς πηγὲς δὲν ἀναφέρει ὅτι θεωροῦσε τὴν Ὑπατία μάγισσα. Ἀντιθέτως, μᾶλλον σεβόταν, ὅπως καὶ οἱ προηγούμενοι Πατέρες, τὴν ἐπιστημονικὴ γνώση.

Ὡς γνωστόν, μαθητὲς τῆς Ὑπατίας ὑπῆρξαν πολλοὶ Χριστιανοί, ἀκόμη καί ἐπίσκοποι ἤ κληρικοί τῆς Ἐκκλησίας, ὅπως ὁ Συνέσιος Κυρήνης, ὁ ἀδελφός του Εὐπόπτιος Πτολεμαΐδος, ὁ Ἰσίδωρος ὁ Πηλουσιώτης, κ.ἄ. Ὡστόσο, στὴν ταινία οἱ Χριστιανοὶ παρουσιάζονται ἐξοργιστικὰ ἀφελεῖς καὶ σὲ μία συζήτηση ἀκούγεται νὰ ὑποστηρίζουν ὅτι ἡ γῆ καὶ ὁ οὐρανὸς μοιάζουν μὲ κιβώτιο καὶ ἀπορρίπτουν συλλήβδην τὴν ἀστρονομία, ἐνῶ κάτι τέτοιο εἶναι ἀνακριβὲς καθὼς πολλοὶ σπούδαζαν ἀστρονομία καὶ μαθηματικά, ὅπως ὁ Μέγας Βασίλειος.

Στὴν ἱστορία τῆς Ὑπατίας διακρίνουμε καὶ τὸν δεύτερο στόχο τῶν νεωτέρων θιασωτῶν τῆς ἀναβίωσης τῆς εἰδωλολατρίας, τὴν προσωπικότητα τοῦ ἁγίου Κυρίλλου πατριάρχου Ἀλεξανδρείας (412-444). Οἱ ἐχθροί του προσπάθησαν νὰ ἐκμεταλλευτοῦν τὴν ὁρμητικότητα τοῦ χαρακτήρα του, τὸ μαχητικὸ φρόνημά του κατὰ τῶν αἱρετικῶν, τῶν σχισματικῶν, τῶν Ἰουδαίων καὶ τῶν Ἐθνικῶν. Αὐτὸς ὁ πολυγραφότατος ἐκκλησιαστικὸς συγγραφέας, ἀνυποχώρητος σὲ δογματικὰ ζητήματα, μὲ τὴν ἀκράδαντη πίστη του στὴν ἀλήθεια τῆς Ἐκκλησίας, ἀντιμετώπισε μὲ σθένος –ἐκτὸς τῶν ἄλλων– τὶς αἱρετικὲς θέσεις τοῦ ἀρχιεπισκόπου Κων/πόλεως Νεστορίου ποὺ ἀπέρριπτε τὴν πραγματικὴ ἕνωση τῶν δύο φύσεων τοῦ Χριστοῦ. Μία τόσο χαρισματικὴ προσωπικότητα δὲν εἶχε προφανῶς ἀνάγκη ἀπὸ ὀχλαγωγίες καὶ ἐξεγέρσεις, γιὰ νὰ ὑποστηρίζει τὶς θέσεις του. Ἀντιθέτως, οἱ ἀντίπαλοί του, παλαιότεροι καὶ σύγχρονοι, καταφεύγουν στὴν εὔκολη «λύση» τῆς μυθοπλασίας, προκειμένου νὰ πλήξουν τὴν ἔξωθεν μαρτυρία τῶν Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας. Βεβαίως, ἐπιλέγουν πρὸς τοῦτο καὶ μιὰ ταραγμένη ἐποχὴ μὲ ἔντονα θρησκευτικὰ πάθη καὶ μισαλλοδοξία μεταξὺ Ἐθνικῶν καὶ Χριστιανῶν: οἱ πρῶτοι διεκδικοῦσαν τὴν προηγούμενη κατάσταση καὶ προκαλοῦσαν εὐκαίρως-ἀκαίρως, ἐνῶ οἱ δεύτεροι προσπαθοῦσαν νὰ συγκρατηθοῦν ἀπὸ τὸ νὰ ἀπαντήσουν ἐξίσου δυναμικά.

Τέλος, κατὰ τὴν ταινία, ὁ ἅγιος Κύριλλος θεωρεῖται ἠθικὸς αὐτουργὸς τῆς δολοφονίας. Ἂν ὅμως ὑπῆρχε μεταξὺ τῶν συγχρόνων του, ἔστω μία ἀμυδρὴ ὑποψία, ὁ ἀντίπαλός του αἱρετικὸς Νεστόριος δὲν θὰ τὴν ἐκμεταλλευόταν στὴ θεολογικὴ διαμάχη τους; Εἶναι χαρακτηριστικὸ ὅτι ὁ ἱστορικός Σωκράτης, ὁ ὁποῖος εἶχε σοβαρούς λόγους νὰ ἀντιπαθεῖ τὸν ἅγιο Κύριλλο, δὲν ἀποδίδει σ’ αὐτὸν τὴν εὐθύνη, ἀλλὰ ἀναφέρει σαφῶς ὅτι τὴν Ὑπατία δολοφόνησαν «ἄνδρες τὸ φρόνημα ἔνθερμοι», τῶν ὁποίων ἡγεῖτο κάποιος ἀναγνώστης, ὀνομαζόμενος Πέτρος (7,15). Γενικὰ ἡ παρουσία τοῦ ἁγίου Κυρίλλου στήν πόλη τῆς Ἀλεξανδρείας ἐθεωρεῖτο ἐγκύηση ἑνότητας καὶ εἰρήνης ἀκόμη καὶ ἀπὸ τοὺς ἀντιπάλους του. Ὁ Σωκράτης ἐμμέσως ἀποδίδει τὰ γεγονότα στὴ ροπὴ τοῦ λαοῦ τῆς Ἀλεξανδρείας στὶς ἔριδες καὶ στῖς διαμάχες»: «Ὁ τῶν Ἀλεξανδρέων δῆμος, πλέον τῶν ἄλλων δήμων, χαίρει ταῖς στάσεσιν· εἰ δέ ποτε καὶ προφάσεως ἐπιλάβηται, εἰς ἀφόρητα καταστρέφει κακά. Δίχα γὰρ αἵματος, οὐ παύεται τῆς ὁρμῆς» (Ἐκκλ. Ἱστ. 7,13).

Τὸ συμπέρασμα

Στὴν ἀναθέρμανση τοῦ νεοπαγανιστικοῦ κινήματος, στοιχείου παρακμῆς μιᾶς δῆθεν πιθηκίζουσας εὐρωπαϊκῆς κοινωνίας, ἡ ἱστορικὴ παραχάραξη καὶ ἡ κατασκευὴ τηλεοπτικῶν μύθων μαζικῆς κουλτούρας ἔχει τὸν ρόλο της. Ἀνέκαθεν ὁ φανατισμὸς ἐνεχόταν στὴν πρόκληση ἐγκλημάτων. Ὅμως οἱ εὔκολες κατηγορίες, ἡ ψευδοεπιστημονικὴ γνώση, ἡ προβολὴ «ἀντιπροτύπων ἁγίων» καὶ ἄλλες ἐφευρέσεις φαντάζουν ἀποτελεσματικὰ κόλπα, προκειμένου νὰ πληγεῖ ἡ συνείδηση τῶν λιγότερο ἐγγραμμάτων καὶ νὰ χρησιμοποιηθεῖ στὸν ὕπουλον αὐτὸν ἀγώνα ἀκόμη καὶ μία χαρισματικὴ προσωπικότητα, ὅπως ἡ Ὑπατία. Ἀντὶ δηλαδὴ νὰ σπουδάζουμε τὴν πνευματικὴ κληρονομιά της, πλουτίζουμε μὲ τὴν ἀνέξοδη προβολὴ τοῦ «μαρτυρίου» μιᾶς ὡραίας, μορφωμένης καὶ ἑλκυστικῆς γυναίκας ποὺ «ἔπεσε θύμα τῆς ἐκκλησίας»! Δυστυχῶς, ἀκόμη καὶ γιὰ γιὰ πολλοὺς ἀπὸ ἐμᾶς, ὅταν ἡ χριστιανικὴ ζωὴ εἶναι προκάλυμμα καὶ εὐκαιριακὴ ἐπιλογή, τότε ἡ ἐνασχόληση μὲ τὰ θρησκευτικὰ θέματα, ἰδίως ὅταν πλεονάζουν τὰ προσωπικὰ ἀδιέξοδα, συνήθως ἀποτελεῖ ἀφορμὴ τραγωδίας.