Πέτρου Μογίλα, Ομολογία Πίστεως (1638/1641 μ.Χ.), Μέρος Γ΄

ΠΕΤΡΟΥ ΜΟΓΙΛΑ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΟΥ ΚΙΕΒΟΥ

«ΟΡΘΟΔΟΞΟΣ ΟΜΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΠΙΣΤΕΩΣ

ΤΗΣ ΚΑΘΟΛΙΚΗΣ ΚΑΙ ΑΠΟΣΤΟΛΙΚΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΤΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ»

1638/1642 μ.Χ.

ΜΕΡΟΣ Γ΄

Δεῖτε τό Α1 Μέρος στήν ἱστοσελίδα:

http://sathanasoulias.blogspot.gr/2017/03/16381641.html

τό Α2 Μέρος στήν ἱστοσελίδα:

http://sathanasoulias.blogspot.gr/2017/03/16381641_24.html

καί τό Β΄ Μέρος στήν ἱστοσελίδα:

http://sathanasoulias.blogspot.gr/2017/04/16381641.html

Τρίτον μέρος

τῆς Ὀρθοδόξου Ὁμολογίας τῆς Ἀνατολικῆς Ἐκκλησίας.

Περὶ ἀγάπης

Ἐρώτησις α΄. Τί περιέχει τὸ τρίτον μέρος τῆς Ὀρθοδόξου Ὁμολογίας;

Ἀπόκρισις. Τὸ τρίτον μέρος τῆς Ὀρθοδόξου Ὁμολογίας διαλαμβάνει περὶ τῆς εἰς Θεὸν καὶ τὸν πλησίον ἀγάπης, τὴν ὁποίαν περιέχει ἡ θεία δεκάλογος· τὴν ὁποίαν (δεκάλογον) ὁ Κύριος ἡμῶν Ἰησοῦς Χριστὸς ἐβεβαίωσεν εἰς τὸν νέον νό­μον καὶ τελειότερον ἐδίδαξε, διὰ τὸ ὁποῖον λέγει· «ὃς ἐὰν οὖν λύσῃ μίαν τῶν ἐν­τολῶν τούτων τῶν ἐλαχίστων καὶ διδάξῃ οὕτω τοὺς ἀνθρώπους, ἐλάχιστος κληθήσεται ἐν τῇ βασιλείᾳ τῶν οὐρανῶν· ὃς δ’ ἂν ποιήσῃ καὶ διδάξῃ, οὗτος μέγας κληθήσεται ἐν τῇ βασιλείᾳ τῶν οὐρανῶν»[1].

Ἐρώτησις β΄. Διὰ νὰ ἀνακρίνωμεν τὰς θείας ἐντολὰς ταύτας τί χρειαζόμεσθαν;

Ἀπόκρισις. Πρέπει νὰ προλάβωμεν τοῦτο, πῶς ἀπὸ τὰς ἐντολὰς τοῦ Θεοῦ ἄλλαις προστάσσουσι νὰ κάνωμεν τὸ καλὸν καὶ ἄλλαις κωλύουσιν ἀπὸ τὸ νὰ κάνωμεν τὸ κακόν. Διὰ τοῦτο ὁποῖος θέλει νὰ κατανόησῃ τὰς ἐντολὰς ταύτας, πρέ­πει νὰ γνωρίσῃ πρῶτον ποῖον εἶναι τὸ ἀγαθὸν καὶ ποῖον τὸ κακόν· καὶ ἀγαθὸν μὲν κυρίως εἶναι ἡ ἀρετή, κακὸν δὲ κυρίως ἡ ἁμαρτία. Διὰ τοῦτο πρῶτον πρέπει νὰ ὁμιλήσωμεν περὶ ἀρετῶν καὶ κακιῶν, ἔπειτα περὶ τῶν δέκα ἐντολῶν τοῦ Κυ­ρίου καὶ Θεοῦ ἡμῶν.

Ἐρώτησις γ΄. Τίνα γνώμην πρέπει νὰ ἔχωμεν διὰ ταῖς χριστιανικαῖς ἀρεταῖς, εἴτουν διὰ τὰ καλὰ ἔργα;

Ἀπόκρισις. Τὰ ἀγαθὰ ἔργα, εἴτουν ἡ χριστιανικὴ ἀρετή, εἶναι ἕνας καρπὸς ὁποῦ γεννᾶται ἀπὸ τὴν πίστιν, ὡς ἀπὸ ἀγαθὸν δένδρον, κατὰ τὸ γεγραμμένον· «ἀπὸ τῶν καρπῶν αὐτῶν ἐπιγνώσεσθε αὐτούς»[2]· καὶ ἀλλαχοῦ· «ἐν τούτῳ γνώσονται πάντες ὅτι ἐμοὶ μαθηταί ἐστε, ἐὰν ἀγάπην ἔχητε ἐν ἀλλήλοις»[3]· καὶ ὁ Ἰωάννης· «ἐν τούτῳ γινώσκομεν ὅτι ἐγνώκαμεν αὐτόν, ἐὰν τὰς ἐντολὰς αὐτοῦ τηρῶμεν»[4]. Πλὴν διὰ νὰ καταλάβῃ καθ’ ἕνας εὐκολώτερον τί εἶναι ἡ χριστια­νικὴ ἀρετή, λέγομεν ὅτι τὰ ἀγαθὰ ἔργα εἶναι ἡ πλήρωσις τῶν ἐντολῶν τοῦ Θεοῦ, τὰς ὁποίας τελειώνει τινὰς προθύμως μὲ τὴν θείαν βοήθειαν καὶ συνδρομὴν τῆς ἀνθρωπίνης διανοίας μὲ τὴν ἰδίαν του θέλησιν, ὁποῦ γεννᾶται ἀπὸ τῆς πρὸς τὸν Θεὸν καὶ τὸν πλησίον ἀγάπης, ὅταν δὲν ἐμποδίζεται ἀπὸ κανένα πρᾶγμα, ὁποῦ νὰ εἶναι κυρίως ἐμπόδιον.

Ἐρώτησις δ΄. Ἀπὸ ταῖς χριστιανικαῖς ἀρεταῖς, ποίαις εἶναι αἱ πλέον ἀναγκαῖαι:

Ἀπόκρισις. Αἱ πλέον ἀναγκαῖαι, χωρὶς ταῖς ὁποίαις οὐδένας ἠμπορεῖ καθό­λου νὰ σωθῇ, εἶναι αἱ τρεῖς αὗται· ἡ πίστις, ἡ ἐλπὶς καὶ ἡ ἀγάπη, ταῖς ὁποίαις ἀναφέρει ὁ Ἀπόστολος ὅταν λέγει· «νυνὶ δὲ μένει πίστις, ἐλπίς, ἀγάπη, τὰ τρία ταῦτα· μείζων δὲ τούτων ἡ ἀγάπη»[5]. Καὶ περὶ μὲν τῶν προτέρων δύο ἀρετῶν, τῆς πίστεως δηλαδὴ καὶ τῆς ἐλπίδος, εἰς τὰ πρῶτα δύο μέρη τῆς Ὀρθοδόξου Ὁμο­λογίας ἱκανῶς κατὰ τὴν ἡμετέραν πρόθεσιν ἐδιδάξαμεν· περὶ δὲ τῆς ἀγάπης θέ­λομεν εἰπεῖν ἐν τῷ παρόντι (θείου Πνεύματος φωτίζοντος), ὅταν θέλωμεν κάμειν τοὺς λόγους περὶ τῶν ἐντολῶν τοῦ Θεοῦ.

Ἐρώτησις ε΄. Ἀπὸ τὰς γενικὰς καὶ ἐξαιρέτους ταύτας τρεῖς ἀρετὰς ποῖαι ἄλλαι γεννοῦνται;

Ἀπόκρισις. Αἱ τρεῖς αὗται, ἡ προσευχή, ἡ νηστεία καὶ ἡ ἐλεημοσύνη· αἱ ὁποῖαι ἀναβλαστάνουσαι ἐκ πίστεως, διὰ τῆς ἐλπίδος ἐν τῇ ἀγάπῃ, γίνονται πρὸς Θεὸν εὐπρόσδεκτοι.

Ἐρώτησις ς΄. Τί εἶναι ἡ προσευχή;

Ἀπόκρισις. Περὶ τῆς προσευχῆς ἱκανῶς ἐδιδάξαμεν εἰς τὸ δεύτερον μέρος τῆς Ὀρθοδόξου Ὁμολογίας.

Ἐρώτησις ζ΄. Τί πρᾶγμα εἶναι ἡ νηστεία;

Ἀπόκρισις. Ἡ νηστεία, (λογιζομένη κατὰ τὰς χριστιανικὰς ἀρετάς), εἶναι μία ἐγκράτεια ἀπὸ ὅλα τὰ φαγητὰ ἢ ἀπὸ κάποια, διά τινα ἀσθένειαν, ὁμοίως καὶ ἀπὸ τὰ ποτά, καὶ ἀπὸ ὅλα τὰ πράγματα τοῦ κόσμου, καὶ ἀπὸ ὅλαις ταῖς ἐπιθυμίαις ταῖς κακαῖς, διὰ νὰ ἠμπορῇ ὁ χριστιανὸς νὰ κάνῃ τὴν προσευχήν του μὲ τρόπον εὐκολότερον καὶ νὰ ἱλάσκεται τὸν Θεόν· ἀκόμη διὰ νὰ νεκρώνῃ τὰς τῆς σαρκὸς ἐπιθυμίας καὶ νὰ ἀποδέχεται τὴν χάριν τοῦ Θεοῦ. Διὰ τὴν ὁποίαν νηστείαν ἡ ἁγία Γραφὴ ἀναφέρει λέγουσα· «ἐν παντὶ συνιστῶντες ἑαυτοὺς ὡς Θεοῦ διάκονοι, ἐν ὑπομονῇ πολλῇ, ἐν θλίψεσιν, ἐν ἀνάγκαις, ἐν στενοχωρίαις, ἐν πληγαῖς, ἐν φυλακαῖς, ἐν ἀκαταστασίαις, ἐν κόποις, ἐν ἀγρυπνίαις, ἐν νηστείαις»[6]· καὶ εἰς ἄλλον τόπον· «σαλπίσατε σάλπιγγι ἐν Σιών, ἁγιάσατε νηστείαν, κηρύξατε θεραπείαν, συναγάγετε λαόν»[7]· καὶ κατωτέρω· «φεῖσαι Κύριε τοῦ λαοῦ σου, καὶ μὴ δῷς τὴν κληρονομίαν εἰς ὄνειδος»[8]. Ἡ νηστεία αὕτη, ὅταν γίνεται κατὰ τοὺς προσήκοντος τρόπους, κάνει μεγάλον ἱλασμὸν εἰς τὸν Θεὸν διὰ τὰς ἁμαρτίας μας, καθὼς ἔγινεν εἰς τὴν πόλιν τῶν Νινευϊτῶν. Περὶ αὐτῆς εἴρηται πλατύτερον εἰς τὰς ἐντολὰς τῆς Ἐκκλησίας.

Ἐρώτησις η΄. Ποσαχῶς εἶναι ἡ νηστεία;

Ἀπόκρισις. Ἡ νηστεία εἶναι διττή· ἄλλη ὁποῦ εἶναι συνήθεια νὰ γίνεται εἰς καποίους καιροὺς διωρισμένους, ὡσὰν εἶναι αἱ τέσσαρες νηστεῖαι τοῦ καθ’ ἑνὸς χρόνου καὶ τῆς τετράδος καὶ τῆς παρασκευῆς· ἄλλη ὁποῦ κατὰ συμβεβηκὸς τυχένει κἂν μία φορά, καὶ γίνεται διὰ καποίαις αἰτίαις ὁποῦ συμβαίνουσιν εἴς τινας πόλεις καὶ χώρας, τὴν ὁποίαν παραγγέλλει ὁ τῆς Ἐκκλησίας προεστώς. Καὶ ἡ τοιαύτη νηστεία πρέπει νὰ φυλάττεται διὰ τὴν ἀφορμὴν τούτην, ἤγουν διὰ νὰ δίδεται ὑποταγὴ εἰς τὴν Ἐκκλησίαν. Ἀκόμη ἡ νηστεία εἶναι ἄλλη κοινὴ καὶ ἄλλη ἰδία· κοινὴ εἶναι ἐκείνη ὁποῦ φυλάττει ὅλη ἡ Ἐκκλησία, ἰδίᾳ ἐκείνη ὁποῦ κρατεῖ καμμία διωρισμένη ἐπαρχία ἢ πόλις ἢ χώρα μερικὴ ἢ καί τινας ἄνθρωπος καθ’ ἑαυτόν· καὶ τοῦτο γίνεται ἢ ἀπὸ μερικὸν τάξιμον ὁποῦ νὰ ἔκαμε τινὰς ἀφ’ ἑαυ­τοῦ του, ἢ καὶ νὰ τὸν ἐπρόσταξεν ὁ πνευματικός του.

Ἐρώτησις θ΄. Τί πρᾶγμα εἶναι ἡ ἐλεημοσύνη;

Ἀπόκρισις. Ἡ ἐλεημοσύνη εἶναι ἕνα ἔργον τῆς εὐσπλαγχνίας, ὁποῦ νὰ ἀγαθοεργήσῃ τινὰς τὴν ψυχὴν ἢ τὸ κορμίον τινὸς χρειαζομένου, μὴν ἀποβλέπωντας τί λογῆς πρόσωπον εἶναι ἐκεῖνο ὁποῦ ἔχει χρείαν τὴν τοιαύτην ἐλεημοσύνην. Ἡ ἀρετὴ τούτη εἶναι ἀναγκαιοτάτη εἰς τὸν χριστιανὸν ἄνθρωπον, καθὼς διδάσκει ἡ ἁγία Γραφὴ λέγουσα· «ἐλεημοσύνη γὰρ ἐκ θανάτου ῥύεται, καὶ αὐτὴ ἀποκαθαριεῖ πᾶσαν ἁμαρτίαν, καὶ οἱ ποιοῦντες ἐλεημοσύνας καὶ δικαιοσύνας πλησθήσονται ζωῆς»[9]. Καὶ εἰς τὴν νέαν Διαθήκην συνιστῶσα τὴν ἐλεημοσύνην λέγει οὕτως, «ὕπαγε, πώλησόν σου τὰ ὑπάρχοντα καὶ δὸς πτωχοῖς, καὶ ἕξεις θησαυρὸν ἐν οὐρανῷ»[10]. Καὶ εἰς τὴν τελευταίαν κρίσιν τάσσει ὁ Χριστὸς νὰ δώσῃ μεγάλην πλε­ρωμὴν εἰς τοὺς ἐλεήμονας, λέγων· «ἀμὴν λέγω ὑμῖν, ἐφ’ ὅσον ἐποιήσατε ἑνὶ τούτων τῶν ἀδελφῶν μου τῶν ἐλαχίστων, ἐμοὶ ἐποιήσατε»· τότε ἐρεῖ· «δεῦτε οἱ εὐλογημένοι τοῦ Πατρός μου, κληρονομήσατε τὴν ἡτοιμασμένην ὑμῖν βασιλείαν ἀπὸ καταβολῆς κόσμου»[11]. Ἡ ἐλεημοσύνη μετὰ νηστείας κάνει τὴν προσευχὴν πρὸς Θεὸν εὐπρόσδεκτον, ὥστε νὰ τὴν ὑπακούῃ, καθὼς εἶπεν ὁ Ἄγγελος πρὸς τὸν Κορνήλιον· «αἱ προσευχαί σου καὶ αἱ ἐλεημοσύναι σου ἀνέβησαν εἰς μνημόσυνον ἐνώπιον τοῦ Θεοῦ»[12]. Εἰς τὴν ἀρετὴν τούτην περιέχονται ὅλα τὰ ἔργα τῆς ἐλεημοσύνης, διὰ τὰ ὁποῖα ἐδιδάξαμεν εἰς τὸ δεύτερον μέρος τῆς Ὀρθοδόξου ταύ­της Ὁμολογίας.

Ἐρώτησις ι΄. Ἀπὸ τὰς ἀρετὰς ταύτας ποίαις ἄλλαις ἀκόμη γεννοῦνται;

Ἀπόκρισις. Τέσσαρες ἀρεταὶ γενικαί· φρόνησις, δικαιοσύνη, ἀνδρεία καὶ σωφροσύνη.

Ἐρώτησις ια΄. Ποία εἶναι ἡ χριστιανικὴ φρόνησις;

Ἀπόκρισις. Ἡ φρόνησις ἡ χριστιανικὴ εἶναι μία φροντίδα καὶ ἔννοια προμελετημένη καὶ προλογιασμένη, διὰ νὰ μὴν παροξύνωμεν τὸν Θεὸν καὶ τὸν πλησίον μας εἰς κανένα μας ἔργον ἢ λογισμόν, διὰ τὴν ὁποίαν φρόνησιν διδά­σκει λέγων ὁ Κύριος· «γίνεσθε φρόνιμοι ὡς οἱ ὄφεις καὶ ἀκέραιοι ὡς αἱ περιστεραί»[13], τὸ ὁποῖον ἑρμηνεύων ὁ θεῖος Παῦλος λέγει· «βλέπετε οὖν πῶς ἀκριβῶς περιπατεῖτε, μὴ ὡς ἄσοφοι, ἀλλ’ ὡς σοφοί, ἐξαγοραζόμενοι τὸν καιρόν, ὅτι αἱ ἡμέραι πονηραί εἰσι· διὰ τοῦτο μὴ γίνεσθε ἄφρονες, ἀλλὰ συνιέντες τί τὸ θέλημα τοῦ Κυρίου»[14]. Ἡ τοιαύτη χριστιανικὴ φρόνησις θεμελιώνεται εἰς τὴν καθαρό­τητα καὶ ἀδολότητα τῆς καρδίας καὶ εἰς πᾶσαν κοσμιότητα καὶ ἐπιείκειαν καὶ εἰς πᾶσαν κρίσιν, διὰ νὰ μὴν ἀπατώμεθα ἀπὸ τὸν ἐχθρὸν τῆς ψυχῆς μας καὶ ἀπ’ ἐκείνους ὁποῦ μᾶς ἐπηρεάζουσιν.

Ἐρώτησις ιβ΄. Τί πρᾶγμα εἶναι ἡ δικαιοσύνη;

Ἀπόκρισις. Ἡ δικαιοσύνη εἶναι μία ἀρετὴ ὁποῦ διαμερίζει καθ’ ἑνὸς ἐκεῖνο ὁποῦ πρέπει, καὶ φυλάττει τὸ ἴδιόν του, χωρὶς νὰ βλέπῃ πρόσωπα ὄχι μόνον εἰς τὰς ὑποθέσεις τοῦ πλούτου, ἀλλὰ καὶ τῆς τιμῆς καὶ τῶν ἀξιωμάτων. Ἡ δὲ χρι­στιανικὴ δικαιοσύνη ὄχι μόνον ἀνταποδίδει καλὸν ἀντὶ καλοῦ, ἀλλὰ μήτε συγ­χωρᾷ νὰ ἐπιθυμοῦμεν κακὸν εἰς ἐκεῖνον ὁποῦ μᾶς ἔκαμε κακόν, κατὰ τὴν δι­δασκαλίαν τοῦ Ἀποστόλου λέγοντος· «μηδενὶ κακὸν ἀντὶ κακοῦ ἀποδιδόντες, προνοούμενοι καλὰ ἐνώπιον πάντων ἀνθρώπων»[15]. Κατὰ τὴν δικαιοσύνην αὐτὴν λέγει ὁ ἴδιος Ἀπόστολος· «ἀποδότε οὖν πᾶσι τὰς ὀφειλάς, τῷ τὸν φόρον τὸν φόρον, τῷ τὸ τέλος τὸ τέλος, τῷ τὸν φόβον τὸν φόβον, τῷ τὴν τιμὴν τὴν τιμήν· μηδενὶ μηδὲν ὀφείλετε, εἰ μὴ τὸ ἀγαπᾶν ἀλλήλους· ὁ γὰρ ἀγαπῶν τὸν ἕτερον νόμον πεπλήρωκεν»[16].

Ἐρώτησις ιγ΄. Τάχα οἱ προεστῶτες καὶ οἱ κριταὶ ἁμαρτάνουσιν εἰς τὴν δι­καιοσύνην, ὅταν τιμωροῦσι τοὺς πταίστας κατὰ τὸ σφάλμα τους;

Ἀπόκρισις. Δὲν ἁμαρτάνουσιν, ἐπειδὴ δὲν εἶναι ἐξουσία παρὰ μόνον ἀπὸ τὸν Θεόν, καθὼς λέγει ὁ Παῦλος· «καὶ οἱ ἄρχοντες οὐκ εἰσὶ φόβος τῶν ἀγαθῶν ἔργων, ἀλλὰ τῶν κακῶν· θέλεις δὲ μὴ φοβεῖσθαι τὴν ἐξουσίαν; τὸ ἀγαθὸν ποίει, καὶ ἕξεις ἔπαινον ἐξ αὐτῆς· Θεοῦ γὰρ διάκονός ἐστί σοι εἰς τὸ ἀγαθόν· ἐὰν δὲ τὸ κακὸν ποιῇς, φοβοῦ· οὐ γὰρ εἰκῇ τὴν μάχαιραν φορεῖ· Θεοῦ γὰρ διάκονός ἐστιν, ἔκδικος εἰς ὀργὴν τῷ τὸ κακὸν πράσσοντι»[17].

Ἐρώτησις ιδ΄. Τί πρᾶγμα εἶναι ἡ σωφροσύνη;

Ἀπόκρισις. Ἡ σωφροσύνη εἶναι μία μετριότης, ὁποῦ φυλάγει τινὰς εἰς τὸ φαγητὸν καὶ πιοτὸν καὶ ἔνδυμά του, καὶ ἀκόμη εἰς τὰ λόγιά του καὶ εἰς ὅλα του τὰ ἔργα, μὲ τὸ μέσον τῆς ὁποίας διαλέγει καὶ ὅ,τι εἶναι πρεπούμενόν του, κατὰ τὸν Ἀπόστολον ὁποῦ λέγει· «ὡς ἐν ἡμέρᾳ εὐσχημόνως περιπατήσωμεν, μὴ κώμοις καὶ μέθαις, μὴ κοίταις καὶ ἀσελγείαις, μὴ ἔριδι καὶ ζήλῳ»[18]· ὁμοίως καὶ ἀλ­λαχοῦ· «πάντα εὐσχημόνως καὶ κατὰ τάξιν γινέσθω»[19].

Ἐρώτησις ιε΄. Τί πρᾶγμα εἶναι ἡ ἀνδρεία;

Ἀπόκρισις. Ἡ ἀνδρεία, λογιζομένη ὡς χριστιανικὴ ἀρετή, εἶναι μία σταθερότης τοῦ νοός, ὁποῦ ἔχει τινὰς πρὸς τὴν ἐνόχλησιν τῶν πειρασμῶν ἁπάντων, ὁποῦ πάσχει ἀπὸ τὸν ὁρατὸν ἢ ἀόρατον ἐχθρὸν διὰ τὸν Χριστόν. Τὴν ὁποίαν σταθε­ρότητα ἑρμηνεύων ὁ Ἀπόστολος λέγει οὕτω· «τίς ἡμᾶς χωρίσει ἀπὸ τῆς ἀγάπης τοῦ Χριστοῦ; θλίψις ἢ στενοχωρία ἢ διωγμὸς ἢ λιμὸς ἢ γυμνότης ἢ κίνδυνος ἢ μάχαιρα»; καὶ κατωτέρω· «πέπεισμαι ὅτι οὔτε θάνατος, οὔτε ζωή, οὔτε ἄγγελοι, οὔτε ἀρχαί, οὔτε δυνάμεις, οὔτε ἐνεστῶτα, οὔτε μέλλοντα, οὔτε ὕψωμα, οὔτε βάθος, οὔτε τις κτίσις ἑτέρα δυνήσεται ἡμᾶς χωρίσαι ἀπὸ τῆς ἀγάπης τοῦ Θεοῦ, τῆς ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ τῷ Κυρίῳ ἡμῶν»[20]. Περὶ τῶν τοιούτων ἀρετῶν ἐδιδάξαμεν, ὅταν ὡμιλούσαμεν περὶ τῶν χαρισμάτων τοῦ ἁγίου Πνεύματος καὶ τῶν ἄλλων ἀρετῶν.

Ἐρώτησις ις΄. Τί πρᾶγμα νὰ εἶναι τὸ ἁμάρτημα;

Ἀπόκρισις. Τὸ ἁμάρτημα δὲν ἔχει ὕπαρξιν καθ’ ἑαυτό, διατὶ δὲν εἶναι κτί­σμα τοῦ Θεοῦ· διὰ τοῦτο δὲν ἠμπορεῖ νὰ ἑρμηνευθῇ τί νὰ εἶναι. Μὲ ὅλον τοῦτο δυνατὸν εἶναι νὰ εἰποῦμεν, πῶς εἶναι μία θέλησις ἀχαλίνωτος τοῦ ἀνθρώπου καὶ τοῦ διαβόλου, ἢ καθὼς λέγει ἡ ἁγία Γραφή· «ἡ ἁμαρτία ἐστὶν ἡ ἀνομία»[21]· ἤγουν ἡ ἁμαρτία εἶναι παράβασις τοῦ νόμου τοῦ Θεοῦ, καὶ ἡ παράβασις αὕτη εἶναι κυ­ρίως μία ἐναντίωσις, ὁποῦ ἐναντιώνεται εἰς τὴν θέλησιν τοῦ Θεοῦ, προερχόμενη ἀπὸ τὸν λογισμὸν καὶ ἀπὸ τὴν ἰδίαν προαίρεσιν τοῦ παραβάτου. Ἀπὸ τὴν ὁποίαν ἐναντίωσιν γεννᾶται ὁ θάνατος καὶ πᾶσα θεϊκὴ ὀργή, ὡς λέγει ἡ Γραφή· «ἡ ἐπι­θυμία συλλαβοῦσα τίκτει ἁμαρτίαν, ἡ δὲ ἁμαρτία ἀποτελεσθεῖσα ἀποκύει θά­νατον»[22].

Ἐρώτησις ιζ΄. Εἰς πόσα διαιρεῖται ἡ ἁμαρτία;

Ἀπόκρισις. Κατὰ τὴν ἁγίαν Γραφήν, ἄλλη ἁμαρτία εἶναι πρὸς θάνατον καὶ ἄλλη ὄχι πρὸς θάνατον· διὰ τοῦτο ἄλλα ἁμαρτήματα εἶναι θανάσιμα, καὶ ἄλλα οὐ θανάσιμα.

Ἐρώτησις ιη΄. Τί εἶναι τὸ θανάσιμον ἁμάρτημα;

Ἀπόκρισις. Θανάσιμον ἁμάρτημα εἶναι ὁπόταν ἡ ἄτακτος ἐπιθυμία τοῦ ἀνθρώπου θέλει κάμει τίποτες ἔργον, ὁποῦ νὰ ἐμποδίζῃ φανερὰ ἡ ἐντολὴ τοῦ Θεοῦ, ἢ νὰ μὴν θέλῃ νὰ κάμῃ αὐτοθελῶς καὶ αὐτοπροαιρέτως ἐκεῖνο ὁποῦ προστάσσει ὁ Θεός· ἀπὸ τὸ ὁποῖον πρᾶγμα ψύγεται ἡ πρὸς Θεὸν καὶ τὸν πλησίον ἀγάπη. Καὶ ἡ τοιαύτη ἐπιθυμία ξεχωρίζει τὸν ἄνθρωπον ἀπὸ τὴν χάριν τοῦ Θεοῦ καὶ φονεύει τον, ἀφ’ οὗ πληρωθῇ μὲ τὸ ἔργον· διὰ τοῦτο καὶ θανάσιμον ἐμάθομεν νὰ τὸ λέγωμεν, ὡς λέγει ὁ Ἀπόστολος· «τὰ γὰρ ὀψώνια τῆς ἁμαρτίας θάνα­τος»[23]. Μὰ μόνη ἡ συγκατάθεσις τραυματίζει τὴν ψυχήν, μὰ δὲν τὴν θανατώνει τελείως ἡ ἀπόφασις ὁποῦ θέλει ἀποφασίσει τινὰς νὰ τελειώσῃ τὴν ἁμαρτίαν.

Ἐρώτησις ιθ΄. Εἰς πόσα διαιρεῖται τὸ θανάσιμον ἁμάρτημα;

Ἀπόκρισις. Τὸ θανάσιμον ἁμάρτημα ἄλλο εἶναι προπατορικὸν καὶ ἄλλο εἶναι προαιρετικόν.

Ἐρώτησις κ΄. Τί εἶναι τὸ προπατορικὸν ἁμάρτημα;

Ἀπόκρισις. Τὸ προπατορικὸν ἁμάρτημα εἶναι παράβασις τοῦ θείου νόμου, ὁποῦ ἐδόθηκεν εἰς τὸν παράδεισον μέσα τοῦ προπάτορος Ἀδάμ, ὅταν ἐῤῥέθη πρὸς αὐτόν· «ἀπὸ δὲ τοῦ ξύλου τοῦ γινώσκειν καλὸν καὶ πονηρόν, οὐ φάγεσθε ἀπ’ αὐτοῦ· ᾗ δ’ ἂν ἡμέρᾳ φάγητε ἀπ’ αὐτοῦ, θανάτῳ ἀποθανεῖσθε»[24]. Τοῦτο τὸ προπατορικὸν ἁμάρτημα ἐδιάβηκεν ἀπὸ τὸν Ἀδὰμ εἰς ὅλην τὴν ἀνθρωπίνην φύσιν, διατὶ ὅλοι εἴμεσθαν τότε εἰς τὸν Ἀδάμ, καὶ οὕτω δι’ ἑνὸς Ἀδὰμ διῆλθεν εἰς ὅλους ἐμᾶς ἡ ἁμαρτία. Διὰ τοῦτο καὶ συλλαμβανόμεθα καὶ γεννώμεθα μὲ τὴν ἁμαρτίαν ταύτην, καθὼς διδάσκει ἡ ἁγία Γραφὴ λέγουσα· «δι’ ἑνὸς ἀνθρώπου ἡ ἁμαρτία εἰς τὸν κόσμον εἰσῆλθε, καὶ διὰ τῆς ἁμαρτίας ὁ θάνατος, καὶ οὕτως εἰς πάντας ἀνθρώπους ὁ θάνατος διῆλθεν, ἐφ’ ᾧ πάντες ἥμαρτον»[25]. Τοῦτο τὸ προ­πατορικὸν ἁμάρτημα μὲ οὐδεμίαν μετάνοιαν εἶναι δυνατὸν νὰ ἐξαλειφθῇ, μόνον μὲ τὴν χάριν τοῦ Θεοῦ ἀφανίζεται διὰ τῆς ἐν σαρκὶ οἰκονομίας τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ καὶ τῆς ἐκχύσεως τοῦ τιμίου αἵματος αὐτοῦ. Καὶ τοῦτο γίνεται μὲ τὸ μυστήριον τοῦ ἁγίου βαπτίσματος· διατὶ ὁποῖος δὲν ἐβαπτίσθηκεν, ἐκεῖνος δὲν εἶναι ἐλεύθερος ἀπὸ τὴν ἁμαρτίαν, μὰ εἶναι υἱὸς ὀργῆς καὶ τῆς αἰωνίου κολάσεως, κατὰ τὸ εἰρήμενον· «ἀμὴν ἀμὴν λέγω σοι, ἐὰν μή τις γεννηθῇ ἐξ ὕδα­τος καὶ πνεύματος, οὐ δύναται εἰσελθεῖν εἰς τὴν βασιλείαν τοῦ Θεοῦ»[26].

Ἐρώτησις κα΄. Τί εἶναι τὸ προαιρετικὸν ἁμάρτημα τὸ θανάσιμον;

Ἀπόκρισις. Ἡ προαιρετικὴ ἁμαρτία ἡ θανάσιμος εἶναι ἐκείνη ὁποῦ κάνομεν ὕστερα ἀπὸ τὸ βάπτισμα ἀτοί μας, μὲ τὴν ἰδίαν μας θέλησιν καὶ γνώμην, εἰς τὴν τελείαν μας ἡλικίαν, ἐναντίον τῆς φανερᾶς ἐντολῆς τοῦ Θεοῦ, ἐξαφήνοντες τὴν πρὸς Θεὸν καὶ τὸν πλησίον ἀγάπην. Μὲ τὴν ὁποίαν ἁμαρτίαν χάνομεν τὴν θείαν χάριν, ὁποῦ ἐλάβαμεν εἰς τὸ ἅγιον βάπτισμα, καὶ τὴν βασιλείαν τὴν οὐρά­νιον, καὶ γινόμεθα αἰχμάλωτοι τοῦ αἰωνίου θανάτου, ὥς φησιν ὁ Ἀπόστολος· «οὐκ οἴδατε ὅτι ᾧ παριστάνετε ἑαυτοὺς δούλους εἰς ὑπακοήν, δοῦλοί ἐστε ᾧ ὑπακούετε, ἤτοι ἁμαρτίας εἰς θάνατον ἢ ὑπακοῆς εἰς δικαιοσύνην;»[27] Τοῦτο τὸ ἁμάρ­τημα λειώνεται μὲ τὴν μετάνοιαν καὶ μὲ τὴν εὐσπλαγχνίαν τοῦ Θεοῦ, διὰ Ἰησοῦ Χριστοῦ τοῦ Κυρίου ἡμῶν, ὁπόταν ὁ ἱερεὺς ἀφίησι τὰ ἁμαρτήματα τοῦ μετανοοῦντος εἰς τὸν καιρὸν τῆς ἐξομολογήσεως.

Ἐρώτησις κβ΄. Ποσαχῶς ἠμποροῦμεν νὰ διαιρέσωμεν τὸ εἰρήμενον προαιρε­τικὸν ἁμάρτημα;

Ἀπόκρισις. Τριχῶς· καὶ εἰς μὲν τὸ πρῶτον μέρος ἠμποροῦμεν νὰ βάλωμεν τὰ πλέον γενικὰ θανάσιμα ἁμαρτήματα, ἤγουν ἐκεῖνα ἀπὸ τὰ ὁποῖα γεννοῦνται ἄλλα· εἰς δὲ τὸ δεύτερον ἐκεῖνα ὁποῦ εἶναι ἐναντίον τοῦ ἁγίου Πνεύματος· εἰς δὲ τὸ τρίτον ἐκεῖνα τὰ ἁμαρτήματα ὁποῦ συνεχέστερον κράζουσι τὴν ἀπὸ τοῦ Θεοῦ ἐκδίκησιν εἰς τὸν κόσμον τοῦτον.

Ἐρώτησις κγ΄. Ποῖα εἶναι τὰ πλέον γενικὰ θανάσιμα ἁμαρτήματα;

Ἀπόκρισις. Ταῦτα· ἡ ὑπερηφάνεια, ἡ πλεονεξία, ἡ πορνεία, ὁ φθόνος, ἡ γαστριμαργία, ἡ μνησικακία καὶ ἡ ἀκηδία.

Ἐρώτησις κδ΄. Τί πρᾶγμα εἶναι ἡ ὑπερηφάνεια;

Ἀπόκρισις. Ἡ ὑπερηφάνεια εἶναι μία ἄτακτος ἐπιθυμία τῆς ἰδίας δόξης χω­ρὶς δικαιοσύνην, διὰ νὰ ὑπερέχῃ τινὰς τοὺς ἄλλους ὁμοίους του δικαίως ἢ ἀδί­κως. Τὸ τοιοῦτον ἁμάρτημα ἦτον τὸ πρῶτον ὁποῦ ἐγεννήθηκεν εἰς ἐκεῖνον τὸν ἑωσφόρον, ἀπὸ τὸ ὁποῖον ὅλα τὰ ἄλλα, ὡσὰν ἀπὸ βρύσιν φαρμακεμένην, ἀναβρύσασι· δι’ αὐτὸ λέγει ἡ Σοφία· «φόβος Κυρίου μισεῖ ἀδικίαν, ὕβριν τε καὶ ὑπερηφανίαν καὶ ὁδοὺς πονηρῶν»[28]· καὶ ἀλλαχοῦ ἡ Γραφή· «μισητὴ ἔναντι Κυρίου καὶ ἀνθρώπων ὑπερηφανία»[29]. Τούτου τοῦ ἁμαρτήματος εἶναι ἐναντίον ἡ ἀρετὴ τῆς ταπεινώσεως, τὴν ὁποίαν ὁ Κύριος ἡμῆν Ἰησοῦς Χριστὸς συνιστῶν καὶ παρακι­νῶντάς μας νὰ τὴν διακρατοῦμεν λέγει· «μάθετε ἀπ’ ἐμοῦ, ὅτι πρᾷός εἰμι καὶ ταπεινὸς τῇ καρδίᾳ, καὶ εὑρήσετε ἀνάπαυσιν ταῖς ψυχαῖς ὑμῶν»[30].

Ἐρώτησις κε΄. Ποῖα ἄλλα ἁμαρτήματα κατὰ μέρος γεννοῦνται ἀπὸ τὴν κα­κίαν ταύτην;

Ἀπόκρισις, Ταῦτα· τὸ νὰ ὑποπτεύεταί τινας κακὸν διὰ τὸν πλησίον του, καὶ νὰ κατακρίνῃ τοὺς ἐκκλησιαστικοὺς ἢ κοσμικούς· τὸ νὰ μὴν ὑποτάσσεται τῆς Ἐκ­κλησίας καὶ τῶν προεστώτων· ἡ καύχησις, ἡ ὑπόκρισις, αἱ φιλονεικίαι, τὰ πείσματα, αἱ διχοστασίαι, ἡ ἄκαιρος πολυπραγμοσύνη, ἡ οἴησις, ἡ ὀλιγωρία τῶν ἐντολῶν τοῦ Θεοῦ, ἡ εἰς τὸ κακὸν διατριβὴ καὶ συνήθεια, καὶ ἄλλα ὅμοια. Καὶ ὅποιος θέλει νὰ εἶναι ἐλεύθερος ἀπὸ τὴν ἁμαρτίαν τούτην, πρέπει νὰ ἔχῃ πάντοτε εἰς τὴν ἐνθύμησίν του τὸν λόγον ὁποῦ εἶπεν ὁ Θεὸς πρὸς τὸν Ἀδάμ, «ὅτι γῆ εἶ, καὶ εἰς τὴν γῆν ἀπελεύσῃ»[31], καὶ τὴν τελευταίαν κρίσιν, καὶ τὴν αἰώνιον κόλασιν, καὶ ἀκόμη τὰ λόγια τοῦτα τοῦ Ἀποστόλου, ὁποῦ λέγει, ὅτι «ὁ Θεὸς ὑπερηφάνοις ἀντιτάσσεται, ταπεινοῖς δὲ δίδωσι χάριν»[32].

Ἐρώτησις κς΄. Τί πρᾶγμα εἶναι ἡ πλεονεξία;

Ἀπόκρισις. Ἡ πλεονεξία εἶναι μία ἄτακτος ἐπιθυμία τοῦ νὰ ἔχῃ τινὰς πλοῦτον καὶ ὑποστατικά. Περὶ τοῦ ἁμαρτήματος τούτου λέγει ἡ Γραφή· «ὁ μισῶν ἀδικίαν μικρὸν χρόνον ζήσεται»[33]· καὶ ὁ Ἀπόστολος· «καρδίαν γεγυμνασμένην πλεονεξίαις ἔχοντες, κατάρας τέκνα»[34]. Καὶ ἡ ἀρετὴ ὁποῦ εἶναι ἐναντία εἰς τὴν κακίαν ταύτην εἶναι ἡ ἐλευθερία, κατὰ τὸ εἰρήμενον· «ἐσκόρπισεν, ἔδωκε τοῖς πένησιν, ἡ δικαιοσύνη αὐτοῦ μένει εἰς τὸν αἰῶνα τοῦ αἰῶνος»[35].

Ἐρώτησις κζ΄. Ποῖα ἁμαρτήματα γεννοῦνται ἀπὸ τὴν πλεονεξίαν;

Ἀπόκρισις. Ἀπὸ τὴν πλεονεξίαν γεννοῦνται ταῦτα τὰ ἁμαρτήματα· ἁρπαγή, φόνος, δόλος, ψεῦδος, ἐπανάστασις, βία καὶ ὠμότης, ἀσπλαγχνία, ἀπανθρωπία, σκληρότης τῆς καρδίας, φθόνος, ἀπιστία, ἀδικία τῶν πτωχῶν καὶ ἄλλων ἀνθρώ­πων, φειδωλεία, κλεψία καὶ ἄλλα ὅμοια. Καὶ οὕτως, ὅποιος θέλει νὰ φύγῃ τοῦτο τὸ ἁμάρτημα, πρέπει νὰ ἔχῃ εἰς τὴν ἐνθύμησίν του τὴν ἑκούσιον πτωχείαν τοῦ Χριστοῦ τοῦ Κυρίου ἡμῶν, καθὼς ὁ ἴδιος λέγει περὶ ἑαυτοῦ· «αἱ ἀλώπεκες φω­λεοὺς ἔχουσι καὶ τὰ πετεινὰ τοῦ οὐρανοῦ κατασκηνώσεις, ὁ δὲ υἱὸς τοῦ ἀνθρώ­που οὐκ ἔχει ποῦ τὴν κεφαλὴν κλῖναι»[36]. Καὶ ἔπειτα τοῦτο πρέπει νὰ λογιάζῃ, πῶς εἶναι οἰκονόμος τοῦ πλούτου, μὰ ὄχι κύριος, καὶ θέλει ἀποδώσει τὸν λόγον τῆς οἰκονομίας του τῷ Θεῷ ἐν ὥρᾳ τῆς κρίσεως.

Ἐρώτησις κη΄. Τί εἶναι ἡ πορνεία ἢ ἡ ἀκολασία;

Ἀπόκρισις. Ἡ πορνεία εἶναι μία ἄτακτος ἐπιθυμία τῆς σαρκὸς ἐναντίον τῆς ἐντολῆς τοῦ Θεοῦ, τὸ ὁποῖον γίνεται εἰς τὸ ἴδιον σῶμα τοῦ ἀνθρώπου, ὡς λέγει ὁ Ἀπόστολος· «πᾶν ἁμάρτημα, ὃ ἐὰν ποιήσῃ ἄνθρωπος, ἐκτὸς τοῦ σώματός ἐστιν· ὁ δὲ πορνεύων εἰς τὸ ἴδιον σῶμα ἁμαρτάνει»[37]. Πρὸς τοῦτο, ἐπειδὴ καὶ κάθε χριστιανὸς εἶναι μέλος τοῦ σώματος τοῦ Χριστοῦ, εὑρισκόμενος πορνικῶς μὲ ταῖς πόρναις, μολύνει τὸν ἑαυτόν του· καὶ πῶς νὰ εἶναι μέλος τοῦ σώματος τοῦ Χριστοῦ, ὁ Ἀπόστολος τὸ διδάσκει λέγων οὕτως· «οὐκ οἴδατε ὅτι τὰ σώματα ὑμῶν μέλη Χριστοῦ ἐστιν; ἄρας οὖν τὰ μέλη τοῦ Χριστοῦ, ποιήσω πόρνης μέλη; μὴ γένοιτο»· καὶ περαιτέρω· «φεύγετε τὴν πορνείαν»[38]. Εἰς τὴν ἁμαρτίαν ταύτην ἀντίκειται ἡ ἀρετὴ τῆς σωφροσύνης.

Ἐρώτησις κθ΄. Ἀπὸ τὸ ἁμάρτημα τοῦτο ποῖα ἄλλα γεννοῦνται;

Ἀπόκρισις. Ἡ τύφλωσις τοῦ νοός, μῖσος πρὸς τὰ θεῖα, ἀσέβεια, φθόνος, ἀπόγνωσις, ἀσωτεία, ὄκνος, ἔχθρα πρὸς τὸν πλησίον καὶ ἄλλα ὅμοια. Μὰ ὅποιος θέλει νὰ φύγῃ τὴν τοιαύτην ἁμαρτίαν, ἂς ἔχῃ πάντοτε εἰς τὸν νοῦν του, πῶς ὁ Θεὸς ἀλλοῦ πόθεν δὲν μένει, μόνον εἰς τὴν καθαρὰν καὶ σώφρονα καρδίαν, διὰ τὸ ὁποῖον καὶ ὁ ψαλμῳδὸς παρακαλεῖ νὰ τοῦ δώσῃ ὁ Θεὸς καρδίαν καθαρὰν λέγων· «καρδίαν καθαρὰν κτίσον ἐν ἐμοὶ ὁ Θεός, καὶ πνεῦμα εὐθὲς ἐγκαίνισον ἐν τοῖς ἐγκάτοις μου»[39].

Ἐρώτησις λ΄. Τί πρᾶγμα εἶναι ὁ φθόνος;

Ἀπόκρισις. Ὁ φθόνος εἶναι μία λύπη καὶ πόνος τῆς καρδίας διὰ τὸ καλὸν τοῦ πλησίον, χαρὰ δὲ καὶ εὐφροσύνη διὰ τὸ κακὸν τοῦ πλησίον. Καὶ τοῦτο γίνε­ται ἢ ὅταν ὁ πλησίον μας εἶναι πλουσιώτερος, ἢ διατὶ ἔχει καὶ ἐκεῖνος ὁμοίαν πλουσιότητα. Τὸ αὐτὸ νοεῖται καὶ διὰ τὴν τιμήν, διὰ ταῖς δόξαις, διὰ ταῖς ἐπιστήμαις καὶ τέχναις καὶ διὰ ταῖς ἐπίλοιπαις ἀρεταῖς· διὰ τὸ ὁποῖον ἁμάρτημα λέ­γει ἡ Γραφή· «ἀποθέμενοι οὖν πᾶσαν κακίαν καὶ πάντα δόλον καὶ ὑποκρίσεις καὶ φθόνους καὶ πάσας καταλαλιάς, ὡς ἀρτιγέννητα βρέφη τὸ λογικὸν καὶ ἄδολον γάλα ἐπιποθήσατε, ἵνα ἐν αὐτῷ αὐξηθῆτε»[40].

Ἐρώτησις λα΄. Ποῖα ἁμαρτήματα γεννοῦνται ἀπὸ τὸν φθόνον;

Ἀπόκρισις. Μῖσος, καταλαλιά, ὀλιγωρία, δόλοι, ἀπάται, φόνοι καὶ τὰ ὅμοια. Μὰ ὅποιος θέλει νὰ φύγῃ τοῦτο τὸ ἁμάρτημα, πρέπει νὰ λογιάζη, πῶς ὅ,τι πρᾶγμα καλὸν δίδεται εἰς τὸν ἄνθρωπον, ὅλον εἶναι ἀπὸ τὴν χάριν τοῦ Θεοῦ, κατὰ τὸ εἰρημένον· «τί δὲ ἔχεις, ὃ οὐκ ἔλαβες; εἰ δὲ καὶ ἔλαβες, τί καυχᾶσαι ὡς μὴ λα­βών»;[41] Καὶ καθ’ ἕνας ὁποῦ φθονεῖ εἰς τὸ ἀγαθὸν ὁποῦ δίδει ὁ Θεός, βλασφημεῖ τὸν Θεόν· καὶ εἶναι ὅμοιος ἐκείνου πρὸς ὃν εἴρηται· «ἢ ὁ ὀφθαλμός σου πονη­ρός ἐστιν, ὅτι ἐγὼ ἀγαθός εἰμι; ἢ οὐκ ἔξεστί μοι ποιῆσαι ὃ θέλω ἐν τοῖς ἐμοῖς;»[42] Εἰς τὴν ἁμαρτίαν ταύτην εἶναι ἐναντία ἡ εὔνοια καὶ καλοθελησία.

Ἐρώτησις λβ΄. Τί πρᾶγμα εἶναι ἡ γαστριμαργία;

Ἀπόκρισις. Γαστριμαργία ἢ λαιμαργία εἶναι μία ὑπερβολικὴ χρῆσις τοῦ φα­γητοῦ καὶ ποτοῦ, ὁποῦ κάνει τινὰς ἔξω ἀπὸ τὴν διατεταγμένην συνήθειαν. Διὰ τὴν ἁμαρτίαν ταύτην ἡ ἁγία Γραφὴ λέγει οὕτω· «προσέχετε δὲ ἑαυτοῖς, μήποτε βαρυνθῶσιν ὑμῶν αἱ καρδίαι ἐν κραιπάλῃ καὶ μέθῃ καὶ μερίμναις βιοτικαῖς, καὶ αἰφνίδιος ἐφ’ ὑμᾶς ἐπιστῇ ἡ ἡμέρα ἐκείνη»[43]. Καὶ ἀλλαχοῦ· «ὡς ἐν ἡμέρᾳ εὐσχη­μόνως περιπατήσωμεν, μὴ κώμοις καὶ μέθαις»[44].

Ἐρώτησις λγ΄. Ποῖα ἁμαρτήματα γεννοῦνται ἀπὸ τὴν γαστριμαργίαν;

Ἀπόκρισις. Ἀκηδία, ὀκνηρία πρὸς τὴν εὐσέβειαν, σαρκικὴ ἐπιθυμία, παίγνια καὶ γέλωτες ἀσχήμονες, αὐθάδεια, ὀλιγωρία τοῦ πλησίον, ὀνείδη, φιλονεικίαι, ἤθη βάρβαρα, νόσοι βαρεῖαι, ἀσωτεία καὶ τὰ ὅμοια. Εἰς τοῦτο τὸ ἁμάρτημα ἀντίκειται ἡ ἀρετὴ τῆς ἐγκρατείας καὶ ἡ συμμετρία, κατὰ τὸ εἰρήμενον· «πάντα εὐσχημόνως καὶ κατὰ τάξιν γινέσθω»[45].

Ἐρώτησις λδ΄. Τί πρᾶγμα εἶναι ἡ μνησικακία;

Ἀπόκρισις. Ἡ μνησικακία εἶναι μία ἀναμμένη ἐπιθυμία, διὰ τὴν ὁποίαν θέλει ὁ θυμωμένος νὰ κάμῃ ἐκδίκησιν εἰς τὸν ἀντιλυπήσαντα αὐτὸν εἴτε ἀληθῶς εἴτε φαινομένως. Διὰ τοῦτο τὸ ἁμάρτημα οὕτω λέγει ἡ ἁγία Γραφή· «ἔστω πᾶς ἄνθρωπος ταχὺς εἰς τὸ ἀκοῦσαι, βραδὺς εἰς τὸ λαλῆσαι, βραδὺς εἰς ὀργήν· ὀργὴ γὰρ ἀνδρὸς δικαιοσύνην Θεοῦ οὐ κατεργάζεται»[46]· καὶ ἀλλαχοῦ· «πᾶσα πι­κρία καὶ θυμὸς καὶ ὀργὴ καὶ κραυγὴ καὶ βλασφημία ἀρθήτω ἀφ’ ὑμῶν σὺν πάσῃ κακίᾳ»[47].

Ἐρώτησις λε΄. Ποῖα ἁμαρτήματα γεννοῦνται ἀπὸ τὴν πεπαλαιωμένην ταύτην ὀργήν, ἤγουν τὴν μνησικακίαν;

Ἀπόκρισις. Ἀπὸ τὴν μνησικακίαν γεννοῦνται πάλιν φιλονεικίαι, φθόνοι, φόνοι, παραφροσύναι, ἄμυναι, ζημίαι καὶ τὰ τούταις ὅμοια. Εἰς τὴν ἁμαρτίαν τού­την ἀντίκειται ἡ ἀρετὴ τῆς ὑπομονῆς, τὴν ὁποίαν φανερώνει ὁ Ἀπόστολος λέγωντας· «ὑπομονῆς γὰρ ἔχετε χρείαν, ἵνα τὸ θέλημα τοῦ Θεοῦ ποιήσαντες, κομίσησθε τὴν ἐπαγγελίαν»[48].

Ἐρώτησις λς΄. Τί πρᾶγμα εἶναι ἡ ἀκηδία ἢ ὁ ὄκνος;

Ἀπόκρισις. Ἡ ἀκηδία εἶναι μία ψυχρότης καὶ ἀμέλεια διὰ τὴν σωτηρίαν τῆς ψυχῆς τὴν αἰώνιον· διὰ τὴν ὁποίαν ἀμέλειαν ὁ ἄνθρωπος λυπεῖται καὶ ἀγα­νακτεῖ διὰ τὸ καλὸν ὁποῦ μέλλει νὰ κάμῃ· διατὶ φεύγει τὸν κόπον τὸν πρὸς τὸ ἀγαθὸν συμβαλλόμενον. Ἐναντίον τῆς ὁποίας γράφωντας ὁ Ἀπόστολος λέγει οὕτω· «ἵνα μὴ νωθροὶ γένησθε, μιμηταὶ δὲ τῶν διὰ πίστεως καὶ μακροθυμίας κληρονομούντων τὰς ἐπαγγελίας»[49]. Τοῦτο ὁ Σωτὴρ ἡμῶν ἑρμηνεύων λέγει πρὸς τὸν ὀκνηρὸν ἐκεῖνον, δοῦλον· «δοῦλε πονηρὲ καὶ ὀκνηρέ, ἤδεις ὅτι θερίζω ὅπου οὐκ ἔσπειρα, καὶ συνάγω ὅθεν οὐ διεσκόρπισα»· καὶ κατωτέρω· «καὶ τὸν ἀχρεῖον δοῦλον ἐκβάλετε εἰς τὸ σκότος τὸ ἐξώτερον· ἐκεῖ ἔσται ὁ κλαυθμὸς καὶ ὁ βρυγμὸς τῶν ὀδόντων»[50].

Ἐρώτησις λζ΄. Ποῖα ἁμαρτήματα γεννοῦνται ἀπὸ τὴν ἀκηδίαν;

Ἀπόκρισις. Ἑκούσιος ἔκλυσις, πρόφασις τῆς ἁμαρτίας, σκάνδαλον, θρύψις, ὑπόψια καὶ ἄλλα ὅμοια τούτοις. Εἰς τοῦτο τὸ ἁμάρτημα ἀντίκειται ἡ ἀρετὴ τῆς προσοχῆς καὶ ἐπιμελείας, πρὸς τὴν ὁποίαν ὁ Χριστὸς παρακινῶντας λέγει οὕτω· «γρηγορεῖτε οὖν, ὅτι οὐκ οἴδατε τὴν ἡμέραν οὐδὲ τὴν ὥραν, ἐν ᾗ ὁ Υἱὸς τοῦ ἀνθρώπου ἔρχεται»[51]· καὶ ὁ Ἀπόστολος λέγει· «νήψατε, γρηγορήσατε, ὅτι ὁ ἀντίδικος ὑμῶν διάβολος ὡς λέων ὠρυόμενος περίπατει, ζητῶν τίνα καταπίῃ· ᾧ ἀντιστῆτε, στερεοὶ τῇ πίστει»[52].

Ἐρώτησις λη΄. Ποῖα εἶναι τὰ ἁμαρτήματα, τὰ εἰς τὸ ἅγιον Πνεῦμα;

Ἀπόκρισις. Ἡ πολλὴ καὶ ἄτοπος πεποίθησις εἰς τὴν χάριν τοῦ Θεοῦ, ἡ ἀπόγνωσις, ἤγουν τὸ νὰ μὴ θαῤῥῇ τινας εἰς τὴν εὐσπλαγχνίαν τοῦ Θεοῦ, καὶ ἡ ἀντι­λογία εἰς τὴν φανερὰν καὶ κεκυρωμένην ἀλήθειαν, καὶ ἡ ἄρνησις τῆς ὀρθοδόξου πίστεως τῶν χριστιανῶν.

Ἐρώτησις λθ΄. Τί εἶναι ἡ πολλὴ πεποίθησις εἰς τὴν χάριν τοῦ Θεοῦ;

Ἀπόκρισις. Ἡ πολλὴ πεποίθησις εἶναι τὸ πολὺ θάῤῥος ὁποῦ ἔχει τινὰς εἰς τὴν εὐσπλαγχνίαν τοῦ Θεοῦ, ὅταν ἐλπίζῃ πῶς ἁμαρτάνωντας δὲν θέλει τοῦ κρατήσειν ὁ Θεὸς τὴν χάριν του, μήτε θέλει τὸν τιμωρήσει· καὶ μὲ τὸν τρόπον τοῦτον ὀλιγωρεῖ τὴν θείαν δικαιοσύνην. Καὶ ὅποιοι εἰς τοῦτο τὸ σφάλμα ὑπόκεινται, ἂς ἀκούσωσι τοῦ Ἀποστόλου, ὁποῦ τοὺς διδάσκει λέγων· «ἢ τοῦ πλούτου τῆς χρηστότητος αὐτοῦ καὶ τῆς ἀνοχῆς καὶ μακροθυμίας καταφρονεῖς, ἀγνοῶν ὅτι τὸ χρηστὸν τοῦ Θεοῦ εἰς μετάνοιάν σε ἄγει; κατὰ δὲ τὴν σκληρότητά σου καὶ ἀμετανόητον καρδίαν θησαυρίζεις σεαυτῷ ὀργὴν ἐν ἡμέρᾳ ὀργῆς καὶ ἀποκαλύψεως δικαιοκρισίας τοῦ Θεοῦ»[53]. Τοιοῦτοι εἶναι ἐκεῖνοι, οἱ ὁποῖοι ἀποκοτοῦσι καὶ λέγουσι παῤῥησίᾳ· «ὅταν θέλῃ ὁ Θεός, σῴζομαι· καὶ ὅταν δὲν θέλῃ, χάνομαι»· διὰ τὸ ὁποῖον καθόλου δὲν ἐπιμελοῦνται νὰ διορθωθοῦσι, μὰ ὀλιγωροῦντες καταφρονοῦσι τὴν σωτηρίαν τῆς ψυχῆς τους. Τοὺς ὁποίους ἡ ἁγία Γραφὴ νουθετεῖ λέγουσα· «οὐκ ἔστι θέλημα ἔμπροσθεν τοῦ Πατρὸς ὑμῶν τοῦ ἐν οὐρανοῖς, ἵνα ἀπόληται εἷς τῶν μικρῶν τούτων»[54]· καὶ διὰ τοῦ προφήτου φησίν ὁ Κύριος· «ζῶ ἐγώ, λέγει ἀδωναῒ Κύριος, οὐ βούλομαι τὸν θάνατον τοῦ ἁμαρτωλοῦ, ὡς τὸ ἐπιστρέψαι τὸν ἀσεβῆ ἀπὸ τῆς ὁδοῦ αὐτοῦ καὶ ζῆν αὐτόν»[55]· καὶ εἰς ἄλλον τόπον λέγει ὁ Ἀπόστολος· «τοῦτο γὰρ καλὸν καὶ ἀπόδεκτον ἐνώπιον τοῦ Σωτῆρος ἡμῶν Θεοῦ, ὃς θέλει πάντας ἀνθρώπους σωθῆναι καὶ εἰς ἐπίγνωσιν ἀληθείας ἐλθεῖν»[56]. Ὁμοίως σφάλλουσι καὶ ἐκεῖνοι, ὁποῦ μὲ μόνην τὴν πίστιν, χωρὶς καλὰ ἔργα, ἐλπίζουσι νὰ κληρονομήσουσι τὴν αἰώνιον ζωήν.

Ἐρώτησις μ΄. Τί πρᾶγμα εἶναι ἡ ἀπόγνωσις διὰ τὴν τοῦ Θεοῦ εὐσπλαγχνίαν;

Ἀπόκρισις. Ἡ ἀπόγνωσις εἶναι μία δυσπιστία διὰ τὴν εὐσπλαγχνίαν τοῦ Θεοῦ, ὁποῦ ἔχει ὁ ἁμαρτωλὸς ὑπολαμβάνωντας κακῶς, πῶς διὰ τὰ ἁμαρτήματα ὁποῦ ἔκαμεν, ἢ διὰ τὰ καλὰ ὁποῦ δὲν ἔκαμεν, ὁ Θεὸς δὲν θέλει τοῦ συγχωρήσειν, ἢ δὲν τὸν θέλει βάλειν εἰς τὴν χάριν του· λογιάζωντας πῶς τάχα ἡ ἀνθρωπίνη πονηρία περισσεύει τὴν ἐλεημοσύνην τοῦ Θεοῦ· καθὼς εἶπεν ὁ Κάϊν, «μείζων ἡ αἰτία μου τοῦ ἀφεθῆναί με»[57]. Καὶ ἡ τοιαύτη μεγάλη βλασφη­μία ὠνείδιζε πολλὰ τὴν θείαν ἐλεημοσύνην καὶ χρηστότητα. Διὰ τοῦτο δὲν πρέπει τινάς, ἂν εἶναι καὶ φορτωμένος ἀπὸ βαρύταταις ἁμαρτίαις, νὰ ἀπελπίζεται ποτὲ ἀπὸ τὴν ἄπειρον τοῦ Θεοῦ φιλανθρωπίαν, ἐνθυμούμενος τὸν ἄσωτον υἱόν, τὸν ὁποῖον μετανοήσαντα ἐδέξατο μὲ ἱλαρώτατον πρόσωπον καὶ καρδίαν. Μὲ τὸ ὁποῖον πρᾶγμα καὶ ἡμᾶς ἐδίδαξεν, ὄχι μόνον ἑπτὰ φοραῖς νὰ συγχωροῦμεν τοῦ ἀδελφοῦ μας ὁποῦ θέλει σφάλλει εἰς ἡμᾶς, ὅταν ἐπιστρέφῃ, «ἀλλ’ ἕως ἑβδομηκοντάκις ἑπτὰ» τῆς ἡμέρας[58]· καὶ διὰ τοῦ προφήτου λέγει· «ἐπιστράφητε πρός με ἐξ ὅλης τῆς καρδίας ὑμῶν καὶ ἐν νηστείᾳ (καὶ ἐν σάκκῳ) καὶ ἐν κλαυθμῷ καὶ ἐν κοπετῷ, καὶ διαῤῥήξατε τὰς καρδίας ὑμῶν, καὶ μὴ τὰ ἱμάτια ὑμῶν, καὶ ἐπιστρέψατε πρὸς Κύριον τὸν Θεὸν ὑμῶν· ὅτι ἐλεήμων καὶ οἰκτίρμων ἐστί, μακρό­θυμος καὶ πολυέλεος καὶ μετανοῶν ἐπὶ ταῖς κακίαις»[59].

Ἐρώτησις μα΄. Τί εἶναι ἡ ἀντιλογία ἢ τὸ πεῖσμα, ὁποῦ κάνει τινὰς εἰς τὴν φανερὰν ἀλήθειαν;

Ἀπόκρισις. Τὸ πεῖσμα ἢ ἡ ἀντιλογία ἐναντίον τῆς γνωρισμένης καὶ βεβαιω­μένης ἀληθείας εἶναι μία ἁμαρτία, ὁπόταν τινὰς γνωρίζει μὲ ἀκρίβειαν τὸ κα­λόν, μὰ διὰ νὰ ἁμαρτάνῃ μὲ περισσοτέραν ἄδειαν, τὸ πολέμει μὲ πεῖσμα, μὲ λόγον καὶ ἔργον, ἀνθισταμένης τῆς συνειδήσεώς του. Διὰ τοὺς πράττοντας τὸ τοιοῦτον ἁμάρτημα λέγει ἡ Γραφή· «ἀποκαλύπτεται γὰρ ὀργὴ Θεοῦ ἀπ’ ὀυρανοῦ ἐπὶ πᾶσαν ἀσέβειαν καὶ ἀδικίαν ἀνθρώπων, τῶν τὴν ἀλήθειαν ἐν ἀδικίᾳ κατεχόντων»[60]. Τὸ ὅμοιον ἁμαρτάνουσι καὶ ἐκεῖνοι, ὁποῦ τὰ ἀγαθὰ ἔργα τοῦ πλη­σίον τὰ διαβάλλουσι, λέγοντές τα νὰ μὴν εἶναι ἐκ Θεοῦ· καθὼς οἱ Φαρισαῖοι καὶ Ἰουδαῖοι ἐκάνασι κατὰ τοῦ Χριστοῦ, ὅταν ἐδίωκε τὰ ἀκάθαρτα πνεύματα λόγῳ καὶ ἐθαυματούργει. Εἰς τὴν αὐτὴν ἁμαρτίαν εὑρίσκεται καὶ ἐκεῖνος ὁποῦ φθονεῖ εἰς τὸν πλησίον του διὰ τὴν χάριν τοῦ Θεοῦ, καὶ ἐκεῖνος ὁποῦ δὲν διδάσκει τοὺς ἀμαθεῖς τὰ ἄρθρα τῆς πίστεως διὰ τὴν πονηρίαν του. Τὸ ὁποῖον πάθος, ἐσὺ Χρι­στὲ βασιλεῦ, ἐκρίζωνέ το ἀπὸ τὰς καρδίας πάντων τῶν καθολικῶν καὶ ὀρθοδό­ξων χριστιανῶν. Τὸ αὐτὸ πρέπει νὰ νοῆται καὶ δι’ ἐκείνους ὁποῦ ἐπιγράφουσιν εἰς ὑπόκρισιν τὴν εὐσέβειαν καὶ τὰς λοιπὰς ἀγαθοεργίας, ὁποῦ εἶναι καρποὶ τοῦ ἁγίου Πνεύματος. Ἔτι δὲ εἰς τοῦτο ἁμαρτάνουσι καὶ ὅσοι τὴν πίστιν τοῦ Χριστοῦ ἀρνοῦνται, κατὰ τὸ εἰρήμενον· «πᾶς ὅστις ὁμολογήσει ἐν ἐμοὶ ἔμπροσθεν τῶν ἀνθρώπων, ὁμολογήσω κἀγὼ ἐν αὐτῷ ἔμπροσθεν τοῦ Πατρός μου τοῦ ἐν οὐρανοῖς· ὅστις δ’ ἂν ἀρνησηταί με ἔμπροσθεν τῶν ἀνθρώπων, ἀρνήσομαι αὐτὸν κἀγὼ ἔμπροσθεν τοῦ Πατρός μου τοῦ ἐν οὐρανοῖς»[61].

Ἐρώτησις μβ΄. Ποῖα ἁμαρτήματα εἶναι ἐκεῖνα ὁποῦ κράζουσιν ἐκδίκησιν ἀπὸ Θεοῦ συνεχέστερον εἰς τὸν κόσμον τοῦτον;

Ἀπόκρισις. Ταῦτα· ὁ θεληματικὸς φόνος, περὶ οὗ ἡ ἁγία Γραφὴ λέγει· «φωνὴ αἵματος τοῦ ἀδελφοῦ σου βοᾷ πρός με ἐκ τῆς γῆς»[62]. Ἔπειτα τὸ ἔργον τῶν Σο­δομιτῶν, καθὼς λέγει ὁ Κύριος· «κραυγὴ Σοδόμων καὶ Γομόῤῥας πεπλήθυνται πρός με, καὶ αἱ ἁμαρτίαι αὐτῶν μεγάλαι σφόδρα· καταβὰς οὖν ὄψομαι, εἰ κατὰ τὴν κραυγὴν αὐτῶν τὴν ἐρχομένην πρός με συντελοῦνται· εἰ δὲ μή, ἵνα γνῷ»[63]. Ὁμοίως καὶ ἡ τῶν πτωχῶν καὶ χηρῶν καὶ ὀρφανῶν ἐπήρεια καὶ ἡ ἀποστέρησις τῆς πλερωμῆς τῶν ἐργατῶν, κατὰ τὴν Μαλαχίου προφητείαν· «καὶ προσάξω πρὸς ὑμᾶς ἐν κρίσει, καὶ ἔσομαι μάρτυς ταχὺς ἐπὶ τοὺς φαρμακούς, καὶ ἐπὶ τὰς μοιχα­λίδας, καὶ ἐπὶ τοὺς ὀμνύοντας τῷ ὀνόματί μου ἐπὶ ψεύδει, καὶ ἐπὶ τοὺς ἀποστεροῦντας μισθὸν μισθωτοῦ καὶ καταδυναστεύοντας χήρας καὶ κονδυλίζοντας ὀρφανούς, καὶ τοὺς ἐκκλίνοντας κρίσιν προσήλυτου, καὶ τοὺς μὴ φοβουμένους με, λέγει Κύριος παντοκράτωρ»[64]. Καὶ εἰς ταῦτα ἠμποροῦμεν νὰ προσθέσωμεν καὶ τὴν ὀλιγωρίαν καὶ ἀχαριστίαν τὴν πρὸς τοὺς πατέρας, ὥς φησιν ἡ Γραφή· «ὃς τύπτει πατέρα ἢ μητέρα αὑτοῦ, θανάτῳ θανατούσθω· ὁ κακολογῶν πατέρα αὑτοῦ ἢ μητέρα αὑτοῦ, θανάτῳ τελευτάτω»[65].

Ἐρώτησις μγ΄. Ποῖον εἶναι τὸ μὴ πρὸς θάνατον ἁμάρτημα;

Ἀπόκρισις. Ἁμαρτία ἡ μὴ πρὸς θάνατον, ἡ ὁποία καὶ συγγνωστὴ παρά τισιν ἄλλοις ὀνομάζεται, εἶναι ἐκείνη τὴν ὁποίαν οὐδένας ἄνθρωπος ἠμπορεῖ νὰ φύγῃ ἔξω ἀπὸ τὸν Χριστὸν καί τὴν παρθένον Μαρίαν. Μὰ δὲν μᾶς στερεύει ἀπὸ τὴν χάριν τοῦ Θεοῦ, μήτε μᾶς καθυποβάλλει εἰς τὸν αἰώνιον θάνατον· περὶ τῆς τοιαύτης ἁμαρτίας λέγει ἡ Γραφή· «ἐὰν εἴπωμεν ὅτι ἁμαρτίαν οὐκ ἔχομεν, ἑαυτοὺς πλανῶμεν, καὶ ἡ ἀλήθεια οὐκ ἔστιν ἐν ἡμῖν»[66]. Τούτων τῶν ἁμαρτιῶν ἀριθμὸς οὐκ ἔστι· μὲ ὅλον τοῦτο ἐκεῖνα λέγονται κυρίως τοιαῦτα, ὅσα δὲν περισφαλίζουνται εἰς τὰ θανάσιμα. Καὶ τοῦτα δὲν πρέπει τινὰς νὰ τὰ ὀλιγωρᾷ καὶ νὰ μὴν τὰ διορθώνῃ, μάλιστα καθ’ ἑκάστην ἡμέραν ὑπαγένωντας εἰς τὸ κρεββάτι, νὰ τὰ λογιάζῃ τὴν νύκτα, μαζὶ καὶ μὲ τὰ ἄλλα, νὰ κλαίῃ πρὸς τὸν Θεόν, κατὰ τὸν ψαλμῳδὸν ὁποῦ λέγει· «ἃ λέγετε ἐν ταῖς καρδίαις ὑμῶν, ἐπὶ ταῖς κοίταις ὑμῶν κατανύγητε»[67], καὶ «λούσω καθ’ ἑκάστην νύκτα τὴν κλίνην μου, ἐν δάκρυσί μου τὴν στρωμνήν μου βρέξω»[68]· καὶ νὰ ζητᾷ συγχώρησιν μὲ ταῖς πρεσβείαις τῆς ἁγίας Θεοτόκου καὶ πάντων τῶν ἁγίων· διατὶ εἶναι μισητὰ καὶ αὐτὰ ἐνώπιον τῆς θείας δόξης, κατὰ τὴν Γραφὴν τὴν λέγουσαν· «βδέλυγμα Κυρίῳ λογισμὸς ἄδικος»[69]. Καὶ ἂν δὲν διορθώνουνται καὶ αὐτὰ μὲ τὴν μετάνοιαν, ἀνοίγουσι τὸν δρόμον πρὸς τὰ θανάσιμα ἁμαρτήματα, καὶ φέρνουσιν εἰς τὸν ἄνθρωπον ψυχρότητα καὶ ἀμέλειαν καὶ ὀλιγωρίαν εἰς τὸ νὰ πληρώνῃ τὰς ἐντολὰς τοῦ Θεοῦ.

Ἐρώτησις μδ΄. Εἶναι τάχα τινὰς τρόπος μὲ τὸν ὁποῖον τινὰς γίνεται κοινωνὸς ἀλλοτρίων ἁμαρτημάτων;

Ἀπόκρισις. Τὰ ἀλλότρια σφάλματα τότε μετέχομεν, ὁπόταν παρακινοῦμεν τινὰ εἰς τὸ νὰ σφάλῃ· μάλιστα ἐκεῖνον ὁποῦ δὲν ἠμπορεῖ νὰ βοηθηθῇ παρὰ ἀπὸ ἐμᾶς, καὶ εἰς ἡμᾶς ἀποθέτει ὅλην του τὴν ἐλπίδα. Τοιοῦτοι εἶναι ἐκεῖνοι οἱ πνευ­ματικοί, ὁποῦ ἀφήνουσι τὸν ἄνθρωπον νὰ ζῇ ἀκολάστως, ἔξω ἀπὸ τὰς θείας ἐντολὰς καὶ τὰς ἐκκλησιαστικὰς παραδόσεις. Ὁμοίως καὶ οἱ δεσπόται ὅταν παρακινοῦσιν εἰς τὸ κακὸν τοὺς δούλους τους, ἢ οἱ ἄνδρες τὰς γυναῖκάς τους, οἱ πατέρες τοὺς υἱούς τους, οἱ διδάσκαλοι τοὺς μαθητάς τους, ὅταν τοὺς ἀφήνουσιν εἰς ἐλευ­θερίαν νὰ σφάλλουσι. Πάντες οἱ τοιοῦτοι καὶ οἱ τούτοις ὅμοιοι θέλουσι δώσειν λόγον τῷ Θεῷ ἐν ὥρᾳ τῆς κρίσεως, δι’ ἐκείνους ὁποῦ εἴχασιν ὑποκάτω εἰς τὴν κυβέρνησίν τους. Διὰ τοῦτο ὁ Παῦλος νουθετῶντας ἔλεγεν εἰς τὸν Τιμόθεον· «χεῖρας ταχέως μηδενὶ ἐπιτίθει, μηδὲ κοινώνει ἁμαρτίαις ἀλλοτρίαις· σεαυτὸν ἁγνὸν τήρει»[70].

Ἐρώτησις με΄. Μὲ ποῖον ἄλλον τρόπον μετέχομεν τὰς ἁμαρτίας τῶν ἄλλων;

Ἀπόκρισις. Ὁπόταν τινὰς δίδει ἀφορμὴν εἰς ἄλλους τοῦ ἁμαρτάνειν μὲ τί­ποτε σκάνδαλον παρακινητικὸν ἁμαρτίας ἢ μὲ νεῦμα ἢ μὲ λόγια ἄσεμνα ἢ ἐπαι­νῶντας τὸ κακὸν ἢ κατηγορῶντας τὰ καλὰ ἔργα. Ἐδῶ ἀκόμη ἠμπορεῖ νὰ μετρηθῇ ὅποιος μὲ τὴν θέλησίν του παροξύνει τινὰ εἰς θυμόν, ἢ δὲν ἐμποδίζει τὸ κακὸν ὅσον δύναται, ἢ δὲν νουθετεῖ κατὰ τὸ χρέος του. Καθ’ ἕνας ἀπὸ τού­τους γίνεται μέτοχος τῆς ἁμαρτίας τοῦ ἄλλου.

Ἐρώτησις μς΄. Ἐπειδὴ καὶ ἐῤῥέθηκε περὶ ἀρετῶν καὶ κακιῶν, ζητῶ νά μου εἰπῇς καὶ περὶ τῶν ἐντολῶν τοῦ Θεοῦ.

Ἀπόκρισις. Αἱ ἐντολαὶ τοῦ Θεοῦ εἶναι δέκα, μὰ εἰς αὐταῖς περιέχονται καὶ ἄλλα πράγματα.

Ἐρώτησις μζ΄. Ἀλλὰ αἱ ἐντολαὶ τοῦ παλαιοῦ νόμου ἐπληρώθησαν;

Ἀπόκρισις. Αἱ ἐντολαὶ τῆς παλαιᾶς Διαθήκης, ὁποῦ ἦσαν διὰ ταῖς τελεταῖς καὶ μυστήρια, καὶ ἐπροτυπώνασι τὰ ἔργα τοῦ Χριστοῦ, ὅλαις ἐκείναις ἐπεράσασι· καὶ καθὼς ἡ σκιὰ παραχωρεῖ, τῆς ἀληθείας ἐλθούσης, τέτοιας λογῆς καὶ ἐκεῖναι παρῆλθον· καὶ οἱ χριστιανοὶ δὲν χρεωστοῦσι νὰ ταῖς πληρώσουσι. Μὰ ἐκεῖναι αἱ ἐντολαὶ ὁποῦ ἀποβλέπουσιν εἰς τὸ νὰ φυλάττεται ἡ πρὸς τὸν Θεὸν καὶ τὸν πλη­σίον ἀγάπη, ὄχι μόνον εἶναι χρέος νὰ ψυλάττωνται ἀπὸ τοὺς χριστιανούς, μὰ καὶ μὲ περισσοτέραν ἀκρίβειαν καὶ τελειότητα, παρὰ ὁποῦ ἐφυλάττοντο ἀπὸ τοὺς Ἰσραηλίτας τοῦ παλαιοῦ νόμου. Διατὶ περισσότεραις εὐεργεσίαις ἐμεθέξαμεν ἡμεῖς ἀπὸ τὸν Θεόν, καὶ χωρὶς καμμίαν σύγκρισιν ἀπελάβομεν τὴν χάριν τοῦ ἁγίου Πνεύματος διὰ τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, παρὰ ἐκεῖνοι. Διὰ τοῦτο πρέ­πει νὰ περισσεύουσιν αἱ ἀγαθοεργίαι ἡμῶν τὰς τῶν Ἰουδαίων πράξεις, κατὰ τὸ εἰρήμενον· «ἐὰν μὴ περισσεύσῃ ἡ δικαιοσύνη ὑμῶν πλεῖον τῶν Γραμματέων καὶ Φαρισαίων, οὐ μὴ εἰσέλθητε εἰς τὴν βασιλείαν τῶν οὐρανῶν»[71]. Ὁμοίως, «ἠκούσατε ὅτι ἐῤῥέθη τοῖς ἀρχαίοις, οὐ φονεύσεις, ὃς δ’ ἂν φονεύσῃ, ἔνοχος ἔσται τῇ κρίσει· ἐγὼ δὲ λέγω ὑμῖν, ὅτι πᾶς ὁ ὀργιζόμενος τῷ ἀδελφῷ αὐτοῦ εἰκῇ, ἔνοχος ἔσται τῇ κρίσει· ὃς δ’ ἂν εἴπῃ τῷ ἀδελφῷ αὐτοῦ ῥακά, ἔνοχος ἔσται τῷ συνεδρίῳ· ὃς δ’ ἂν εἴπῃ μωρέ, ἔνοχος ἔσται εἰς τὴν γέενναν τοῦ πυρός»[72]. Τὸ αὐτὸ καὶ περὶ ἄλλων τινῶν λέγει εἰς τὸν ἴδιον τόπον. Ὅλαι λοιπὸν αἱ ἐντολαὶ πρέπει νὰ φυλάττωνται, ὁποῦ ἀποβλέπουσι πρὸς τὴν εἰς Θεὸν καὶ τὸν πλησίον ἀγάπην· διατὶ εἰς αὐταῖς ταῖς δύο ἐντολαῖς ὅλος ὁ νόμος καὶ οἱ προφῆται κρέμανται, ὥς φησιν ὁ Κύριος· «ἀγαπήσεις Κύριον τὸν Θεόν σου ἐν ὅλῃ τῇ καρδίᾳ σου, καὶ ἐν ὅλῃ τῇ ψυχῇ σου, καὶ ἐν ὅλῃ τῇ διανοίᾳ σου· αὕτη ἐστὶ πρώτη καὶ μεγάλη ἐν­τολή· δευτέρα δὲ ὁμοία αὐτῇ· ἀγαπήσεις τὸν πλησίον σου ὡς σεαυτόν· ἐν ταύταις ταῖς δυσὶν ἐντολαῖς ὅλος ὁ νόμος καὶ οἱ προφῆται κρέμανται»[73].

Ἐρώτησις μη΄. Πῶς εἶναι δέκα αἱ ἐντολαί, ὁποῦ ὁ Χριστὸς ὁ Κύριος ἡμῶν δύο μόνας ἐβεβαίωσεν;

Ἀπόκρισις. Αἱ δύο αὗται ἐντολαὶ εἶναι γενικώτεραις καὶ ἀρχοειδέστεραις, εἰς ταῖς ὁποίαις ὅλαις αἱ ἄλλαις θεμελιώνουνται. Διὰ τοῦτο αἱ δέκα αὗται εἰς δύο πλάκας μερίζονται· καὶ εἰς μὲν τὴν πρώτην εἶναι ἐκτεθειμέναι ἐκεῖναι, ὁποῦ μᾶς προστάσσουσι νὰ φυλάττωμεν τὴν εἰς Θεὸν ἀγάπην· εἰς δὲ τὴν δευτέραν ἐκεῖναι ὁποῦ μᾶς διδάσκουσι μὲ τίνα τρόπον νὰ κρατοῦμεν τὴν εἰς τὸν πλησίον ἀγάπην. Λοιπὸν ὁ Χριστὸς μὲ τὰς δύο ταύτας ἐντολὰς ὅλαις ταῖς δέκα ἐπικυροῖ καὶ βεβαιώνει· καὶ περὶ τοῦ νόμου τούτου λέγει· «εὐκοπώτερόν ἐστι τὸν οὐρανὸν καὶ τὴν γῆν παρελθεῖν, ἢ τοῦ νόμου μίαν κεραίαν πεσεῖν»[74].

Ἐρώτησις μθ΄, Ποία εἶναι ἡ πρώτη ἐντολὴ τῆς προτέρας πλακός;

Ἀπόκρισις. Ἡ πρώτη ἐντολὴ τῆς πρώτης πίνακος ἢ πλακὸς αὕτη ἐστίν. «Ἐγώ εἰμι Κύριος ὁ Θεός σου, ὁ ἐξαγαγών σε ἐκ γῆς Αἰγύπτου, ἐξ οἴκου δουλείας· οὐκ ἔσονταί σοι θέοι ἕτεροι πλὴν ἐμοῦ»[75].

Ἐρώτησις ν΄. Πῶς πρέπει νὰ νοοῦμεν τὴν ἐντολὴν ταύτην;

Ἀπόκρισις. Εἰς αὐτὴν τὴν πρώτην ἐντολὴν ὁ Κύριος ὁ Θεὸς παραδίδει εἰς τὸν ἄνθρωπον τὴν ἰδίαν του γνῶσιν νὰ τὸν γνωρίζῃ, ἐπειδὴ διὰ τὸ τέλος τοῦτο τὸν ἔπλασε λογικὸν τὸν ἄνθρωπον διὰ νὰ τὸν γνωρίζῃ κύριον καὶ ποιητήν του, νὰ τὸν δοξάζῃ. Καὶ δὲν ἤρχισεν ἀπὸ τὴν ποίησιν τοῦ κόσμου νὰ εἰπῇ, ἐγώ εἰμι ὁ Θεὸς ὁ πλάσας κόσμον, μὰ «ἐγώ εἰμι ὁ Θεός σου, ὁ ἐξαγαγών σε ἐκ γῆς Αἰγύπτου»· διατὶ τοῦτο ἦτον εἰς τοὺς Ἰουδαίους ἁρμοδιώτερον, νὰ κάμῃ ἀρχὴν νὰ τοὺς νομοθετᾷ ἀπὸ πρᾶγμα καινούριον καὶ θαυμαστόν, ὁποῦ ἦτον τότε ἔμπροσθεν εἰς τὰ ὄμματά τους, ὥστε ἀπ’ αὐτὸ νὰ γνωρίσουσι φανερώτερα καὶ καλλιώτερα τὴν φιλανθρωπίαν τοῦ Θεοῦ, νὰ τὸν δοξάζουσι προθυμότερον, καὶ μόνον ἐκεῖνον νὰ δουλεύουσι. Μὲ ὅλον τοῦτο εἰς ἄλλον τόπον οὕτω περὶ ἑαυτοῦ μαρτυρεῖ λέγων· «ἐγὼ ἐποίησα τὴν γῆν καὶ ἄνθρωπον ἐπ’ αὐτῆς· ἐγὼ τῇ χειρί μου ἐστερέωσα τὸν οὐρανόν, ἐγὼ πᾶσι τοῖς ἄστροις ἐνετειλάμην»· καὶ ὀλίγον ἀνωτέρω· «ἐγὼ Κύριος ὁ Θεός, καὶ οὐκ ἔστιν ἔτι πλὴν ἐμοῦ Θεός»[76]. Εἰς τὴν ἐντολὴν ταύτην περισσότερον εἶναι χρεωφειλέται οἱ Χριστιανοὶ παρὰ οἱ Ἰουδαῖοι, ἐπειδὴ μεγαλήτερη ἐλευθερία ἐδόθηκεν ἀπὸ τὸν Κύριον καὶ Θεὸν ἡμῶν εἰς τοὺς Χριστιανοὺς παρὰ εἰς τοὺς Ἰουδαίους, ὡς λέγει ὁ Ἀπόστολος· «ὃς ἐῤῥύσατο ἡμᾶς ἐκ τῆς ἐξουσίας τοῦ σκότους, καὶ μετέστησεν εἰς τὴν βασιλείαν τοῦ υἱοῦ τῆς ἀγάπης αὐτοῦ, ἐν ᾧ ἔχομεν τὴν ἀπολύτρωσιν διὰ τοῦ αἵματος αὐτοῦ, τὴν ἄφεσιν τῶν ἁμαρτιῶν»[77]. Εἰς τὸ δεύτερον μέρος ἡ ἐντολὴ αὕτη ἀπαγορεύει τὸν Ἰσραήλ, νὰ μὴν προσκυνᾷ ἄλλον Θεόν, μήτε ἄλλον νὰ λατρεύῃ πάρεξ τὸν μόνον Θεόν. Λοιπὸν εἰς τὴν ἐντολὴν ταύτην περικρατεῖται ἡ ἔσωθεν καὶ ἀπὸ καρδίας δόξα ἡ πρὸς τὸν Θεόν, ὁποῦ γεννᾶται ἀπὸ τὸ νὰ τὸν γνωρίζῃ ἡ ἀνθρωπίνη διάνοια.

Ἐρώτησις να΄. Ποῖος ἁμαρτάνει εἰς τὴν ἐντολὴν ταύτην καὶ πῶς;

Ἀπόκρισις. Ἐναντίον τῆς ἐντολῆς ταύτης σφάλλουσιν εἰς θάνατον πρῶτον μὲν ὅλοι ἐκεῖνοι ὁποῦ δὲν γνωρίζουσι κανένα Θεόν, κατὰ τὸν ψαλμῳδὸν τὸν λέγοντα, «εἶπεν ἄφρων ἐν καρδίᾳ αὐτοῦ, οὐκ ἔστι Θεός»[78]. Ἔπειτα δὲ σφάλλουσι δεύτερον ἐκεῖνοι ὁποῦ στένουσιν εἰς ἑαυτοὺς πολλοὺς θεούς, εἰς τοὺς ὁποίους δίδουσι δόξαν καὶ λατρείαν, ὡς εἰς Θεὸν ἀληθινόν, καθὼς ἐποίουν οἱ Ἕλληνες. Τρίτον σφάλλουσιν εἰς τὴν ἐντολὴν ταύτην ἐκεῖνοι ὁποῦ παραδίδουσι τοὺς ἑαυτούς τους τῷ διαβόλῳ, ὡς οἱ μάγοι, καὶ ὅσοι μεταχειρίζονται τὰ ἔργα τους, ὡς ἐκεῖνοι ὁποῦ βαστοῦσι τὰ φυλακτὰ καὶ τοὺς χαρακτῆρας. Τέταρτον ἐκεῖνοι ὁποῦ ἔχουσι τὰς δεισιδαιμονίας καὶ πιστεύουσιν εἰς αὐταῖς. Ὁμοίως καὶ ἐκεῖνοι ὁποῦ εἰς ταῖς ἀσθενείαις τους μεταχειρίζουνται τὰ ψιθυρίσματα τῶν γραϊδίων καὶ ἄλλαις δεισι­δαιμονίαις παρατηροῦσι. Πέμπτον ὅσοι τηροῦσι τοὺς οἰωνοὺς ἀπὸ ὅλα τὰ πράγ­ματα. Ἕκτον ἐκεῖνοι ὁποῦ δὲν πιστεύουσιν ὀρθοδόξως ἕνα Θεὸν τῇ φύσει ἐν τριάδι προσώπων. Ἕβδομον ἐκεῖνοι ὁποῦ πλέον θαῤῥοῦσιν εἰς τὴν προμήθειαν τὴν ἐδικήν τους, παρὰ εἰς τὴν χάριν καὶ πρόνοιαν τοῦ Θεοῦ, ἢ εἰς τὴν σοφίαν καὶ εὐφυΐαν τους ἢ εἰς τὴν ἀνδρείαν τους καὶ εἰς τὸ πλῆθος ἢ μεγαλειότητα τῶν φίλων τους. Ὄγδοον, ὅσοι ἀγαποῦσι περισσότερον τοὺς ἑαυτούς τους καὶ τὰ πρόσ­καιρα ἀγαθὰ καὶ τὰ ἄλλα πράγματα παρὰ τὸν Θεόν. Συντόμως εἰπεῖν, ἐκεῖνος ἁμαρτάνει περὶ τὴν ἐντολὴν ταύτην, ὅποιος μὲ κανένα τρόπον ἔξω ἀπὸ τὸν Θεὸν τὸν ἀληθινὸν στένει ἄλλο τίποτες διὰ Θεόν του, εἰς τὸ ὁποῖον βάλλει ὅλην του τὴν ἐλπίδα καὶ τὴν πίστιν του.

Ἐρώτησις νβ΄. Τίνα γνώμην πρέπει νὰ ἔχωμεν διὰ τὴν ἐπίκλησιν τῶν Ἁγίων; ἐπειδὴ ὁ τόπος οὗτος φαίνεται ἰδιαίτερος νὰ θεωρηθῇ τὸ πρᾶγμα τοῦτο.

Ἀπόκρισις. Ἐπικαλούμεθα τὴν μεσιτείαν τῶν Ἁγίων πρὸς τὸν Θεόν, διὰ νὰ παρακαλοῦσι δι’ ἡμᾶς. Καὶ ἐπικαλούμεθα αὐτοὺς ὄχι ὡς θεούς τινας, ἀλλ’ ὡς φίλους αὐτοῦ, τοῦ ὁποίου δουλεύουσι καὶ τὸν ὁποῖον δοξολογοῦσι καὶ λατρεύουσι· καὶ χρειαζόμεθα τὴν βοήθειάν τους, ὄχι ὡσὰν νὰ μᾶς ἐβοηθοῦσαν ἐκεῖνοι ἀπὸ τὴν ἐδικήν τους δύναμιν, μὰ διατὶ ζητοῦσιν εἰς ἡμᾶς τὴν χάριν τοῦ Θεοῦ μὲ ταῖς πρεσβείαις τους. Διατὶ ἂν ἴσως καὶ ἡ ἁγία Γραφὴ μᾶς διδάσκει, νὰ ζητοῦμεν ἀπὸ τοὺς ἔτι ζῶντας ἁγίους μεσιτείας καὶ προσευχὰς πρὸς τὸν Θεόν, ὡς ἔκαμεν ὁ ἀπόστολος Παῦλος, ὅταν ἔλεγε, «παρακαλῶ δὲ ὑμᾶς, ἀδελφοί, διὰ τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ καὶ διὰ τῆς ἀγάπης τοῦ Πνεύματος, συναγωνίσασθαί μοι ἐν ταῖς προσευχαῖς ὑπὲρ ἐμοῦ πρὸς τὸν Θεόν»[79]· καὶ ἀλλαχοῦ· «εἰς ὃν ἠλπίκαμεν, ὅτι καὶ ῥύσεται, συνυπουργούντων καὶ ὑμῶν ὑπὲρ ἡμῶν τῇ δεήσει, ἵνα ἐκ πολλῶν προσώπων τὸ εἰς ἡμᾶς χάρισμα διὰ πολλῶν εὐχαριστηθῇ ὑπὲρ ἡμῶν»[80]. Καὶ πάλιν διὰ ἄλλους αὐτὸς ἐπαρακάλει τὸν Θεόν, ὡς μαρτυρεῖ ὁ αὐτὸς λέγων· «πάντοτε ἐν πάσῃ δεήσει μου ὑπὲρ πάντων ὑμῶν μετὰ χαρᾶς τὴν δέησιν ποιούμενος»[81]. Ἀπὸ ταῖς ὁποίαις μαρτυρίαις ταῦτα τὰ δύο πράγματα γνωρίζονται· πρῶτον, πῶς ἅγιοι ζῶντες ἐν τῷ κόσμῳ τούτῳ ζητοῦσιν ἀπὸ ἄλλους προσευχὰς καὶ μεσιτείας πρὸς τὸν Θεόν· δεύτερον, πῶς προσεύχονται δι’ ἀλλήλους καὶ μεσιτεύουσιν, μόνον μερικῶς καὶ ἰδίως, ἀλλὰ καὶ κοινῶς παῤῥησίᾳ, καθὼς βεβαιώνει ἡ Γραφὴ λέγουσα· «ὁ μὲν οὖν Πέτρος ἐτηρεῖτο ἐν τῇ φυλακῇ, προσευχὴ δὲ ἦν ἐκτενὴς γινομένη ὑπὸ τῆς ἐκκλησίας πρὸς τὸν Θεὸν ὑπὲρ αὐτοῦ»[82]. Λοιπὸν τόσῳ μάλιστα μετὰ θάνατον οἱ αὐτοὶ ἅγιοι ὑπὲρ ἡμῶν παρακαλοῦσι τὸν Θεόν, ἔστωντας καὶ νὰ μὴν ἔχουσι πρὸς τοῦτο κανένα ἐμπόδιον· καὶ ἂν ζητοῦσιν ἐκδίκησιν κατὰ τῶν ἀσεβῶν, ὡς ἡ Γραφὴ λέγει· «εἶδον ὑποκάτω τοῦ θυσιαστηρίου τὰς ψυχὰς τῶν ἐσφαγμένων διὰ τὸν λόγον τοῦ Θεοῦ καὶ διὰ τὴν μαρτυρίαν ἣν εἶχον· καὶ ἔκραζον φωνῇ μεγάλῃ λέγοντες· ἕως πότε ὁ Δεσπότης ὁ ἅγιος καὶ ὁ ἀληθινὸς οὐ κρίνεις καὶ ἐκδικεῖς τὸ αἷμα ἡμῶν ἀπὸ τῶν κατοικούντων ἐπὶ τῆς γῆς;»[83] Πλέον περισσότερον θέλουσι παρακαλεῖν διὰ τοὺς ἀδελφούς τους, μάλιστα δι’ ἐκείνους ὁποῦ χρειάζουνται τὴν βοήθειάν τους ἔμπροσθεν εἰς τὸν Θεόν, ὡς ἡ Γραφὴ διδάσκει λέγουσα· «καὶ οἱ εἴκοσι καὶ τέσσαρες πρεσβύτεροι, οἱ ἐνώπιον τοῦ Θεοῦ καθήμενοι ἐπὶ τοὺς θρόνους αὐτῶν, ἔπεσαν ἐπὶ τὰ πρόσωπα αὑτῶν, καὶ προσεκύνησαν τῷ Θεῷ λέγοντες· εὐχαριστοῦμέν σοι, Κύριε ὁ Θεὸς ὁ παντοκράτωρ»· καὶ κατωτέρω· «δοῦναι τὸν μισθὸν τοῖς δούλοις σου τοῖς προφήταις καὶ τοῖς ἁγίοις καὶ τοῖς φοβουμένοις τὸ ὄνομά σου, τοῖς μικροῖς καὶ τοῖς μεγάλοις»[84].

Μὰ θέλει εἰπεῖν τινάς· ἐκεῖνοι δὲν ἠξεύρουσιν, οὔτε γροικοῦσι τὰς προσευχάς μας. Πρὸς ὃν ἀποκρινόμεθα, πῶς καλὰ καὶ ἐκεῖνοι ἀφ’ ἑαυτοῦ των δεν ἠξεύρουσιν οὔτε ἀκούουσι τὰς ἡμετέρας δεήσεις, μὲ ὅλον τοῦτο κατὰ ἀποκάλυψιν καὶ θείαν χάριν, ὁποῦ τοὺς ἐχάρισεν ὁ Θεὸς πλουσίως, καὶ γνωρίζουσι καὶ ἀκούουσι, ὡς καὶ ὁ Ἐλισαῖος ἐγνώρισεν ἐκεῖνο ὁποῦ ἔκαμεν ὁ δοῦλός του εἰς τὴν ὁδόν[85]. Ἀκόμη οἱ ἅγιοι γνωρίζουσι καὶ ἀκούουσι τὰς χρείας τῶν ἐπικαλούμενων αὐτῶν ἐκ τῆς ἀποκαλύψεως. Ἀκόμη τοὺς Ἀγγέλους ἐπικαλούμεθα νὰ μεσιτεύουσι μὲ ταῖς προστασίαις τους ὑπὲρ ἡμῶν πρὸς τὸν Θεόν· διατὶ ἐκεῖνοι προσφέρουσιν εἰς τὴν τοῦ Θεοῦ μεγαλειότητα τὰς προσευχὰς καὶ ἐλεημοσύνας καὶ πάντα τὰ καλὰ ἔργα τῶν ἀνθρώπων. Οἱ δὲ ἅγιοι μετὰ θάνατον εἶναι ὥσπερ Ἄγγελοι, καὶ ἠμπροῦσι τότε νὰ ἠξεύρουσι ταῖς χρείαις μας, καὶ νὰ ὑπακούουσι ταῖς προσευχαῖς μας, καὶ νὰ μεσιτεύουσιν ὑπὲρ ἡμῶν. Ἀπὸ τὸ ὁποῖον γίνεται φανερόν, πῶς ἡμεῖς δὲν ἐναντιούμεθα εἰς τὴν ἐντολὴν τοῦ Θεοῦ, μὲ τὸ νὰ παρακαλοῦμεν τοὺς ἁγίους· οἱ ὁποῖοι ἅγιοι, ὡς πιστοὶ δοῦλοι παρεστῶτες εἰς τὴν τοῦ Θεοῦ μεγαλοπρέπειαν, μεσιτεύουσι δι’ ἡμᾶς πρὸς τὸν μόνον ἀληθινὸν Θεόν. Μάλιστα, ἂν καταφρονήσωμεν τὴν μεσιτείαν τῶν ἁγίων, παροξύνομεν τὰ μέγιστα τὴν θείαν μεγαλειότητα, μὴ τιμῶντες τοὺς εἰλικρινῶς δουλεύσαντας αὐτῇ.    

Τελειώνοντες τὴν διδασκαλίαν τῆς ἐντολῆς ταύτης παραγγέλλομεν εἰς κάθε ὀρθόδοξον χριστιανὸν νὰ ἠξεύρη ταῦτα τὰ δύο πράγματα· πρῶτον πῶς μὲ τὰ παρακαλέματα ὁποῦ κάνομεν εἰς τοὺς ἁγίους, δὲν τζακίζεται οὔτε χαλᾶται ἡ δύναμις καὶ ἡ ἐξουσία τῆς ἐντολῆς τῆς δεκαλόγου, μήτε ἐναντιούμεθα εἰς τὴν ἔννοιάν της· διατὶ ἡ τιμή, ὁποῦ δίδεται εἰς τοὺς ἁγίους, ἀναφερεται διαβαίνουσα πρὸς τὴν μεγαλειότητα τοῦ Θεοῦ, εἰς τὸν ὁποῖον εὐηρέστησαν οἱ ἅγιοι μὲ τὴν πίστιν καὶ μὲ τὴν ζωὴν τὴν ἐνάρετον ὁποῦ ἔζησαν. Δικαίως λοιπὸν τιμῶμεν τοὺς ἁγίους τοῦ Θεοῦ, κατὰ τὴν Γραφὴν τὴν λέγουσαν· «ἐμοὶ δὲ λίαν ἐτιμήθησαν οἱ φίλοι σου ὁ Θεός»[86]. Καὶ τὴν βοήθειαν τὴν ἐκ Θεοῦ δι’ αὐτῶν ἐξαιτοῦμεν, ὡς ὁ Θεὸς ἐπρόσταξε τοὺς φίλους τοῦ Ἰὼβ νὰ βάλλουσι τὸν πιστόν του θεράποντα, αὐτὸν τὸν Ἰώβ, νὰ προσφέρῃ θυσίαν ὑπὲρ αὐτῶν, καὶ νὰ παρακαλέσῃ δι’ αὐτούς, διὰ νὰ τῶν ἀφήσῃ τὴν ἁμαρτίαν διὰ τὸ πρόσωπον ἐκείνου[87]. Δεύτερον, πῶς ἡ ἐντολὴ αὕτη ἐμπόδιζε τοὺς ἀνθρώπους νὰ μὴ λατρεύουσι τὴν κτίσιν μὲ προσκύνησιν λατρείας. Καὶ ἡμεῖς τοὺς ἁγίους τοῦ Θεοῦ δὲν τοὺς τιμῶμεν λατρευτικῶς, μὰ τοὺς ἐπικαλούμεθα ὡς ἀδελφούς μας καὶ φίλους τοῦ Θεοῦ, διὰ νὰ ζητήσουσι τὴν θείαν βοήθειαν δι’ ἡμᾶς τοὺς ἀδελφούς των, καὶ νὰ μεσιτεύουσιν ὑπὲρ ἡμῶν πρὸς Κύριον· τὸ ὁποῖον δὲν εἶναι ἐναντίον εἰς τὴν ἐντολὴν τῆς δεκαλόγου. Διατί, καθὼς οἱ Ἰσραηλῖται δὲν ἐσφάλλασι, παρακαλοῦντες τὸν Μωϋσῆν νὰ μεσιτεύσῃ δι’ αὐτοὺς πρὸς τὸν Θεόν, τέτοιας λογῆς μήτε ἡμεῖς ἁμαρτάνομεν, ἐπικαλούμενοι τὴν τῶν ἁγίων βοήθειαν καὶ ἔντευξιν.

Ἐρώτησις νγ΄. IΙοία εἶναι ἡ δεύτερα ἐντολή;

Ἀπόκρισις. «Οὐ ποιήσεις σεαυτῷ εἴδωλον, οὐδὲ παντὸς ὁμοίωμα, ὅσα ἐν τῷ οὐρανῷ ἄνω, καὶ ὅσα ἐν τῇ γῇ κάτω, καὶ ὅσα ἐν τοῖς ὕδασιν ὑποκάτω τῆς γῆς· οὐ προσκυνήσεις αὐτοῖς, οὐδὲ μὴ λατρεύσεις αὐτοῖς».

Ἐρώτησις νδ΄. Πῶς πρέπει νὰ νοοῦμεν τὴν ἐντολὴν ταύτην;

Ἀπόκρισις. Ἡ ἐντολὴ αὕτη εἶναι ξεχωρισμένη ἀπὸ τὴν πρώτην· διατὶ ἐκείνη ὁμιλεῖ διὰ τὸν ἀληθινὸν Θεόν, ὁποῦ εἶναι ἕνας, ἀπαγορεύουσα καὶ αἴρουσα ἐκ μέσου τὸ πλῆθος τῶν θεῶν. Ἡ δὲ παροῦσα διαλαμβάνει διὰ καποίαις ἐξωτερικαῖς τελεσιουργίαις, ἤγουν πῶς ἔξω ὁποῦ δὲν πρέπει νὰ τιμῶμεν τοὺς ψεύτικους θεούς, χρεωστοῦμεν ἀκόμη νὰ μὴν κάνωμεν κανένα γλυπτὸν εἰς τιμὴν ἐκείνων, μήτε λατρευτικῶς νὰ τὰ προσκυνοῦμεν, μήτε θυσίας εἰς αὐτὰ λατρείας νὰ προσφέρωμεν. Διὰ τοῦτο κατὰ τῆς ἐντολῆς ταύτης ἁμαρτάνουσιν ἐκεῖνοι, ὁποῦ προσκυνοῦσιν ὡς θεοὺς τὰ εἴδωλα, καὶ θυσίας εἰς αὐτὰ προσφέρουσι, καὶ ὅλον τους τὸ θάῤῥος καὶ τὴν ἐλπίδα εἰς αὐτὰ βάλλουσι, καθὼς ὁ ψαλμογράφος μαρτυρεῖ λέγων· «τὰ εἴδωλα τῶν ἐθνῶν ἀργύριον καὶ χρυσίον, ἔργα χειρῶν ἀνθρώπων· στόμα ἔχουσι καὶ οὐ λαλήσουσιν, ὀφθαλμοὺς ἔχουσι καὶ οὐκ ὄψονται· ὦτα ἔχουσι καὶ οὐκ ἐνωτισθήσονται· οὐδὲ γάρ ἐστι πνεῦμα ἐν τῷ στόματι αὐτῶν· ὅμοιοι αὐτοῖς γένοιντο οἱ ποιοῦντες αὐτά, καὶ πάντες οἱ πεποιθότες ἐπ’ αὐτοῖς»[88]. Ἀκόμη εἰς τὴν ἐντολὴν ταύτην ἁμαρτάνουσιν, ὅσοι εἶναι εἰς τὴν πλεονεξίαν δεδομένοι· διὰ τοὺς ὁποίους λέγει ἡ ἁγία Γραφὴ οὕτω· «νεκρώσατε οὖν τὰ μέλη ὑμῶν τὰ ἐπὶ τῆς γῆς, πορνείαν, ἀκαθαρσίαν, πάθος, ἐπιθυμίαν κακήν, καὶ τὴν πλεονεξίαν, ἥτις ἐστὶν εἰδωλολατρεία»[89]. Ὁμοίως καὶ οἱ λαίμαργοι, διὰ τοὺς ὁποίους ἡ Γραφὴ λέγει· «ὧν ὁ Θεὸς ἡ κοιλία, καὶ ἡ δόξα ἐν τῇ αἰσχύνῃ αὐτῶν, οἱ τὰ ἐπίγεια φρονοῦντες»[90]. Εἰς τὴν παροῦσαν ἐντολὴν ἀκόμη σφάλλουσι καὶ ὅσοι μετέρχονται τὰς ἐπῳδὰς καὶ γοητείας· καὶ ἐκεῖνοι ὁποῦ κρατοῦσι διὰ βέβαια καὶ ἀληθινὰ τὰ ῥιζικὰ καὶ τὴν εἱμαρμένην, καὶ παρατηροῦσι τοὺς οἰωνούς, τὰς χειρομαν­τείας, νεκρομαντείας, λεκανομαντείας καὶ τὰ ὅμοια· ἀποδένουσιν ἀνθρώπους, πρόβατα ἢ καὶ ἄλλα ζῷα. Καὶ ὅσοι βαστοῦσι φυλακτὰ καὶ βάλλουσι τρίγυρά τους, ἢ βαστοῦσι γράμματα καὶ πιστεύουσιν εἰς αὐτά, ἢ εἰς λόγια μαντικά, ἢ εἰς χαρα­κτῆρας γεγραμμένους εἰς αὐτά. Καὶ ὅταν τὰ βλέπουσιν, ἢ προσεύχονται εἰς αὐτά, ἢ τὰ περικυκλοῦσι τρίγυρά τους, πιστεύοντες πῶς μὲ αὐτὰ δὲν ἠμποροῦν νὰ καυθοῦσιν ἢ νὰ πνιγοῦσιν ἢ νὰ πληγωθοῦσι. Καὶ ἐκεῖνοι ὁποῦ μεταχειρίζουνται δέ­ματα καὶ βοηθήματα, (τὰ ὁποῖα καὶ ἡ Ἰατρικὴ κατακρίνει), ἢ εἰς λόγια ἢ εἰς χαρακτῆρας ἢ εἰς ὅσα πράγματα κρεμοῦσιν ἢ δένουσιν ἢ λύουσιν· ὡσὰν εἰς τὰ ὠτία, ἢ καὶ δακτυλίδια εἰς τὰ δάκτυλα καὶ τὰ τούτοις ὅμοια.

Ἐρώτησις νε΄. Τί πρέπει νὰ γροικοῦμεν διὰ ταῖς εἰκόνες, τὰς ὁποίας προσ­κυνᾷ καὶ τιμᾷ ἡ Ὀρθόδοξος Ἐκκλησία;

Ἀπόκρισις. Μεγάλη διαφορὰ εἶναι ἀναμέσον τῶν εἰδώλων καὶ τῶν εἰκόνων· διατὶ τὰ εἴδωλα εἶναι πλάσματα καὶ εὑρήματα τῶν ἀνθρώπων, καθὼς μαρτυρεῖ λέγων ὁ Ἀπόστολος· «οἴδαμεν ὅτι οὐδὲν εἴδωλον ἐν κόσμῳ»[91]. Μὰ ἡ εἰκὼν εἶναι παράστασις, ὁποῦ παριστάνει πρᾶγμα ἀληθινόν, ὁποῦ εἶχε τὴν ὕπαρξίν του εἰς τὸν κόσμον, ὡς ἡ εἰκὼν τοῦ Σωτῆρος ἡμῶν Χριστοῦ καὶ τῆς ἁγίας παρθένου Μαρίας καὶ ὁλωνῶν τῶν ἁγίων. Καὶ ἔξω ἀπὸ τοῦτο οἱ Ἕλληνες ἐπροσκυνοῦσαν ὡς Θεὸν τὰ εἴδωλα καὶ ἐδίδασιν εἰς αὐτὰ θυσίας, λογιάζοντες νὰ εἶναι θεοὶ τὸ χρυσίον καὶ τὸ ἀργύριον, ὡς ὁ Ναβουχοδονόσορ. Μὰ ἡμεῖς ὅταν τιμῶμεν τὰς εἰκόνας καὶ τὰς προσκυνοῦμεν, δὲν τιμῶμεν τὰ χρώματα ἢ τὰ ξύλα, μὰ τοὺς ἁγίους ἐκείνους, τῶν ὁποίων εἶναι αἱ εἰκόνες, δοξάξομεν μὲ προσκύνησιν δουλείας, βάλλωντας μὲ τὸν νοῦν μας τὴν ἐκείνων παρουσίαν εἰς τὰ ὀμμάτιά μας· οἷον ὅταν τὸν ἐσταυρωμένον προσκυνοῦμεν, παριστάνομεν εἰς τὴν διάνοιάν μας τὸν Χριστὸν κρεμάμενον ἐν τῷ σταυρῷ διὰ τὴν ἡμετέραν σωτηρίαν, εἰς τὸν ὁποῖον κλίνομεν τὰς κεφαλὰς καὶ τὰ γόνατα μετὰ εὐχαριστίας· ὁμοίως καὶ ὅταν προσκυνοῦμεν τὴν εἰκόνα τῆς παρθένου Μαρίας, ἀναβαίνομεν μὲ τὸν νοῦν μας εἰς αὐτὴν τὴν ἁγιωτάτην Θεοτόκον, κλίνοντες εἰς αὐτὴν τὰς κεφαλὰς καὶ τὰ γόνατα, κηρύττοντες αὐτὴν μακαρίαν ὑπὲρ πάντας, ἄνδρας τε καὶ γυναῖκας, μαζὶ μὲ τὸν ἀρχάγγελον Γαβριήλ. Ἡ προσκύνησις λοιπὸν τῶν ἁγίων εἰκόνων, ὁποῦ γίνεται εἰς τὴν Ὀρθόδοξον Ἐκκλησίαν, δὲν ἀθετεῖ τὴν ἐντολὴν ταύτην, διατὶ δὲν εἶναι ἡ αὐτὴ μὲ ἐκείνην ὁποῦ προσφέρομεν εἰς τὸν Θεόν, οὔτε δίδε­ται ἀπὸ τοὺς Ὀρθοδόξους εἰς τὴν τέχνην τῆς ζωγραφικῆς, ἀλλὰ εἰς τὰ πρόσωπα τῶν ἁγίων ἐκείνων ὁποῦ αἱ εἰκόνες παριστάνουσι. Διατὶ καθὼς τὰ Χερουβίμ, τὰ ἐπισκιάζοντα τὴν σκηνὴν τοῦ μαρτυρίου, ἐπαριστάνασι τὰ ἀληθινὰ ἐκεῖνα Χε­ρουβίμ, τὰ ἐν οὐρανοῖς παρεστῶτα τῷ Θεῷ, καὶ οἱ Ἰσραηλῖται τὰ ἐπροσκυνοῦσαν καὶ ἐτιμοῦσάν τα, χωρὶς καθόλου νὰ παραβαίνουσι τὴν ἐντολὴν ταύτην τοῦ Θεοῦ, ὁμοίως καὶ ὅταν οἱ υἱοὶ Ἰσραὴλ ἐπροσκυνοῦσαν τὴν σκηνὴν τοῦ μαρτυ­ρίου καὶ μὲ τὴν πρεπούμενην τιμὴν τὴν ἐδεξιώνουνταν[92], δὲν ἐκάνασι καμμίαν ἁμαρτίαν, οὔτε ἀθετοῦσαν τὴν ἐντολὴν τῆς δεκαλόγου, ἀλλὰ μάλιστα δόξαν εἰς τὸν Θεὸν ἐπροσθέτασι, τέτοιας λογῆς καὶ ἡμεῖς τιμῶντες τὰς ἁγίας εἰκόνας δὲν παραβαίνομεν τὴν ἐντολὴν τῆς δεκαλόγου, ἀλλὰ μάλιστα τὸν Θεὸν τὸν θαυμα­στὸν ἐν τοῖς ἁγίοις αὐτοῦ[93] ἀνακηρύττομεν. Μόνον τοῦτο πρέπει νὰ φροντίζωμεν, ὥστε νὰ ἔχῃ πᾶσα εἰκὼν τὴν ἐπιγραφήν της, τίνος ἁγίου νὰ εἶναι, διὰ νὰ πληρώνεται εὐκολώτερον ἡ γνώμη τοῦ προσευχομένου. Πρὸς μείζονα δὲ βεβαίωσιν τῆς προσκυνήσεως τῶν ἁγίων εἰκόνων ἡ Ἐκκλησία τοῦ Θεοῦ εἰς τὴν ἑβδόμην σύνοδον τὴν οἰκουμενικὴν ἀνεθεμάτισεν ὅλους τοὺς Εἰκονομάχους, καὶ τὴν τῶν σεπτῶν εἰκόνων προσκύνησιν ἐκύρωσε καὶ αἰωνίως ἐβεβαίωσε, καθὼς φαί­νεται εἰς τὸν ἔνατον κανόνα τῆς συνόδου ταύτης.

Ἐρώτησις νς΄. Μὰ διατὶ λοιπὸν εἰς τὴν παλαιὰν Γραφὴν ἐπαινέθηκεν ἐκεῖνος, ὁποῦ ἐσυνέτριψε τὸν χάλκινον ὄφιν, τὸν ὁποῖον πρῴην ὁ Μωϋσῆς ἀνεστήλωσεν;

Ἀπόκρισις. Διατὶ οἱ Ἰουδαῖοι ἀρχίζασι νὰ ἀποστατοῦσιν ἀπὸ τὴν προσκύνησιν τοῦ ἀληθινοῦ Θεοῦ, προσκυνοῦντες ἐκείνον τὸν ὄφιν ὡς Θεὸν ἀληθινόν, καὶ ἐθυμίων αὐτῷ, ὡς λέγει ἡ Γραφή[94]. Διὰ τοῦτο θέλωντας νὰ ἀποκόψῃ τὸ κα­κόν, νὰ μὴν διαβῇ περαιτέρω, ἐσύντριψεν ἐκεῖνος τὸν ὄφιν, διὰ νὰ μὴν ἔχουσι πλέον οἱ Ἰσραηλῖται ἀφορμὴν εἰδωλολατρείας. Μὰ ὁπόταν δὲν ἐτιμοῦσαν αὐτὸν τὸν ὄφιν μὲ προσκύνησιν λατρείας, δὲν ἐκατακρίνοντο ἀπό τινα, μήτε ὁ ὄφις ἐσυντρίβετο. Ἀλλὰ οἱ χριστιανοὶ δὲν τιμῶσιν ὡς θεοὺς τὰς εἰκόνας, μήτε μὲ τὴν εἰς αὐτὰς προσκύνησιν μισεύουσιν ἀπὸ τὴν εἰς τὸν Θεὸν τὸν ἀληθινὸν λατρείαν. Μάλιστα μὲ αὐταῖς εἰς Θεὸν χειραγωγούμενοι ὑποκάτω εἰς τὰ ἐκτυπώματα τῶν ἁγίων, τιμῶσι τοὺς ἁγίους δουλικῶς ὡς φίλους Θεοῦ, παρακάλουντες νὰ μεσιτεύουσιν ὑπὲρ αὐτῶν πρὸς Κύριον. Καὶ ἂν ἴσως καί τινας ἀπὸ τὴν ἁπλότητά του προσκυνᾷ ἀλλοιῶς παρὰ καθὼς λέγομεν, καλλιώτερον ὁ τοιοῦτος πρέπει νὰ διδαχθῇ, παρὰ ἡ τῶν σεπτῶν εἰκόνων προσκύνησις νὰ διωχθῇ ἀπὸ τὴν Ἐκκλησίαν.

Ἐρώτησις νζ΄. Ποία εἶναι ἡ τρίτη ἐντολή;

Ἀπόκρισις. «Οὐ λήψῃ τὸ ὄνομα Κυρίου τοῦ Θεοῦ σου ἐπὶ ματαίῳ· οὐ γὰρ μὴ καθαρίσῃ Κύριος τὸν λαμβάνοντα τὸ ὄνομα αὐτοῦ ἐπὶ ματαίῳ».

Ἐρώτησις νη΄. Τί διδάσκει ἡ ἐντολὴ αὕτη;

Ἀπόκρισις. Πρῶτον διδάσκει νὰ ἔχωμεν εἰς τιμὴν ἄκραν καὶ μεγάλην τὸ ὄνομα Κυρίου τοῦ Θεοῦ, μὴ πέρνοντάς το εἰς παίγνιον ἢ εἰς παραμικρὴν καὶ ἄδικην ὑπόθεσιν. Δεύτερον, νὰ μὴν τύχῃ καὶ θέλοντες νὰ βεβαιώσωμεν τὰ ψεύματά μας, νὰ ἀναφέρνωμεν τὸ ὄνομα τοῦ Θεοῦ καὶ νὰ ἐπιορκοῦμεν. Τρίτον, νὰ μὴ δίδωμεν τινὸς ἀφορμήν, μήτε νὰ τὸν παρακινοῦμεν νὰ κάμῃ ψεύτικον ὅρκον. Τέταρτον, ὅτι ἐκεῖνοι ὁποῦ κάνουσι τὰ ταξίματα, νὰ τὰ ἀποδίδουσιν εἰς τὸν Θεὸν καὶ νὰ τὰ πληρώνουσι, καθὼς ἡ Γραφὴ παραγγέλλει λέγουσα· «ἐὰν εὔξῃ εὐ­χὴν Κυρίῳ τῷ Θεῷ σου, οὐ χρονιεῖς ἀποδοῦναι αὐτήν, ὅτι ἐκζητῶν ἐκζητήσει Κύ­ριος ὁ Θεός σου παρὰ σοῦ, καὶ ἔσται ἐν σοὶ ἁμαρτία»[95]. Εἰς τοῦτο σφάλλουσιν ὅλοι ἐκεῖνοι, ὁποῦ εἰς τὸν καιρὸν τοῦ βαπτίσματος τάσσουσι πίστιν ὀρθόδοξον εἰς τὸν Θεὸν νὰ φυλάττουσιν ἕως τοῦ θανάτου αὐτῶν, καὶ ἔπειτα ξεσύρνουνται ἀπ’ αὐτήν, διά τινας αἰτίας ἰδίας, ἢ διὰ κίνδυνον νὰ μὴ χάσουσι τὴν τιμήν τους ἢ τὰ καλά τους, ἢ νὰ μὴ στερευθοῦσι τὴν παροῦσαν ζωήν· διὰ τὸ ὁποῖον φανερὰ ἐξομνύουσιν, ἤγουν ἀρνοῦνται ἐκεῖνο ὁποῦ (μὲ ὅρκον) ἐτάξασι τοῦ Θεοῦ. Ἀπὸ τὸ ὁποῖον ἔστωντας καὶ νὰ ἐλευθερωθῇ ὁ Παῦλος ὁ ἀπόστολος ἔλεγε· «τὸν ἀγῶνα τὸν καλὸν ἠγώνισμαι, τὸν δρόμον τετέλεκα, τὴν πίστιν τετήρηκα»[96].

Ἐρώτησις νθ΄. Ποία εἶναι ἡ τετάρτη ἐντολή;

Ἀπόκρισις. «Μνήσθητι τὴν ἡμέραν τῶν σαββάτων ἁγιάζειν αὐτήν· ἓξ ἡμέ­ρας ἐργᾷ, καὶ ποιήσεις πάντα τὰ ἔργα σου· τῇ δὲ ἡμέρᾳ τῇ ἑβδόμῃ σάββατα Κυρίῳ τῷ Θεῷ σου. Οὐ ποιήσεις ἐν αὐτῇ πᾶν ἔργον σὺ καὶ οἱ υἱοί σου καὶ ἡ θυγάτηρ σου, ὁ παῖς σου καὶ ἡ παιδίσκη σου, ὁ βοῦς σου καὶ τὸ ὑποζύγιόν σου», καὶ τὰ ἑξῆς.

Ἐρώτησις ξ΄. Πῶς πρέπει νὰ γροικοῦμεν τὴν ἐντολὴν ταύτην;

Ἀπόκρισις. Πρέπει νὰ ἠξεύρωμεν, πῶς ὁ Θεός, διὰ νὰ ἐνθυμοῦνται οἱ ἀν­θρωποι τὰς εὐεργεσίας ὁποῦ κάνει εἰς τὸ ἀνθρώπινον γένος, ἐδιάταξε μίαν ἡμέ­ραν καὶ ἀφιέρωσέ την εἰς τὴν ἀνάμνησιν τῆς κάθε εὐεργεσίας, ὥστε οἱ ἄνθρω­ποι τότε ἐνθυμούμενοι τὰς δεδομένας ἀπὸ Θεοῦ χαρίτας, νὰ εὐχαριστοῦσι δοξάζοντες τὴν μεγαλειότητά του. Τέτοιας λογῆς ἔστωντας καὶ νὰ κτίσῃ τὸν κόσμον ὅλον εἰς ἓξ ἡμέρας ἐκ τοῦ μὴ ὄντος, καὶ εἰς τὴν ἑβδόμην ἡμέραν νὰ καταπαύσῃ ἀπὸ τὰ ἔργα του, ἡγίασε ταύτην, ὥστε τὴν ἡμέραν ἐκείνην οἱ ἄνθρωποι, ἀφήνοντες ὅλα τους τὰ ἔργα, νὰ εὐλογοῦσι καὶ νὰ δοξάζουσι τὸν Θεόν, ἐνθυμούμενοι τὰς εὐερ­γεσίας ὁποῦ μᾶς ἔκαμε, κτίζωντας τὸν κόσμον. Ἀκόμα καὶ ὅταν ἀπὸ τὴν Αἴγυ­πτον ἐλύτρωσε τοὺς Ἰσραηλίτας, ἐδιάταξε τὴν ἑορτὴν τοῦ Πάσχα διὰ Μωϋσέως εἰς ἐνθύμησιν τῆς ἐλευθερίας τοῦ Ἰσραὴλ ἀπὸ τῆς δουλείας τοῦ Φαραώ[97]. Ἀκόμη καὶ εἰς ἄλλους τόπους τῆς παλαιᾶς Γραφῆς συχνὰ γίνεται ἐνθύμησις καὶ ἄλλων ἡμερῶν ὁποῦ πρέπει νὰ φυλάττωνται. Μὰ ἡμεῖς οἱ χριστιανοὶ ἀντὶ διὰ τὸ σάββατον φυλάττομεν τὴν ἡμέραν τῆς Κυριακῆς διὰ τὴν ἀφορμὴν τούτην, διατὶ εἰς τὴν ἡμέραν τῆς Κυριακῆς μὲ τὴν ἀνάστασιν τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ τοῦ Κυρίου ἡμῶν ἐγίνηκεν ὁ ἀνακαινισμὸς παντὸς τοῦ κόσμου καὶ ἡ ἐλευθερία τοῦ ἀνθρωπί­νου γένους ἀπὸ τὴν σκλαβίαν τοῦ διαβόλου. Καὶ εἰς ὅλην τὴν ἡμέραν τούτην χρεω­στοῦμεν νὰ λείπωμεν ἀπὸ ὅλα μας τὰ ἔργα καὶ τοὺς κόπους, διὰ νὰ ἔχωμεν ἄδειαν εἰς ὅλον τὸ διάστημα τῆς ἡμέρας νὰ σχολάζωμεν εἰς προσευχαῖς καὶ θείαις μελέταις, διὰ τὰς χαρίτας ὁποῦ ἔκαμεν ὁ Θεὸς εἰς ἡμᾶς· ὥστε καὶ δοῦλοι καὶ σκλάβοι παντὸς γένους νὰ μὴν ἐργάζωνται τὴν ἡμέραν ἐκείνην, μὰ νὰ σχολάζωσιν εἰς τὰ θεῖα πράγματα, καὶ νὰ προσεύχωνται δοξάζοντες τὸν Θεόν. Ἀπὸ τὴν ἐντολὴν τούτην χρεωστοῦμεν νὰ φυλάττωμεν καὶ ὅλαις ταῖς ἄλλαις ἡμέραις, ὁποῦ διετάξατο ἡ Ἐκκλησία νὰ ταῖς ἁγιάζωμεν· ὡσὰν εἶναι αἱ πανηγυρικαὶ ἑορταὶ τῆς Χριστοῦ Γεννήσεως, τῆς Περιτομῆς, τῶν Ἐπιφανείων, τῆς Ὑπαπαντῆς, τῆς Ἀναστάσεως, τῆς Ἀναλήψεως τοῦ Χριστοῦ καὶ τῶν λοιπῶν· ὁμοίως καὶ αἱ ἑορταὶ τῆς ἀειπαρθένου Μαρίας, τῶν Ἀποστόλων, τῶν Μαρτύρων καὶ τῶν ἄλλων Ἁγίων. Καί πῶς πρέπει νὰ τιμᾶται ἡ τῆς Κυριακῆς ἡμέρα, τὸ διδάσκει ἡ ἕκτη Σύνοδος ἡ οἰκουμενικὴ εἰς τὸν Ã΄ κανόνα. Καὶ ἡ ἀφορμή, διὰ τὴν ὁποίαν ἡ ἡμέρα τοῦ σαβ­βάτου ἐμεταφέρθηκεν εἰς τὴν Κυριακήν, εἶναι τούτη· διατὶ ὁ Χριστὸς εἶναι κύριος τοῦ σαββάτου, κατὰ τὴν Γραφὴν τὴν λέγουσαν. «Κύριος γάρ ἐστι καὶ τοῦ σαββάτου ὁ Υἱὸς τοῦ ἀνθρώπου»[98]. Ἂν ὁ Χριστὸς λοιπόν εἶναι κύριος τοῦ σαββάτου, εὐλόγως τὸ σάββατον εἰς τὴν ἡμέραν τῆς Κυριακῆς μετηνέχθη, τόσον διὰ νὰ μὴν εἶναι ὁ Χριστὸς ὑποκείμενος εἰς καμμίαν ὑποταγήν, ὅσον καὶ διατὶ εἰς αὐτὴν καὶ ὄχι εἰς ἄλλην ἡμέραν ἀνέστη ὁ Χριστὸς ἀπὸ τῶν νεκρῶν, καὶ ἐγίνηκεν εἰς αὐτὴν ἡ τοῦ κόσμου ἀνάπλασις καὶ ἀνακαίνισις κατὰ τὴν αἰώνιον σωτηρίαν.

Ἐρώτησις ξα΄. Ποία εἶναι ἡ πέμπτη ἐντολή;

Ἀπόκρισις. «Τίμα τὸν πατέρα σου καὶ τὴν μητέρα σου, ἵνα εὖ σοι γένηται, καὶ ἵνα μακροχρόνιος γένῃ ἐπὶ τῆς γῆς τῆς ἀγαθῆς, ἧς Κύριος ὁ Θεός σου δίδωσί σοι».

Ἐρώτησις ξβ΄. Πῶς πρέπει νὰ γροικοῦμεν τὴν ἐντολὴν ταύτην;

Ἀπόκρισις. Ἡ ἐντολὴ αὕτη παραγγέλλει νὰ τιμῶμεν τοὺς γονεῖς μας, καὶ νὰ διδῶμεν εἰς αὐτοὺς πᾶσαν αἰδὼ καὶ εὐλάβειαν, ἐπειδὴ ἐκεῖνοι μᾶς ἐγέννησαν καὶ μᾶς ἔθρεψαν. Ἀλλὰ ὁ φυσικὸς λογαριασμός, (ἂν δὲν εἴχαμεν καὶ ἀπὸ τὸν Θεὸν πρόσταξιν), μᾶς διδάσκει, πῶς εἶναι δίκαιον νὰ ἀγαπῶμεν καὶ νὰ τιμῶμεν τοὺς γεννήτοράς μας, ἐπειδὴ εἴμεσθαν χρεωφειλέται εἰς αὐτοὺς διὰ τὰς εὐεργεσίας ὁποῦ μᾶς ἐκάμασι· ταῖς ὁποίαις δὲν ἠμποροῦμεν ποτὲ νὰ ἀνταποδώσωμεν, μὴν ἠμπορῶντες νὰ ἀντιγεννήσωμεν καὶ ἡμεῖς ἐκείνους, ὡς ἐκεῖνοι ἡμᾶς. Διατὶ λοι­πὸν δὲν ἔχομεν ἀπὸ κανένα μεγαλήτεραις εὐεργεσίαις (ἐξαιρουμένων τῶν πνευμα­τικῶν χαρισμάτων) ὕστερα ἀπὸ τὸν Θεόν, παρὰ ἀπὸ τοὺς γονεῖς μας, χρεωστοῦ­μεν νὰ διδῶμεν εἰς αὐτοὺς μεγαλήτερην ἀγάπην καὶ εὐλάβειαν, παρὰ εἰς τοὺς ἄλλους. Ἔπειτα δὲ ἡ παροῦσα ἐντολὴ περιέχει εἰς τὸν λόγον ὁποῦ λέγει «πατέρα καὶ μητέρα», καὶ ὅλους ἐκείνους ἀπὸ τοὺς ὁποίους ἐπήραμεν εὐεργεσίας τινάς, ὡσὰν εἶναι, οἱ πνευματικοὶ πατέρες, οἱ διδάσκαλοι, οἱ αὐθένται, οἱ ἡγεμόνες, οἱ βασιλεῖς, οἱ ἐν ἀξιώματι καὶ οἱ τούτοις ὅμοιοι. Τὸ ὁποῖον ὁ Ἀπόστολος φανε­ρώνει μὲ τοῦτα τὰ λόγια· «πᾶσα ψυχὴ ἐξουσίαις ὑπερεχούσαις ὑποτασσέσθω»· καὶ κατωτέρω· «τῷ τὴν τιμήν, τὴν τιμήν»[99]. Καὶ ἐκείνους ὁποῦ εἶναι ἀπειθεῖς εἰς τοὺς γονεῖς αὐτῶν, τοὺς ὀνομάζει ἀσυνέτους[100]. Μόνον εἰς τοῦτο πρέπει νὰ προσέχωμεν, πῶς ὅταν εἶναι ἡ ὑπόθεσις διὰ τὴν δόξαν τοῦ Θεοῦ ἢ διὰ τὴν ἐντολήν του τὴν ἁγίαν, τότε πρέπει νὰ ὑπακούωμεν περισσότερον τοῦ Θεοῦ παρὰ τῶν γονέων, κατὰ τὴν διδασκαλίαν τοῦ Χριστοῦ τὴν λέγουσαν· «ὁ φιλῶν πατέρα ἢ μητέρα ὑπὲρ ἐμὲ οὐκ ἔστι μου ἄξιος»[101]. Τὸ αὐτὸ πρέπει νὰ γροικοῦμεν καὶ δι’ ὅλους τοὺς προεστῶτας. Καὶ τέλος πάντων αὕτη ἡ εὐλάβεια καὶ ἡ ἀγάπη, ὁποῦ χρεωστεῖται εἰς τοὺς προεστῶτας, πρέπει νὰ φαίνεται εἰς τὴν πρὸς ἐκείνους εὔνοιαν καὶ ὑπο­ταγὴν καὶ εἰς λόγια ἔντιμα καὶ τὰ παρόμοια τούτοις.

Ἐρώτησις ξγ΄. Ποία εἶναι ἡ ἕκτη ἐντολή;

Ἀπόκρισις. «Οὐ φονεύσεις».

Ἐρώτησις ξδ΄. Πῶς πρέπει νὰ γροικᾶται αὕτη ἡ ἐντολή;

Ἀπόκρισις. Ἡ ἐντολὴ αὕτη διδάσκει, πῶς δὲν πρέπει οὐδένας ἄνθρωπος, ὁποῦ φοβᾶται τὸν Θεόν, νὰ κάμῃ φόνον, ὄχι μόνον κατὰ τὸ σῶμα, ἀλλὰ καὶ κατὰ τὴν ψυχήν. Ἐκεῖνοι ὁποῦ φονεύουσι τὸ κορμίον, πέρνουσι τὴν πρόσκαιρον ζωήν, μὰ ἐκεῖνοι ὁποῦ ἀποκτείνουσι τὴν ψυχήν, τὴν ἐκδύνουσιν ἀπὸ τὴν αἰώνιον ζωήν. Καὶ οἱ τοιοῦτοι εἶναι μεγαλήτεροι φονεῖς· ὡσὰν εἶναι οἱ αἱρετικοί, οἱ ψευδοδιδάσκαλοι καὶ οἱ κακοὶ χριστιανοί, ὁποῦ δίδουσι παράδειγμα τοῦ ἀκολάστου βίου, ἤγουν ὁπόταν σκανδαλίζουσι· διὰ τοὺς ὁποίους λέγει ἡ Γραφή· «ὃς ὁ ἂν σκαν­δαλίσῃ ἕνα τῶν μικρῶν τούτων τῶν πιστευόντων εἰς ἐμέ, συμφέρει αὐτῷ ἵνα κρεμασθῇ μύλος ὀνικὸς ἐπὶ τὸν τράχηλον αὐτοῦ καὶ καταποντισθῇ ἐν τῷ πελάγει τῆς θαλάσσης»[102]. Γίνεται δὲ ὁ φόνος ὄχι μόνον δι’ αὐτοῦ τοῦ ἔργου, ἀλλὰ καὶ μὲ τὴν βουλήν, μὲ τὴν βοήθειαν, μὲ τὴν παρακίνησιν, μὲ τὴν συμφωνίαν. Ἀκόμη εἰς τὴν ἐντολὴν ταύτην περισφαλίζουνται καὶ ὅλα ἐκεῖνα τὰ πάθη, ἀπὸ τὰ ὁποῖα γεννᾶται ὁ φόνος, ἤγουν ἡ ὑπερηφάνεια, ὁ φθόνος, τὸ μῖσος, ἡ πλεονεξία καὶ τὰ ὅμοια.

Ἐρώτησις ξε΄. Ποία εἶναι ἡ ἑβδόμη ἐντολή;

Ἀπόκρισις. «Οὐ μοιχεύσεις».

Ἐρώτησις ξς΄. Πῶς πρέπει νὰ γροικᾶται τούτη ἡ ἐντολή;

Ἀπόκρισις. Τούτην τὴν ἐντολὴν ὁ Χριστὸς ὁ Κύριος ἡμῶν ἐπρόσταξε νὰ τὴν φυλάττωμεν τελειότερον, ὅταν εἶπε· «πᾶς ὁ βλέπων γυναῖκα πρὸς τὸ ἐπιθυμῆσαι αὐτῆς, ἤδη ἐμοίχευσεν αὐτὴν ἐν τῇ καρδίᾳ αὐτοῦ»[103]. Πλὴν ἡ μοιχεία αὕτη εἶναι διττή· ἡ μία πνευματικὴ καὶ ἡ ἄλλη σαρκική. Ἡ πνευματικὴ μοιχεία εἶ­ναι ὁπόταν τινὰς ἀρνηθῇ τὴν ἀληθινὴν καὶ ὀρθόδοξον πίστιν τὴν καθολικήν, καὶ δίδεται εἰς διαφόρους αἱρέσεις. Διὰ τὸν ὁποῖον λέγει ἡ Γραφή· «ἐξωλόθρευσας πάντα τὸν πορνεύοντα ἀπὸ σοῦ»[104]. Ἡ σαρκικὴ εἶναι ἡ ἐνέργεια τῆς ἀσελγείας, ὁποῦ γίνεται μὲ τὴν γυναῖκα τινὸς ἄλλου· καὶ εἰς τούτην τὴν ἐντολὴν καὶ πᾶσα ἄλλη πορνεία καὶ ἀκολασία περιέχεται. Μὲ τοῦτο ἀπαγορεύονται αἱ προαγωγίαι καὶ οἱ μαστρωποί, τὰ ἄσεμνα τραγούδια, οἱ χοροὶ οἱ ἀσχήμονες, τὰ παιγνίδια τὰ ἀσελγῆ· τὰ ὁποῖα φανερώνωντας ὁ Ἀπόστολος λέγει· «πορνεία δὲ καὶ πᾶσα ἀκα­θαρσία ἢ πλεονεξία μηδὲ ὀνομαζέσθω ἐν ὑμῖν, καθὼς πρέπει ἁγίοις, καὶ αἰσχρότης καὶ μωρολογία ἢ εὐτραπελία, τὰ οὐκ ἀνήκοντα»[105].

Ἐρώτησις ξζ΄. Ποία εἶναι ἡ ὀγδόη ἐντολή;

Ἀπόκρισις. «Οὐ κλέψεις»,

Ἐρώτησις ξη΄. Πῶς πρέπει νὰ γροικᾶται τούτη ἡ ἐντολή;

Ἀπόκρισις. Ἡ ἐντολὴ αὕτη διδάσκει, πῶς δὲν πρέπει νὰ κρατίζωμεν κανένα ξένον πρᾶγμα διὰ οὐδένα τρόπον μὲ ἀδικίαν· τὸ ὁποῖον γίνεται ἢ μὲ ἁρπα­γὴν ἢ μὲ κλοπὴν ἢ μὲ κράτησιν τοῦ ξένου δικαίου. Εἰς τοῦτο μετρᾶται καὶ ὅταν τινὰς παρῇ τὴν τιμὴν τοῦ ἄλλου, καὶ ὅταν τινὰς παρῇ ἀπὸ τοὺς ὑπηκόους του τέ­λος, ἤγουν χαράτζι, ἔξω ἀπὸ τὸ δίκαιον, ἢ κάνει τους νὰ δουλεύουσι περισσότερον ἀπὸ τὸ πρέπον· ἐνταῦθα εἰσεβαίνει καὶ ὁ τόκος. Διὰ τὰ ὁποῖα ὅλα λέγει ὁ Ἀπόστολος· «οὔτε πλεονέκται, οὔτε μέθυσοι, οὔτε λοίδοροι, οὐχ ἅρπαγες βασιλείαν Θεοῦ οὐ κληρονομήσουσιν»[106]. Εἰς τοῦτο ἀκόμη πρέπει νὰ γροικοῦμεν καὶ διὰ ὅλαις ταῖς δικαίαις σύμβασες ὁποῦ νὰ γίνουνται, εἰς ταῖς ὁποίαις πρέπει νὰ φυλάττεται ἡ πίστις, καὶ ὄχι ὁ ἕνας τὸν ἄλλον νὰ ἀποστερῇ.

Ἐρώτησις ξθ΄. Ποία εἶναι ἡ ἐνάτη ἐντολή;

Ἀπόκρισις. «Οὐ ψευδομαρτυρήσεις κατὰ τοῦ πλησίον σου μαρτυρίαν ψευδῆ».

Ἐρώτησις ο΄. Πῶς πρέπει νὰ γροικοῦμεν τὴν ἐντολὴν τούτην;

Ἀπόκρισις. Ἡ ἐντολὴ τούτη ἐμποδίζει νὰ μὴν εἰπῇ τινὰς ἐναντίον τοῦ πλη­σίον του κανένα ψεῦδος, ἢ νὰ κακολογήσῃ τὴν τιμὴν τινὸς διά τινα πονηρίαν καὶ ἄμυναν. Καὶ συντόμως εἰπεῖν, νὰ ἐκκλίνωμεν κάθε πάθος, διὰ νὰ μὴν εἴμεσθαν υἱοὶ διαβόλου, ὅμοιοι μὲ ἐκείνους, πρὸς οὓς εἶπεν ὁ Κύριος· «ὑμεῖς ἐκ τοῦ πα­τρὸς τοῦ διαβόλου ἐστέ, καὶ τὰς ἐπιθυμίας τοῦ πατρὸς ὑμῶν θέλετε ποιεῖν· ἐκεῖ­νος ἀνθρωποκτόνος ἦν ἀπ’ ἀρχῆς, καὶ ἐν τῇ ἀληθείᾳ οὐχ ἔστηκεν, ὅτι οὐκ ἔστιν ἀλήθεια ἐν αὐτῷ· ὅταν λαλῇ τὸ ψεῦδος, ἐκ τῶν ἰδίων λαλεῖ, ὅτι ψεύστης ἐστὶ καὶ ὁ πατὴρ αὐτοῦ»[107]. Τούτην τὴν ἐντολὴν πρέπει μάλιστα νὰ φυλάττουσιν, ὅσοι συναναστρέφονται εἰς τὰ κριτήρια, διὰ νὰ μὴ παραβαίνουσι τὸ δίκαιον μὲ ψευδομαρτυρίαις μαρτύρων ἢ γραφῶν· ἀλλέως θέλουσι γίνεσθαι υἱοὶ διαβόλου καὶ υἱοὶ γεέννης τῆς αἰωνίου.

Ἐρώτησις οα΄. Ποία εἶναι ἡ δεκάτη ἐντολή;

Ἀπόκρισις. «Οὐκ ἐπιθυμήσεις τὴν γυναῖκα τοῦ πλησίον σου, οὐκ ἐπιθυμήσεις τὴν οἰκίαν τοῦ πλησίον σου, οὐδὲ τὸν ἀγρὸν αὐτοῦ, οὐδὲ τὸν παῖδα αὐτοῦ, οὐδὲ τὴν παιδίσκην αὐτοῦ, οὔτε τοῦ βοὸς αὐτοῦ, οὔτε τοῦ ὑποζυγίου αὐτοῦ, οὔτε παντὸς κτήνους αὐτοῦ, οὔτε ὅσα τῷ πλησίον σου ἐστί».

Ἐρώτησις οβ΄. Πῶς πρέπει τὴν ἐντολὴν ταύτην νὰ νοοῦμεν;

Ἀπόκρισις. Ἡ ἐντολὴ αὕτη εἶναι τελειότατη, ὅσον εἰς τὴν ἀγάπην τοῦ πλη­σίον· διατὶ δὲν ἐμποδίζει μόνον τὰ ἐξωτερικὰ ἔργα, ἀλλὰ καί τὰ τοῦ ἔσω ἀνθρώ­που, ὁποῦ γεννοῦνται ἀπὸ τὸν νοῦν καὶ τὴν προαίρεσιν τοῦ ἀνθρώπου πρὸς τὸ κακοποιῆσαι· τὸ ὁποῖον πληροῖ ἡ χριστιανικὴ τελειότης. Καὶ ὅποιος τὴν ἐντολὴν ταύτην φυλάττει, πληρώνει τὸ δίκαιον ὁποῦ χρεωστεῖ πρὸς τὸν πλησίον του. Ἐπειδὴ ἐκεῖνο ὁποῦ σὺ δὲν θέλεις, ἄλλου μὴν τὸ κάμῃς. Καὶ εἰς τοῦτο στέκεται ἡ σωτηρία πάντων τῶν χριστιανῶν· νὰ μὴν ἐπιθυμᾷ τινὰς ἐναντίον τοῦ Θεοῦ καὶ τοῦ πλησίον του· μάλιστα νὰ ἀγαπᾷ τὸν Θεὸν περισσότερον, παρὰ τὸν ἑαυτόν του, τὸν δὲ πλησίον του ὡς ἑαυτόν.

Ταῦτα τὰ ἔργα πληρώνοντες τελείως εἰς τὸν κόσμον τοῦτον, ἐν χάριτι τοῦ Κυρίου καὶ Θεοῦ ἡμῶν μετὰ τῆς καθολικῆς καὶ ὀρθοδόξου πίστεως, ἐλπίζομεν ἀδιστάκτως, ὅτι ἐν τῷ μέλλοντι αἰῶνι, ἀπολαβόντες τὴν τῆς ἀγάπης τελειότητα, θέλομεν δοξάζειν ἐν οὐρανοῖς τὸν ἐν Τριάδι ἕνα Θεὸν ὑμνούμενον, Πατέρα, Υἱὸν καὶ ἅγιον Πνεῦμα, εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων. Ἀμήν.

ΠΗΓΗ:

Ἰω. Καρμίρη, Τὰ Δογματικὰ καὶ Συμβολικὰ Μνημεῖα τῆς Ὀρθοδόξου Καθολικῆς Ἐκκλησίας,

τ. ΙΙ, ἐν Ἀθήναις 1953, σ. 591-686.

---

[1] Ματθ. 5,19.

[2] Ματθ. 7,6.

[3] Ἰω. 13,35.

[4] Α΄ Ἰω. 2,3.

[5] Α΄ Κορ. 13,13.

[6] Β΄ Κορ. 6,4.

[7] Ἰωὴλ 2,15.

[8] Ἰωὴλ 2,17.

[9] Τωβ. 12,9.

[10] Ματθ. 19,21.

[11] Ματθ. 25,40,34.

[12] Πράξ 10,4.

[13] Ματθ. 10,16.

[14] Ἐφ. 5,15.

[15] Ῥωμ. 12,17.

[16] Ῥωμ. 13, 7-8.

[17] Ῥωμ. 13,3.

[18] Ῥωμ. 13,13.

[19] Α΄ Κορ. 14,40.

[20] Ῥωμ. 8,35/9

[21] Α΄ Ἰω. 3,4.

[22] Ἰακ. 1,15.

[23] Ῥωμ. 6,23.

[24] Γεν. 2,17.

[25] Ῥωμ. 5,12.

[26] Ἰω. 3,5.

[27] Ῥωμ. 6,16.

[28] Παρ. 8,13.

[29] Σοφ. Σειρ. 10,7.

[30] Ματθ. 11,29.

[31] Γεν. 3,19.

[32] Ἰακ. 4,5, Α΄ Πέτρ. 5,5.

[33] Παροιμ. 28,16.

[34] Β΄ Πέτρ. 2,14.

[35] Ψαλμ. 111,9.

[36] Ματθ 8,20.

[37] Α΄ Κορ. 6,18.

[38] Α΄ Κορ. 6,15,18.

[39] ψαλμ. 50,12.

[40] Α΄ Πέτρ. 2, 1-2.

[41] Α΄ Κορ. 4,7.

[42] Ματθ. 20,15.

[43] Λουκ. 21,34.

[44] Ῥωμ. 13,13.

[45] Α΄ Κορ. 14,40.

[46] Ἰακ. 1,19.

[47] Ἐφ. 4,31.

[48] Ἑβρ. 10,36.

[49] Ἑβρ 6,12.

[50] Ματθ. 25,26,30.

[51] Ματθ. 25,13.

[52] Α΄ Πέτρ. 5,8.

[53] Ῥωμ. 2,4.

[54] Ματθ. 18,14.

[55] Ἰεζ. 33,11.

[56] Α΄ Τιμ. 2,3.

[57] Γεν. 4,13.

[58] Ματθ. 18,22.

[59] Ἰωὴλ 2,12/3.

[60] Ῥωμ. 1,18.

[61] Ματθ. 10,32/3.

[62] Γεν. 4,10.

[63] Γεν. 18,20.

[64] Μαλαχ. 3,5.

[65] Ἐξοδ. 21,15.

[66] Α΄ Ἰω. 1,8.

[67] Ψαλμ. 4,5.

[68] Ψαλμ. 6,7.

[69] Παροιμ. 15,26.

[70] Α΄ Τιμ. 5,22.

[71] Ματθ. 5,20.

[72] Ματθ. 5,21/2.

[73] Ματθ. 22,37.

[74] Λουκ. 16,17.

[75] Ἐξοδ. 20,2 ἑξ.

[76] Ἡσ. 45,12,5.

[77] Κολ. 1,13/4.

[78] Ψαλμ. 52,2.

[79] Ῥωμ. 15,30.

[80] Β΄ Κορ. 1,10.

[81] Φιλιπ. 1,4.

[82] Πράξ. 12,5.

[83] Ἀποκ. 6,9.

[84] Ἀποκ. 11,16,18.

[85] Δ΄ Βασ. 5,26.

[86] Ψαλμ. 139,17.

[87] Ἰὼβ 42,8.

[88] Ψαλμ. 134,15/8.

[89] Κολ. 3,5.

[90] Φιλιπ. 3,19.

[91] Α΄ Κορ. 8,4.

[92] Β΄ Βασ. 6,13 ἑξ.

[93] Ψαλμ. 67,35/6.

[94] Δ΄ Βασ. 18,4.

[95] Δευτ. 23,21.

[96] Β΄ Τιμ. 4,7.

[97] Ἐξόδ. 12,3 ἑξ.

[98] Ματθ. 12,8.

[99] Ῥωμ. 13,1,8.

[100] Ῥωμ. 1,13.

[101] Ματθ. 10,37.

[102] Ματθ. 18,6.

[103] Ματθ. 5,28.

[104] Ψαλμ. 72,27.

[105] Ἐφ. 5,3.

[106] Α΄ Κορ. 6,10.

[107] Ἰω. 8,44.