Οι απαρχές της διαφοροποίησης της Δύσης

Διάγραμμα – Περίληψη

Θέματος Ε' τοῦ Θεολογικοῦ Προγράμματος «Ὀρθοδοξία καί Ζωή»

τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Μαντινείας καί Κυνουρίας,

περιόδου Θ', ἔτους 2014-2015.

Ὁ Ἀρειανισμός καί οἱ συνέπειές του: Ὁ Ἄρειος (260-336) καί ἡ ἐμφάνιση τοῦ Ἀρειανισμοῦ στήν Ἀλεξάνδρεια. Ἡ καταδίκη του στήν Α' Οἰκουμενική Σύνοδο (325) καί τό ἔργο τοῦ Μ. Ἀθανασίου (295-373). Ἡ ἀναζωπύρωση τοῦ Ἀρειανισμοῦ μετά τήν Α' Οἰκουμενική Σύνοδο: Εὐνόμιος Κυζίκου (320-390) καί Εὐσέβιος Νικομηδείας (+342). Οἱ δρῶντες στά ἀνατολικά σύνορα τῆς Αὐτοκρατορίας βάρβαροι Βησιγότθοι καί ὁ ἐκχριστιανισμός (ἐξαρειανισμός) τους. Ἡ χειροτονία τοῦ πρώτου ἐπισκόπου τους Οὐλφίλα (+383) ἀπό τόν Εὐσέβιο Νικομηδείας (341). Ἡ μετακίνηση τῶν Βησιγότθων στήν Ἰσπανία (ἀρχές ε' μ.Χ. αἰ.). Ἡ μετάδοση τοῦ Ἀρειανισμοῦ σέ ἄλλα γερμανικά φύλα. Οἱ Ἠμιαρειανοί ἤ Πνευματομάχοι καί ἡ ἀντιμετώπισή τους ἀπό τόν Μ. Βασίλειο (330-378) καί τόν ἅγ. Γρηγόριο τόν Θεολόγο (328-390). Ἡ Β' Οἰκουμενική Σύνοδος (381) καί ἡ ὁριστική διατύπωση τῆς ἀλήθειας περί τοῦ Ἁγίου Πνεύματος.

Ὁ ἐκχριστιανισμός τῶν Φράγκων: Ἡ «κατάλυση» τοῦ Δυτικοῦ Ρωμαϊκοῦ Κράτους (476): Ἡ ἐκθρόνιση τοῦ αὐτοκράτορος Ρωμύλου Αὐγουστύλου (475-476) ἀπό τόν Γότθο Ὀδόακρο (476-493). Οἱ Φράγκοι, ἕνα ἀπό τά βάρβαρα γερμανικά φύλα στή Δύση, κατακτοῦν τή Γαλλία - Γαλατία (τέλη ε' μ.Χ. αἰ.). Ὁ ἐκχριστιανισμός (ἐκπολιτισμός) τῶν Φράγκων: Τό Βάπτισμα τοῦ Κλόβη (481-511) στό Παρίσι (496). Οἱ Φράγκοι γίνονται τό μόνο «ὀρθόδοξο» γερμανικό φύλο. Μαζί μέ τόν Χριστιανισμό, δέχονται τή λατινική γλώσσα. Ἡ κοινωνική πολιτική τῶν Φράγκων: α) Τό φεουδαρχικό σύστημα, β) ἡ ἀντίληψη γιά τή φυσική ἀνισότητα τῶν ἀνθρώπων. Ἡ ἐκκλησιαστική πολιτική τῶν Φράγκων: α) Ἡ ἀρνησικυρία στίς ἐκλογές τῶν Ἐπισκόπων, β) ἡ ἐμφάνιση Ἐπισκόπων μέ «ρηγικό» διορισμό (τέλη στ' μ.Χ. αἰ.), γ) ἡ ἀντικαταστάση ὅλων τῶν Ρωμαίων Ἐπισκόπων μέ Φράγκους, δ) ἡ ἁρπαγή τῆς ἐκκλησιαστικῆς περιουσίας καί ἡ ὑποταγή τῆς Ἐκκλησίας στό φεουδαρχικό σύστημα, ε) ἡ εἰσαγωγή τῆς διάκρισης μεταξύ «ἀνώτερου» καί «κατώτερου» κλήρου. Ἡ σταδιακή κατάκτηση τοῦ Δυτικοῦ Ρωμαϊκοῦ Κράτους. Ἡ βύθιση τῶν κατακτημένων περιοχῶν στό πνευματικό σκοτάδι καί ἡ ἐπικράτηση τοῦ Μεσαίωνα («σκοτεινῶν χρόνων») στή Δύση (στ'- ιε' αἰ., 476 ἤ 565 - 1453 μ.Χ.).

Τό filioque, ὡς αἵρεση τῶν Φράγκων: Οἱ θεολόγοι τῶν Φράγκων ἐπινοοῦν τό filioque, ὡς ἀπάντηση στούς Ἀρειανόφρονες Βησιγότθους τῆς Ἰσπανίας: Ἀντιμετώπιση αἵρεσης μέ μιά ἄλλη αἵρεση. Filioque: ἡ διδασκαλία ὅτι τό Ἅγιο Πνεῦμα «ἐκπορεύεται» (ἔχει τήν ὕπαρξή Του) «καί ἐκ τοῦ Υἱοῦ». Ἡ πρώτη ἐμφάνιση τοῦ filioque: Σύνοδοι Τολέδο 547 καί 589. Τό filioque γίνεται διδασκαλία τῶν Φράγκων: Σύνοδοι Φρανγκφούρτης 796 καί Ἀγκυϊσγράνου 809. Ἡ ἀντίδραση τοῦ Πάπα Λέοντος Γ' (795-816). Ἡ ἐπίδραση τοῦ πρώτου θεολόγου τῶν Φράγκων Ἀλκουΐνου (735-804). Ἡ διττή ἀντιμετώπιση τοῦ filioque: α) ὡς διδασκαλίας καί β) ὡς προσθήκης στό Σύμβολο τῆς Πίστεως. Τό filioque καταλύει τήν περί «κοινῶν» καί «ἀκοινωνήτων» ἰδιωμάτων τῆς Ἁγίας Τριάδος Πατερική διδασκαλία. Μέχρι σήμερα οἱ Φράγκοι θεολόγοι ἰσχυρίζονται ὅτι τό filioque ἀποτελεῖ πρόοδο στήν κατανόηση τῆς διδασκαλίας γιά τήν Ἁγία Τριάδα.

Ὁ ἱερός Αὐγουστῖνος, ὡς διδάσκαλος τῶν Φράγκων: Οἱ Φράγκοι ἔλαβαν τό filioque ἀπό τόν ἅγιο Αὐγουστῖνο (354-430), ἐπίσκοπο Ἰππῶνος καί μαθητή τοῦ ἁγίου Ἀμβροσίου Μεδιολάνων (339-397). Οἱ Φράγκοι ἀνακάλυψαν τόν Αὐγουστῖνο στίς ἀρχές στ' αἰ. μ.Χ. καί ἐντυπωσιάστηκαν ἀπό τή διδασκαλία του. Ὁ Αὐγουστῖνος ἀγνοοῦσε τήν ἑλληνική γλώσσα καί, κατά συνέπειαν, εἶχε ἀδυναμία πρόσβασης στό πρωτότυπο τῆς Ἁγ. Γραφῆς καί στά ἔργα τῶν μεγάλων Πατέρων. Τό filioque ὑπάρχει ὡς ὁρολογία στούς ἁγίους Ἀμβρόσιο Μεδιολάνων καί Ἱερώνυμο (345-420), ὡς διδασκαλία, ὅμως, μόνο στόν Αὐγουστῖνο. Ἡ διδασκαλία τοῦ Αὐγουστίνου ἐμφανίζει σαφείς παρεκκλίσεις σέ θέματα ἁμαρτίας, χάριτος, ἐλευθερίας, ἐκπορεύσεως κ.ἄ. Οἱ σημαντικότερες παρεκκλίσεις του: α) Ἡ συγκεχυμένη Τριαδολογία (filioque). β) Ὁ ἀπόλυτος προορισμός καί ἡ ἀντίληψη περί «ἀκαταγωνίστου» («irresistibilis») Χάριτος. γ) Ἡ ἐσφαλμένη ἑρμηνεία τῶν Θεοφανειῶν τῆς Παλαιᾶς καί Καινῆς Διαθήκης. δ) Ἡ χρήση τοῦ συλλογισμοῦ ὡς θεολογικῆς μεθόδου: τό αὐγουστίνειο ἀξίωμα «credo ut intelligam» («πιστεύω γιά νά κατανοήσω») γίνεται θεολογική μέθοδος τῶν Φράγκων, σέ ἀντίθεση μέ τό πατερικό ἀξίωμα «Θεόν φράσαι ἀδύνατον, νοῆσαι ἀδυνατότερον». Ἡ θέση τοῦ Αὐγουστίνου στήν Ἐκκλησία: α) Ἅγιος τῆς Ἐκκλησίας καί ἀπό τούς Πατέρες, τούς ὁποίους «ἀκολουθοῦμεν ἐν ἅπασι» καί «δεχόμεθα πάντα τά παρ’ αὐτῶν ... ἐκτεθέντα» (Ε' Οἰκουμενική Σύνοδος), β) Οἱ Πατέρες ἀναγνωρίζουν ὅτι ἔσφαλε στήν πίστη, ἀλλά οὐδείς τόν ἀποκαλεῖ αἱρετικό, γ) Ὁ ἴδιος ἀναίρεσε σφάλματά του καί ζητᾶ ἀπό τούς ἀναγνῶστες του νά μήν τόν μιμηθοῦν σέ τυχόν ἄλλα σφάλματα, δ) Ἡ εἰκόνα πού ἔχουμε γιά τό ἔργο του ἐνδέχεται νά εἶναι ἀλλοιωμένη, ε) Ὁ Αὐγουστῖνος ἑρμηνεύεται μέ βάση τό «consensus Patrum» («συμφωνία τῶν Πατέρων»), στ) Ἀντιμετωπίζεται ὅπως οἱ Ἅγιοι πού ἔσφαλαν: ἀποδοχή τοῦ προσώπου - ἀπόρριψη τῶν κακοδοξιῶν. Ὁ Αὐγουστῖνος ὑποτάσσεται στίς ἑρμηνευτικές κατηγορίες τῶν Φράγκων: α) Θεωρεῖται συμπερίληψη ὅλων τῶν Πατέρων, β) Ἡ διδασκαλία του θεωρεῖται πρόοδος στήν κατανόηση τῶν δογμάτων.

Ἡ ἵδρυση τοῦ Παπικοῦ κράτους: Οἱ ἐπιδρομές τῶν Λογγοβάρδων στήν Ἰταλία: Ραβέννα (751) καί Ρώμη (752). Ὁ ὁ Πάπας Στέφανος ὁ Β' (752-757) ζητᾶ τήν βοήθεια τῶν Φράγκων. Ὁ βασιλεύς τῶν Φράγκων Πιπῖνος ὁ Βραχύς (751-768) συντρίβει τούς Λογκοβάρδους σέ δύο ἐκστρατεῖες (754 καί 756) καί δωρίζει τίς κατακτημένες περιοχές στόν Παπικό θρόνο: ἵδρυση τοῦ Παπικοῦ κράτους (756). Ἔκτοτε δημιουρεῖται ἐξάρτηση τοῦ Παπικοῦ θρόνου ἀπό τούς Φράγκους βασιλεῖς. Ἐπί Καρλομάγνου (768-814) τό Φραγκικό κράτος εἶχε φθάσει στήν ἀποκορύφωσή του καί περιελάμβανε τή σημερινή Γαλλία, Γερμανία, Βέλγιο, Ὀλανδία, Ἐλβετία, Αὐστρία καί τήν μισή Ἰταλία. Τά Χριστούγεννα τοῦ 800 ὁ Πάπας Λέων Γ' (795-816) στέφει τόν Καρλομάγνο «αὐτοκράτορα» στή Ρώμη. Ἔτσι, δημιουργεῖται μιά δεύτερη «αὐτοκρατορία» στή Δύση (ἀργότερα ὀνομάστηκε «Ἁγία Ρωμαϊκή Αὐτοκρατορία τοῦ Γερμανικοῦ ἔθνους») καί ἕνας δεύτερος «αὐτοκράτωρ» (οἱ διάδοχοι τοῦ Καρλομάγνου αὐτοαποκαλοῦντο «αὐτοκράτωρ τῶν Ρωμαίων»), τά ὁποῖα γιά νά ἔχουν κάποια νομιμοποίηση, ἔπρεπε νά συκοφαντηθοῦν ὁ Αὐτοκράτωρ καί ἡ Αὐτοκρατορία τῆς Ἀνατολῆς. Ἔκτοτε, οἱ Φράγκοι ἐμφανίζουν ἑαυτούς ὡς συνεχιστές τῆς ἔνδοξης Ρωμαϊκῆς Αὐτοκρατορίας καί παύουν νά ἀποκαλοῦν «Ρωμαίους» τούς ἀνήκοντες στήν Αὐτοκρατορία τῆς Ἀνατολῆς, ἀποκαλώντας τους χλευαστικῶς «Γραικούς». Ὁ ὅρος «Γραικός» τελικῶς κατέληξε νά σημαίνει «αἱρετικός, κλέπτης, ψεύστης, ἀγύρτης καί ἀπατεών» (π. Ἰω. Ρωμανίδης). «Αἱρετικός» ἐδῶ σημαίνει μή ἀποδεχόμενος τό filioque - ἀφαιρέσας τό filioque ἀπό τό Σύμβολο τῆς Πίστεως. Ὁ πολιτισμός τῶν Φράγκων θεμελιώθηκε ἐξ ἀρχῆς σέ ἀντορθόδοξες (αἱρετικές) καί ἀνθελληνικές βάσεις. Τά πρῶτα γραπτά κείμενα τοῦ πολιτισμοῦ τους ἀπό τόν θ' μ.Χ. αἰ. καί ἑξῆς ἔφεραν τόν τίτλο «Contra errores Graecorum» («Κατά τῶν πλανῶν τῶν Γραικῶν»), ἔργο δέ μέ αὐτό τόν τίτλο ἔγραψε καί ὁ μέγιστος τῶν δυτικῶν θεολόγων Θωμᾶς ὁ Ἀκινάτης (1225-1274) τόν ιγ' μ.Χ. αἰ.

Ἡ Ρώμη ἀποδέχεται τό filioque: Ὁ Παπικός θρόνος ἀντέδρασε σθεναρά κατά τοῦ filioque, ὅπως εἶχε ἀντιδράσει παλαιότερα ἐναντίον ἄλλων αἱρέσεων (Ἀρειανισμοῦ, Μονοφυσιτισμοῦ Μονοθελητισμοῦ, Μονοενεργητισμοῦ). Ὡστόσο, δέν ὑπῆρχαν οἱ προϋποθέσεις γιά νά συνεχιστεῖ ἡ ἀντίδρασή του γιά πάντα, ἀφοῦ ὁ κλειός τῶν Φράγκων γινόταν ἀσφυκτικός γύρω ἀπό τόν Παπικό θρόνο. Ἡ ἀποδοχή τοῦ filioque ἀπό τή Ρώμη ἔγινε μέ τήν ἐπιβολή στόν Παπικό θρόνο πρῶτα φραγκόφιλων καί τελικά Φράγκων Παπῶν. Πρῶτος φραγκόφιλος Πάπας θεωρεῖται ὁ Νικόλαος Α' (858-867) καί πρῶτοι Φράγκοι Πάπες εἶναι οἱ Ἰταλοφράγκοι Σέργιος Δ' (1009-1012) καί Βενέδικτος Η' (1012-1024). Ὁ Σέργιος χρησιμοποίησε πρῶτος τό filioque στήν ’Ενθρονιστήρια Ἐπιστολή του πρός τούς Πατριάρχες τῆς Ἀνατολῆς, ὁ δέ Βενέδικτος τό προσέθεσε ὁριστικά στό Σύμβολο τῆς Πίστεως τό 1014 μ.Χ. Μετά τόν θάνατο τοῦ Λέοντος Θ' (1049-1054) ἐπικράτησαν μονίμως πλέον Φράγκοι καί ἀνθέλληνες Πάπες.