«Ορθοδοξία Ελληνισμός Ρωμηοσύνη» 2024-5: Εξέλιξη και δομή της Θείας Λειτουργίας

 

Διάγραμμα – Περίληψη Θέματος ΣΤ΄ τοῦ Προγράμματος Ὀρθόδοξης Κατήχησης «Ὀρθοδοξία Ἑλληνισμός Ρωμηοσύνη», περιόδου Β΄, ἔτους 2024-2025.

 Εἰσαγωγικά: Ἡ Ἐκκλησία τοῦ Χριστοῦ συγκροτεῖται γύρω ἀπό τή Θεία Εὐχαριστία, πού εἶναι ἡ κορύφωση ὅλων τῶν Μυστηρίων της, ἀλλά καί ὅλων τῶν ἔργων τοῦ ἀνθρώπου ἐπί τῆς γῆς!: «σημαίνεται ἡ Ἐκκλησία ἐν τοῖς Μυστηρίοις», δηλ. ἡ Ἐκκλησία, ὑπάρχει, ἐμφανίζεται, «ὁρᾶται» στή Θ. Εὐχαριστία (ἅγ. Νικόλαος Καβάσιλας). Γιά τήν ἀκρίβεια, ἡ Λειτουργία εἶναι Σύναξη τῶν βαπτισμένων στό ὄνομα τῆς Ἁγίας Τριάδος, μέ σκοπό νά «κοινωνηθεῖ» ἀπό αὐτούς ὁ Χριστός μέσῳ τῶν Δώρων τῆς Εὐχαριστίας, δηλ. μέσῳ τοῦ Σώματος καί τοῦ Αἵματός Του. Ἤδη ἀπό τήν ἀποστολική ἐποχή συναντᾶται ἡ ἀντίληψη ὅτι ἡ Λειτουργία τῆς Ἐκκλησίας εἶναι ἡ ἐπίγεια ὄψη τῆς Οὐράνιας Λειτουργίας, πού τελεῖται ἐκεῖ ἀδιαλείπτως, «μέρα καί νύκτα» καί τήν ὁποία εἶδε ἤδη ὁ εὐαγγελιστής Ἰωάννης στήν Ἀποκάλυψη (4, 1-11). Σ’ αὐτήν (στήν Οὐράνια Λειτουργία) ὁ Χριστός «κοινωνεῖται» ἄμεσα, χωρίς τήν παρέμβαση τοῦ Σώματος καί τοῦ Αἵματός Του, ἀπό ὅσους ἔχουν ἤδη ἑνωθεῖ μαζί Του ἐδῶ στή γῆ μέσῳ τοῦ ἁγίου Βαπτίσματος καί μέσῳ τοῦ Σώματος καί τοῦ Αἵματός Του (δηλ. μέσῳ τῆς θείας Κοινωνίας) καί παραμένουν ἑνωμένοι μαζί Του (δηλ. ἀπό τούς σεσωσμένους). Ὡς μέγα Μυστήριο, ἡ Θεία Λειτουργία προτυπώνεται στήν Παλαιά Διαθήκη, ἡ ἱστορική ἀπαρχή της, ὅμως, βρίσκεται στήν παράδοση τοῦ Μυστηρίου στόν Μυστικό Δεῖπνο. Οἱ ἅγιοι Ἀπόστολοι, ἀκολουθῶντας τήν ἐντολή τοῦ Κυρίου, τελοῦσαν τή Θεία Λειτουργία στίς Συνάξεις τῆς ἀποστολικῆς Ἐκκλησίας καί εἶναι οἱ πρῶτοι Ἀρχιερεῖς της. Οἱ πρῶτες χριστιανικές Λειτουργίες περιελάμβαναν τούς «λόγους συστάσεως» τοῦ Μυστηρίου, τήν «ἐπίκληση», τό κήρυγμα καί κάποιους ὕμνους. Ἀρχικά, ἡ «ἐπίκληση» ἦταν αὐτοσχέδια Εὐχή. Προϊόντος τοῦ χρόνου, ἐμπλουτίστηκαν τά ὑμνολογικά μέρη καί προστέθηκαν τά Ἀναγνώσματα καί κάποια ἄλλα λειτουργικά στοιχεῖα, ὥστε νά διαμορφωθεῖ ἡ Θ. Λειτουργία στή σημερινή της μορφή.

Στοιχεῖα λειτουργικῆς ἐξέλιξης: Ὡστόσο, στούς πρώτους χριστιανικούς αἰῶνες δέν ὑπῆρχε ἡ σημερινή ὁμοιομορφία, ἀλλά μιά πληθώρα λειτουργικῶν τύπων, μέ βάση τά ἐκκλησιαστικοπολιτικά κέντρα τῆς ἐποχῆς. Κάθε εὐρύτερη περιοχή, μέ κέντρο τήν πρωτεύουσά της, χρησιμοποιοῦσε τή δική της ἤ τίς δικές της Λειτουργίες, πού ἀποδίδονταν σέ ἐξέχοντα πρόσωπα τοῦ παρελθόντος (Ἀποστόλους ἠ μεγάλους Πατέρες). Ἔτσι, διαμορφώθηκαν οἱ ἑξῆς λειτουργικοί τύποι: α) Ὁ Ἱεροσολυμιτικός ἤ Παλαιστινός, μέ κέντρο τά Ἱεροσόλυμα, πού χρησιμοποιοῦσε τήν ἀρχαία Λειτουργία τοῦ ἁγίου Ἰακώβου τοῦ Ἀδελφοθέου. β) Ὁ Ἀντιοχειανός ἤ Συριακός, μέ κέντρο τήν Ἀντιόχεια, χαρακτηριστικό δεῖγμα τοῦ ὁποίου εἶναι ἡ Λειτουργία τοῦ ἁγίου Κλήμεντος (τῶν Ἀποστολικῶν Διαταγῶν). γ) Ὁ Ἀλεξανδρινός ἤ Αἰγυπτιακός, μέ κέντρο τήν Ἀλεξάνδρεια, πού χρησιμοποιοῦσε τή Λειτουργία τοῦ ἀποστόλου Μάρκου. δ) Ὁ λεγόμενος Βυζαντινός, μέ κέντρο τήν Κωνσταντινούπολη, πού χρησιμοποιοῦσε τίς Λειτουργίες τοῦ Μεγάλου Βασιλείου καί τοῦ ἁγίου Χρυσοστόμου. ε) Ὁ Ρωμαϊκός ἤ Δυτικός, μέ κέντρο τή Ρώμη, πού χρησιμοποιοῦσε δικές του, συγγενεῖς μεταξύ τους, Λειτουργίες. Ἡ συνεχῶς αὐξανόμενη αἴγλη τῆς Κωνσταντινούπολης, τῆς πρωτεύουσας τῆς Αὐτοκρατορίας, καί ἡ κατάκτηση τῶν Πατριαρχείων τῆς Ἀνατολῆς ἀπό τούς Ἄραβες, συνέβαλλαν στό νά ἐπικρατήσει παντοῦ στήν Ἀνατολή ὁ λεγόμενος Βυζαντινός τύπος καί, εἰδικότερα, ἡ Λειτουργία τοῦ ἁγίου Χρυσοστόμου. Παράλληλα, τελεῖται μέχρι σήμερα καί ἡ Λειτουργία τοῦ Μεγάλου Βασιλείου σέ 10 περιπτώσεις τοῦ ἔτους: α) στή μνήμη του (1η Ἰανουαρίου), β) τίς πέντε Κυριακές τῆς Μ. Τεσσαρακοστῆς, γ) τήν παραμονή τῶν Χριστουγέννων καί τῶν Θεοφανείων καί δ) τή Μεγάλη Πέμπτη καί τό Μεγάλο Σάββατο. Ἀπό τήν ἀνάγκη τῶν πιστῶν νά κοινωνοῦν τακτικά προῆλθε ἡ Λειτουργία τῶν Προηγιασμένων Δώρων, ἡ ὁποία τελεῖται μόνο τή Μ. Τεσσαρακοστή καί ἀποδίδεται ἐσφαλμένα στόν ἅγιο Γρηγόριο τὀν Διάλογο, Πάπα Ρώμης.

Ἡ δομή τῆς Λειτουργίας: Ἡ Θεία Λειτουργία, ὅπως τελεῖται σήμερα, διακρίνεται σέ δύο βασικά μέρη: α) στή Λειτουργία τῶν Κατηχουμένων ἤ Λειτουργία τοῦ Λόγου καί β) στή Λειτουργία τῶν Πιστῶν ἤ Λειτουργία τοῦ Σώματος καί τοῦ Αἵματος. Τό πρῶτο μέρος, ἀπό τήν ἔναρξη μέχρι καί τό Εὐαγγέλιο ἤ μέχρι τό κήρυγμα τό μετά τό Εὐαγγέλιο, ἀποκαλεῖται ἔτσι, ἐπειδή σ’ αὐτό συμμετεῖχαν καί οἱ Κατηχούμενοι. Κυρίαρχο στοιχεῖο του εἶναι τά Ἀναγνώσματα (ὁ Ἀπόστολος καί τό Εὐαγγέλιο). Μετά τά Ἀναγώσματα καί τό κήρυγμα, ἀποχωροῦσαν οἱ Κατηχούμενοι, ἔκλειναν οἱ πύλες τοῦ Ναοῦ καί ἄρχιζε τό δεύτερο μέρος τῆς Λειτουργίας μέ τήν παρουσία μόνο τῶν βαπτισμένων πιστῶν («Λειτουργία τῶν Πιστῶν»). Κυρίαρχο στοιχεῖο αὐτοῦ τοῦ μέρους εἶναι τό Μυστήριο τῆς Θείας Εὐχαριστίας. Τό καθένα ἀπό τά δύο αὐτά μέρη ἀποτελεῖται ἀπό περισσότερα ἐπιμέρους στοιχεῖα. Ὡστόσο, στά βασικά αὐτά μέρη προηγεῖται ἡ Προεργασία ἤ Προετοιμασία τῆς Λειτουργίας (ἡ Ἀκολουθία τῆς Προθέσεως).

Προαπαιτούμενα τῆς Λειτουργίας: Ἀπαραίτητες προϋποθέσεις τῆς Θείας Λειτουργίας εἶναι: α) Ὁ Κανονικός Λειτουργός. Αὐτός εἶναι κυρίως ὁ Ἐπίσκοπος (ἡ Λειτουργία εἶναι κατ’ ἐξοχήν ἔργο τοῦ Ἐπισκόπου), ὁ ὁποῖος μετέχει στήν κοινωνία τῶν Ἐκκλησιῶν, δηλ. πρέπει νά ἔχει μυστηριακή κοινωνία μέ ὅλους τούς ἄλλους Ἐπισκόπους τῆς Ἐκκλησίας. Αὐτό ἐξασφαλίζεται μέ τή μνημόνευση τῆς Ἱερᾶς Συνόδου, στήν ὁποία ὁ ἴδιος μετέχει, κατά τή Θ. Λειτουργία καί καθιστᾶ τή Θ. Εὐχαριστία «ἀσφαλῆ καί βεβαία» (ἅγ. Ἰγνάτιος). Δευτερευόντως, Κανονικός Λειτουργός εἶναι ὁ Πρεσβύτερος (Ἱερεύς), πού βρίσκεται σέ μυστηριακή κοινωνία μέ τόν Ἐπίσκοπό του. Αὐτό ἐξασφαλίζεται μέ τή μνημόνευση τοῦ ὀνόματος τοῦ Ἐπισκόπου στή Λειτουργία. β) Ἡ παρουσία τοῦ Λαοῦ, τόν ὁποῖο πρέπει νά ἐκπροσωπεῖ ἕστω καί ἕνας πιστός ἤ ἔστω ὁ Ψάλτης. «Λειτουργία» ἐτυμολογικά σημαίνει «ἔργο τοῦ Λαοῦ». Τελεῖται «ἀπό τόν Λαό, μέσῳ τοῦ Ἐπισκόπου ἤ τοῦ Πρεσβυτέρου» καί ὄχι «ἀπό τόν Ἐπίσκοπο ἤ τόν Πρεσβύτερο γιά τόν Λαό» (γι’ αὐτό ὅλες οἱ Εὐχές τῆς Λειτουργίας εἶναι συντεταγμένες σέ πληθυντικό ἀριθμό). Τέλεση Λειτουργίας χωρίς τήν παρουσία τοῦ Λαοῦ, ἤ «κεκλεισμένων τῶν θυρῶν» ἤ «ἰδιωτικῆς Λειτουργίας», ἤ Λειτουργίας γιά μία τάξη πιστῶν εἶναι πράξεις ἐντελῶς ἀπαράδεκτες. γ) Ἡ «ὕλη» τοῦ Μυστηρίου. «Ὕλη» (ὑλικά στοιχεῖα) τῆς Λειτουργίας εἶναι τό ψωμί καί τό κρασί, ὁ ἄρτος καί ὁ οἶνος, τά ὁποῖα θά μεταβληθοῦν σέ Σῶμα καί Αἷμα τοῦ Χριστοῦ. Πρόκειται γιά ἁπλά στοιχεῖα τῆς καθημερινῆς διατροφῆς μας, στοιχεῖα φυσικά, πού ἔχουν ὅμως ὑποστεῖ στοιχειώδη ἀνθρώπινη ἐπεξεργασία. Αὐτά ἐπεξεργάζονται (κατασκευάζονται) καί προσφέρονται μόνο ἀπό βαπτισμένους Ὀρθοδόξους πιστούς. Ὁ προσφερόμενος ἄρτος ὀνομάζεται «Πρόσφορο». Αὐτός δέν παρασκευάζεται ἀπό ἀβαπτίστους, ἀπό ἀθέους, ἀπό αἱρετικούς, ἀπό ἑτεροδόξους, ἀπό σχισματικούς, ἀκόμη καί ἀπό βαρέως ἁμαρτάνοντες. Ἡ παρασκευή του ἀπαιτεῖ ἰδιαίτερη προσοχή καί προεργασία: προσευχή, ἡρεμία, καθαρότητα ψυχική καί σωματική, ἁγνές πρῶτες ὕλες (ἁλεύρι, νερό), εἰδικά σκεύη κ.λπ. Γι’ αὐτό δέν χρησιμοποιοῦνται στή Λειτουργία Πρόσφορα προερχόμενα ἀπό καταστήματα, γιά τά ὁποῖα δέν γνωρίζουμε ποιός τά κατασκευάσε καί μέ ποιό τρόπο τά κατασκεύασε. Τό ἴδιο ἰσχύει καί γιά τόν οἶνο, τό κρασί. Πρέπει νά εἶναι καθαρό, ἀπό σταφύλι καί κόκκινου χρώματος. Αὐτά εἶναι τά συμβολικά δῶρα, πού προσφέρουμε στόν Θεό, ὡς εὐχαριστία γιά τίς ἄπειρες δωρεές Του. Ἀντιπροσωπεύουν ὁλόκληρη τήν κτίση, τήν ὁποία προσφέρει ὁ ἄνθρωπος στόν Θεό, μαζί μέ τόν δικό του πολιτισμό (μέσῳ τῆς ἐπεξεργασίας τῶν φυσικῶν στοιχείων). Πρόσφορο προσφέρουμε στίς μεγάλες ἑορτές Ἐκκλησίας, ὅταν ἑορτάζουν μέλη τῆς οἰκογένειάς μας, ὅταν πανηγυρίζει κάποιος Ναός, ὅταν τελεῖται Μνημόσυνο ἤ Γάμος, καθώς καί σέ κάθε περίπτωση, πού θέλουμε νά μνημονευθοῦν τά ὀνόματά μας. Στή Λειτουργία μνημονεύονται ὀνόματα πιστῶν, ζώντων καί τεθνεώτων, μέ ἀποτέλεσμα νά εἶναι σάν παρόντες καί μετέχοντες σ’ αὐτήν καί νά λαμβάνουν τή Χάρη τοῦ Μυστηρίου. Ἔτσι, στό σημείωμα μέ τά ὀνόματα, πού δίνουμε μαζί μέ τό Πρόσφορο, γράφουμε στό πάνω μέρος τούς ζῶντες, μέ τήν ἔνδειξη «Ὑπέρ Ὑγείας», καί στό κάτω τούς κεκοιμημένους μέ τήν ἔνδειξη «Ὑπέρ Ἀναπαύσεως». Ὅμως, καί στίς δύο περιπτώσεις (ζῶντες καί τεθνεῶτες) δὲν γράφουμε ποτέ ὀνόματα ὅσων δὲν εἶναι Ὀρθόδοξοι καί δέν ἔχουν βαπτισθεῖ μὲ τὸ Ὀρθόδοξο χριστιανικό Βάπτισμα, ἤ εἶναι αἱρετικοί ἤ σχισματικοί ἤ ἀβάπτιστοι ἤ εἶναι μωρά ἀβάπτιστα κ.λπ. Ἄν ἰσχύουν οἱ παραπάνω προϋποθέσεις καί ἄν ἔχουν προσφερθεῖ τά Δῶρα τῆς Εὐχαριστίας (ψωμί καί κρασί), μαζί μέ κάποια ἄλλα ὑλικά πού χρησιμοποιοῦνται στόν Ναό (λάδι, λιβάνι, κερί κ.ἄ.) μπορεῖ νά τελεσθεῖ ἡ Θεία Λειτουργία, ἀρχίζοντας ἀπό τήν Προετοιμασία της (Ἀκολουθία τῆς Προθέσεως).

 («Ὀρθοδοξία Ἑλληνισμός Ρωμηοσύνη», Πρόγραμμα Ὀρθόδοξης Κατήχησης, Τρίπολη, Πνευματικό Κέντρο Μητροπολιτικοῦ Ἱ. Ναοῦ Ἁγίου Βασιλείου Τριπόλεως, πλατεία Ἐθνάρχου Μακαρίου. Ὑπεύθυνος π. Σωτήριος Ὀ. Ἀθανασούλιας. Περίοδος Β', ἔτος 2024-2025).