Ιερεμίου Πατριάρχου, Απόκρισις Α΄ (1576 μ.Χ.), Μέρος Δ΄

ΙΕΡΕΜΙΟΥ Β' ΠΑΤΡΙΑΡΧΟΥ ΚΩΝ/ΛΕΩΣ

ΠΡΟΣ ΛΟΥΘΗΡΑΝΟΥΣ ΘΕΟΛΟΓΟΥΣ ΑΠΟΚΡΙΣΙΣ Α'

1576 μ.Χ.

ΜΕΡΟΣ Δ΄ (ΤΕΛΕΥΤΑΙΟΝ)

Δεῖτε

τό Α΄ Μέρος στήν ἱστοσελίδα:

http://sathanasoulias.blogspot.gr/2016/03/1576_63.html

 τό Β΄ Μέρος στήν ἱστοσελίδα:

http://sathanasoulias.blogspot.gr/2016/03/1576_22.html

καί τό Γ΄ Μέρος στήν ἱστοσελίδα:

http://sathanasoulias.blogspot.gr/2016/03/1576_24.html

Κεφάλαιον ις΄. Περὶ πολιτικῶν πραγμάτων.

Ἔτι περὶ τοῦ δεκάτου ἕκτου κεφαλαίου, τοῦ λέγοντος οὐκ ἀπηγορευμένον εἶναι τοῖς χριστιανοῖς τῶν ἄλλων ἄρχειν, δίκας τέμνειν κατὰ νόμους καὶ ἐν ἄλλοις πολιτεύεσθαι, φαμὲν ὅτι πείθεσθαι δεῖ ἡμᾶς πάσῃ ἀρχῇ καὶ ἐξουσίᾳ, καὶ οὐ μόνον τοῖς ἀγαθοῖς ἄρχουσιν, ἀλλὰ καὶ τοῖς σκολιοῖς[1], καὶ τὰ ὑπ’ αὐτῶν νομοθετούμενα φυλάττειν ἀναμαρτήτως. Ἄλλως δέ, Θεῷ μᾶλλον ἢ ἀνθρώποις πειθαρχητέον[2]. Καὶ ἀλλαχοῦ, «ὁ ἀντιτασσόμενος πάσῃ ἀρχῇ ὑπερεχούσῃ κρῖμα λήψεται, ὡς καὶ ὁ ἀντιτασσόμενος τῇ ἐξουσίᾳ, τῇ τοῦ Θεοῦ διαταγῇ ἀνθέστηκεν»[3]. Ὡς καὶ οἱ ἀπειθοῦντες τοῖς παρὰ τοῦ Κυρίου ἀποστελλομένοις, τὴν ἀτιμίαν οὐ μόνον μέχρι τούτων ἱστῶσιν, ἀλλ’ ἀνάγουσιν ἐπὶ τὸν ἀποστείλαντα, καὶ κρῖμα ἑαυτοῖς χεῖρον τῶν ἐν Σοδόμοις καὶ Γομόῤῥοις ἐπισπῶνται· φησὶ γάρ, «ὁ δεχόμενος ὑμᾶς, ἐμὲ δέχεται· ὁ λαμβάνων, ἐάν τινα πέμψω, ἐμὲ λαμβάνει· ὁ ἀκούων ὑμῶν, ἐμοῦ ἀκούει· καὶ ὃς ἂν μὴ δέξηται ὑμᾶς, μηδὲ ἀκούσῃ τοὺς λόγους ὑμῶν, ἐξερχόμενοι τῆς πόλεως ἢ τῆς οἰκίας ἐκείνης, ἐκτινάξατε τὸν κονιορτὸν τῶν ποδῶν ὑμῶν»[4]. Καὶ ὁ Ἀπόστολος, «τοιγαροῦν ὁ ἀθετῶν, οὐκ ἄνθρωπον ἀθετεῖ, ἀλλὰ τὸν Θεόν, τὸν δόντα τὸ Πνεῦμα τὸ ἅγιον εἰς ἡμᾶς»[5]. Δεῖ οὖν οὐ μόνον ἄρχουσι πείθεσθαι, ἀλλὰ καὶ ἀποστόλοις Θεοῦ καὶ διδασκάλοις καὶ ἐξηγηταῖς τῆς Γραφῆς πνευματοφόροις, καὶ μὴ ἀνθίστασθαι διὰ τὰς ἀπειλάς.

Τὸ δὲ κατακρίνειν ὑμᾶς, τοὺς τὴν ἑαυτῶν περιουσίαν πωλοῦντας καὶ κατα­λιμπάνοντας κόσμον καὶ τὰ ἐν κόσμῳ διὰ τὴν σωτηρίαν αὐτῶν, καὶ λέγειν ὅτι τὸ εὐαγγέλιον οὐ περὶ τῶν προσκαίρων, ἀλλὰ περὶ τῶν αἰωνίων λαλοῦν, τὴν ἀΐδιον τῆς καρ­δίας δικαιοσύνην ἀνακηρύττει, καὶ οὕτως ὑμᾶς τὸ εὐαγγελικὸν ῥητὸν ἐννοεῖν, τοῦτο ἡμεῖς οὐκ ἀποδεχόμεθα. Ἀλλ’ ἑπόμενοι τῇ ἐξηγήσει τῶν διδασκάλων τῆς Ἐκκλησίας Χριστοῦ φαμέν, τὸ εὐαγγελικὸν ῥητὸν λέγειν σαφῶς, «πάντα, ὅσα ἔχεις πώλησον, καὶ διάδος πτωχοῖς, καὶ ἕξεις θησαυρὸν ἐν οὐρανοῖς, καὶ δεῦρο ἀκολούθει μοι»[6]. Τοῦτο γοῦν ἡμεῖς οὐκ ἀλληγορικῶς νοοῦμεν ἢ τυπολογικῶς, ἀλλ’ αἰσθητῶς καὶ πραγματικῶς· ὁ γὰρ ἐπερωτήσας ἐνόμιζε τὸν Ἰησοῦν ὑποθέσθαι αὐτῷ καὶ δεῖξαι τρόπον, δι’ οὗ αἰωνίως ζήσεται, καταπολαύων καὶ τῆς κατασχέσεως τῶν χρη­μάτων· ὡς δὲ ὁ Κύριος τὴν ἀπόκτησιν πρόξενον εἶναι εἶπε τῆς αἰωνίου ζωῆς, ὡς μεμψάμενος ἑαυτοῦ τῆς ἐρωτήσεως καὶ τοῦ Ἰησοῦ τῆς ἀποκρίσεως, ἄπεισι. Καὶ ὅρᾳ, ὡς ὁ ἐρωτήσας εἶπε, «ταῦτα πάντα ἐφυλαξάμην ἐκ νεότητός μου», ὁ Κύριος ὑπο­τίθεται αὐτῷ τὸ κεφάλαιον πάντων, ἤγουν τὴν ἀκτημοσύνην, εἰπὼν «πάντα ὅσα ἔχεις πώλησον»· εἰ γάρ τι ἓν ἀπομείνῃ, ἐκείνου δοῦλος εἶ· «καὶ διάδος πτωχοῖς, καὶ δεῦρο ἀκολούθει μοι»[7]· τουτέστι καὶ ἐν πᾶσι τοῖς ἄλλοις ἴσθι μαθητὴς ἐμὸς καὶ ἀεὶ ἀκολούθει μοι· μὴ σήμερον μὲν ἔσο μαθητὴς τυχὸν ἐμὸς καὶ τὰς ἐντολὰς ἐκπληρῶν, αὔριον δὲ οὔ. Καὶ ὁ μέγας τῆς οἰκουμένης φωστὴρ Ἰωάννης, τῆς ὄντως αἰωνίου ζωῆς ἐπιθυμεῖν τοῦτον εἶπε, καὶ ἐρᾶν μὲν αὐτῆς, κατέχεσθαι δὲ πάθει μείζονι τῆς φιλαργυρίας. Ὁ οὖν βουλόμενος τέλειος εἶναι, ἐὰν πωλήσῃ τὰ ὑπάρχοντα αὑτοῦ διὰ τὴν αἰώνιον ζωήν, οὐ σφάλλεται, ἀλλ’ ἐμβιῴη αἰωνίως κατὰ τὴν ἐπαγγε­λίαν. Ἐξεῖναι δὲ ἀρχιερεῦσι κακούργους κατὰ νόμους κολάζειν ἢ κεφαλικῶς τιμωρεῖν, πολεμεῖν τε καὶ στρατηλατεῖν, οὔτε ἡμεῖς, οὔτε νόμοι καὶ κανόνες διορίζονται.

Κεφάλαιον ιζ΄. Περὶ τῆς ἐσχάτης κρίσεως.

Τὸ δέκατον ἕβδομον, ὅτι ἐν συντελείᾳ τοῦ αἰῶνος ὁ Χριστὸς ἐλεύσεται καὶ ὅτι κρινεῖ ζῶντας καὶ νεκρούς, καὶ τοῖς μὲν εὐσεβέσι ζωὴν αἰώνιον καὶ χαρὰν ἀτελεύτητον δώσει, τοῖς δὲ ἀσεβέσι τιμωρίαν αἰώνιον, οὕτω καὶ ἡμεῖς τὴν ἀλήθειαν ἔχειν φαμὲν ὁμολογουμένως. Ὅσοι δὲ λέγουσι τέλος ἢ τῶν ἀγαθῶν ἢ τῆς κολάσεως ἔσεσθαι, ἢ εἰσάγουσι τὰς Ἰουδαϊκὰς οἰήσεις, μᾶλλον δὲ μυθολογίας, λέγοντες πρὸ τῆς τῶν νεκρῶν ἀναστάσεως τοὺς ἁγίους καὶ εὐσεβεῖς τῷ κόσμῳ ἐμβασιλεύσειν, ληροῦσιν· ὅθεν αὐτοὺς ἀποστρεφόμεθα, καὶ ὡς μυθοπλάστας καὶ κακῶν ἐφευρέτας κατακρίνομεν.

Κεφάλαιον ιη΄. Περὶ αὐτεξουσίου.

Τὸ δέκατον ὄγδοον περὶ αὐτεξουσίου διαλαμβάνον, οὕτως ἡμεῖς νοοῦμεν. Πῶς περὶ μὲν τῶν ἐφ’ ἡμῖν, καλῶς λέγετε· περὶ δὲ τοῦ χωρὶς βοηθείας Θεοῦ μὴ δύνασθαι οὐδένα σωθῆναι, οἴδαμεν καὶ ἡμεῖς ὅτι προηγουμένως τῆς θείας δεόμεθα βοηθείας καὶ χάριτος, κατὰ τὸν τοῦ Κυρίου λόγον, φάσκοντα· «χωρὶς ἐμοῦ οὐ δύνασθε ποιεῖν οὐδέν»[8]. Ἀλλ’ ἀκούομεν καὶ τὰ ῥητὰ τῶν θείων διδασκάλων καὶ ἐξη­γητῶν τῶν θείων τοῦ Κυρίου φωνῶν οὐκ ἀπὸ σκοποῦ λαλήσαντα, ὡς Πνεύματι ἁγίῳ κινουμένων, καὶ φῶς σαφηνείας συνεισφερόντων καὶ διδασκόντων ἡμᾶς. Λέ­γει γὰρ ὁ θεῖος Χρυσόστομος, ὅτι ἡ χάρις, κἂν χάρις ᾖ, τοὺς ἐθέλοντας σῴζει· ὡς καὶ ἐξηγούμενος τὴν πρὸς Ἑβραίους ἐν τοῖς ἠθικοῖς ἐντέλλεται. «Χρὴ πάντοτε φυλάττειν ἑαυτούς, μήποτε ἀπονυστάξωμεν. "Ἰδοὺ γάρ, φησίν, οὐ νυστάξει, οὐδὲ ὑπνώσει ὁ φυλάσσων τὸν Ἰσραήλ· καί, μὴ δῷς εἰς σάλον τὸν πόδα σου"[9]· οὐκ εἶπε, μὴ σαλευθῇς, ἀλλὰ μὴ δῷς. Ἄρα ἐφ’ ἡμῖν τὸ δοῦναι, οὐκ ἐφ’ ἑτέρῳ τινί· ἂν γὰρ ἐθέλωμεν ἑστᾳναι ἑδραῖοι καὶ ἀμετακίνητοι, οὐ σαλευθησόμεθα. Τί οὖν, οὐδὲν ἐπὶ τῷ Θεῷ; πάντα μὲν ἐπὶ τῷ Θεῷ, ἀλλ’ οὐχ οὕτως, ὥστε τὸ αὐτεξούσιον ἡμῶν βλάπτεσθαι. Εἰ τοίνυν ἐπὶ τῷ Θεῷ φησι, τί ἡμᾶς αἰτιᾶται; Διὰ τοῦτο εἶπον, ὥστε τὸ αὐτεξούσιον ἡμῶν μὴ βλάπτεσθαι. Ἐφ ἡμῖν τοίνυν, καὶ ἐπ’ αὐτῷ. Δεῖ γὰρ ἡμᾶς πρῶτον ἑλέσθαι τὰ ἀγαθά, καὶ τότε αὐτὸς τὰ παρ’ αὐτοῦ εἰσάγει. Οὐ προφθάνει δὲ τὰς ἡμετέρας βουλήσεις, ἵνα μὴ λυμήνηται τὸ αὐτεξούσιον ἡμῶν. Ὅταν δὲ ἡμεῖς ἑλώμεθα, τότε πολλὴν εἰσάγει τὴν βοήθειαν ἡμῖν. Πῶς οὖν ὁ Παῦλος φησίν, "οὐ τοῦ θέλοντος, οὐδέ τοῦ τρέχοντος, ἀλλά τοῦ ἐλεοῦντος Θεοῦ"[10]; Πρῶτον μὲν οὐχ ὡς ἰδίαν γνώμην εἰσήγαγεν, ἀλλ’ ὡς ἐκ τοῦ προκειμένου αὐτὸ συνήγαγε, καὶ ἐκ τοῦ προβληθέντος. Εἰπὼν γάρ, γέγραπται "ἐλεήσω ὃν ἂν ἐλεῶ, καὶ οἰκτειρήσω, ὃν ἂν οἰκτείρω", λέγει, "ἄρ’ οὖν οὐ τοῦ θέλοντος, οὐδὲ τοῦ τρέχοντος· ἐρεῖς μοι, τί ἔτι μέμφεται;"[11]. Δεύτερον ἐκεῖνό ἐστιν εἰπεῖν, ὅτι οὗ τὸ πλέον ἐστί, τὸ πᾶν ἐκείνου εἶναί φησιν· ἡμῶν γὰρ τὸ προελέσθαι καὶ βουληθῆναι, Θεοῦ δὲ τὸ ἀνῦσαι καὶ εἰς τέλος ἀγαγεῖν. Ἐπεὶ οὖν ἐκείνου τὸ πλέον ἐστί, τὸ πᾶν ἐκείνου εἶναί φησι, κατὰ τὴν συνήθειαν τὴν ἀνθρωπίνην εἰπών· οὕτω γὰρ ποιοῦμεν. Οἷόν τι λέγω, ὁρῶμεν οἰκίαν οἰκοδομουμένην καλῶς καὶ λέγομεν, τὸ πᾶν τοῦ τεχνίτου ἐστί, καίτοι γε οὐ τὸ πᾶν ἐστιν αὐτοῦ, ἀλλὰ καὶ τῶν ἐργατῶν καὶ τοῦ τὴν ὕλην παρασχόντος δεσπότου καὶ πολλῶν ἑτέρων· ἀλλ’ ὅμως, ἐπειδὴ τὸ πλέον ἐκεῖνος εἰσήνεγκεν, ἐκείνου τὸ πᾶν εἶναι λέγομεν· οὕτω δὴ καὶ ἐνταῦθα. Καὶ πάλιν, ἐπὶ πλήθους, ἔνθα ἂν πολλοί, πάντες εἶναί φαμεν, ἔνθα δὲ ὀλίγοι, οὐδένα· οὕτω καὶ Παῦλός φησιν, "οὐ τοῦ θέλοντος, οὐδὲ τοῦ τρέχοντος". Κατορθοῖ δὲ ἐνταῦθα δύο μεγάλα, ἓν μέν, τὸ μὴ ἐπαίρεσθαι. Κἂν τρέχῃς, φησί, κἂν σπουδάζῃς, μὴ νόμιζε σὸν εἶναι τὸ κατορθούμενον. Ἂν γὰρ μὴ τῆς ἄνωθεν τύχῃς ῥοπῆς, πάντα εἰκῆ. Πλὴν ὅτι τεύξῃ τοῦ σπουδαζομένου, εὔδηλόν ἐστιν, ἕως ἂν τρέχῃς, ἕως ἂν ἐθέλῃς. Οὐ τοῦτο οὖν εἶπεν, ὅτι εἰκῆ τρέχομεν, ἀλλ’ ὅτι εἰκῆ τρέχομεν, ἐὰν ἡμέτερον εἶναι τὸ πᾶν νομίζωμεν, ἐὰν μὴ τὸ πλέον ἀπονέμωμεν τῷ Θεῷ. Οὔτε γὰρ αὐτὸν εἶναι τὸ πᾶν ἠθέλησεν ὁ Θεός, ἵνα μὴ δόξῃ εἰκῆ στεφανοῦν ἡμᾶς, οὔτε ἡμῶν πάλιν, ἵνα μὴ εἰς ἀπόνοιαν ἐμπέσωμεν. Εἰ γὰρ τὸ ἔλαττον μέρος ἔχοντες, μέγα φρονοῦμεν, τί, εἰ τοῦ ὅλου κύριοι ἦμεν; πολλὰ γὰρ ὁ Θεὸς ἐποίησεν ὑπὲρ τοῦ τὴν ἀλαζονείαν ἐκκόψαι»[12]. Ἀλλά τινες πάλιν λέγουσι, τί τοῦτο; εἰς τί τοῦτο; ἂν δὲ μικρᾶς εὐπραγίας ἐπιλάβωμεν, πρὸς αὐτὸν φθάνομεν τὸν οὐρανὸν τῷ φρονήματι. Καὶ πάλιν, ἐν τῇ πρὸς Φιλιππησίους λέγει. «Ὅταν γάρ τι ἀγαθὸν ἐργασώμεθα, τότε χαίρομεν· ὁ Θεὸς γάρ, φησίν, ὁ ἐνεργῶν ἐν ἡμῖν»[13]. Προσέχομεν, μὴ διαχέωμεν ἑαυτούς. Ἐὰν τοῦτο ᾖ, ὁ Θεὸς πάντα ἐργάσεται. Εἰ τοίνυν αὐτὸς ἐνεργεῖ, ἡμᾶς δεῖ τὴν προαίρεσιν παρασχεῖν συγκεκροτημένην, διὰ παντὸς ἐσφιγμένην, ἀδιάχυτον. Εἰ τὸ θέλειν αὐτὸς ἐν ἡμῖν ἐνεργεῖ, πῶς ἡμῖν παρακελεύει; Εἰ γὰρ καὶ τὸ θέλειν αὐτὸς ποιεῖ, εἰκῆ ἡμῖν λέγει, ὅτι ὑπακούσατε· οὐ γὰρ ὑπακούομεν· εἰκῆ λέγει, «ἐν φόβῳ καὶ τρόμῳ»[14], εἰ Θεοῦ τὸ ὅλον ἐστίν. Οὐ διὰ τοῦτο εἶπεν, «αὐτός ἐστιν ὁ ἐνεργῶν καὶ τὸ θέλειν καὶ τὸ ἐνεργεῖν»[15], ἀλλ’ ἐκλῦσαι τὴν ἀγωνίαν ἡμῶν βουλόμενος. Ἂν θελήσῃς, τότε ἐνεργήσει τὸ θέλειν, καὶ προθυμίαν ἡμῖν δίδωσι καὶ ἐργασίαν· ἂν γὰρ θελήσωμεν, τότε αὔξει τὸ θέλειν ἡμῶν λοιπόν. Οἷον, βούλομαι ἀγαθόν τι ἐργάσασθαι, ἐνήργησεν αὐτὸ τὸ ἀγαθόν, ἐνήργησε δι’ αὐτοῦ καὶ τὸ θέλειν. Ὥσπερ οὖν, λέγων αὐτὰ χαρίσματα, οὐκ ἐξωθεῖ τοῦ αὐτε­ξουσίου, ἀλλ’ ἀφίησιν ἡμῖν τὸ αὐτεξούσιον, οὕτως ὅταν λέγῃ, ἐνεργεῖν ἐν ἡμῖν τὸ θέλειν, οὐκ ἀφαιρεῖται ἡμᾶς τὸ αὐτεξούσιον, ἀλλὰ δείκνυσιν, ὅτι ἀπό τοῦ κατορθοῦν πολλὴν εἰς τὸ θέλειν λαμβάνομεν προθυμίαν. Καθάπερ γὰρ τὸ ποιεῖν ἐκ τοῦ ποιεῖν γίνεται, οὕτως ἐκ τοῦ μὴ ποιεῖν, τὸ μὴ ποιεῖν. Ἔδωκας ἐλεημοσύνην, μᾶλλον προετράπης δοῦναι· οὒκ ἔδωκας δέ, μᾶλλον ἤργησας. Ἐσωφρόνησας μίαν ἡμέραν, ἔχεις προτροπὴν καὶ εἰς τὴν δευτέραν· ἐῤῥαθύμησας, ἐπέτεινας τὴν ῥᾳ­θυμίαν· ἀσεβὴς γάρ, φησίν, ἐλθὼν εἰς βάθος κακῶν, καταφρονεῖ. Οὕτω καὶ δίκαιος ὅταν ἔλθῃ εἰς πλῆθος ἀγαθῶν, σπουδάζει. Καθάπερ γὰρ ἐκεῖνος ἀπογνοὺς ῥᾳθυμό­τερος γίνεται, οὕτω καὶ οὗτος, ἐννοῶν τὸ πλῆθος τῶν ἀγαθῶν, σπουδαιότερος γί­νεται, δεδοικὼς μὴ τὸ πᾶν ἀπολέσῃ. «Ὑπὲρ τῆς εὐδοκίας»[16] αὐτοῦ, φησί, τουτέστι διὰ τὴν ἀγάπην, διὰ τὴν ἀρέσκειαν αὐτοῦ, ἵνα τὰ δοκοῦντα αὐτῷ γένηται, ἵνα κατὰ τὴν θέλησιν αὐτοῦ. Ἰδού, ὅτι πάντως ἐνεργεῖ. Θέλει γὰρ ἡμᾶς, ὡς αὐτὸς βούλεται ζῆν. Εἰ δὲ βούλεται, πρὸς δὲ τοῦτο αὐτὸς ἐνεργεῖ, καὶ τοῦτο πάντως ἐνεργήσει. Θέλει γὰρ ἡμᾶς ὀρθῶς ζῆν. Ὁρᾷς, πῶς οὐκ ἀφαιρεῖται τὸ αὐτεξούσιον; ταῦτα «πάντα ποιεῖτε, φησί, χωρὶς γογγυσμῶν καὶ διαλογισμῶν»[17]. Ὁ διάβολος, ἐπειδὰν μὴ δυνηθῇ ἡμᾶς ἀπαγαγεῖν τοῦ καλῶς ποιεῖν, ἑτέρως βούλεται κενῶσαι τὸν μισθόν· ἢ γὰρ κενοδο­ξίαν ἢ ἀπόνοιαν ἐπεισήγαγεν, ἢ εἰ μηδὲν τούτων, γογγυσμόν, ἢ εἰ μὴ τοῦτο, διάκρισιν ἐθῶν καὶ δογμάτων. Ἇρα καλόν, ἆρα οὐ καλόν; κόλασις ἀπόκειται τοῖς τοιούτοις· κρατεῖν ὀφείλουσι τὰ ἀρχαῖα ἔθη, ὑπείκειν ὀφείλομεν τοῖς ἐξηγηταῖς τῆς Γραφῆς. Ἐν ἁγίῳ Πνεύματι Παῦλος ἐλάλησε, τῷ αὐτῷ καὶ Πέτρος καὶ οἱ λοιποί· οἵ τε ἱεράρχαι, Βασίλειος ὁ μέγας, Γρηγόριος ὁ Θεολόγος, Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος καὶ ὁ λοιπὸς τῶν διδασκάλων χορός, ἀναφανέντες ὡς φωστῆρες ἐν κόσμῳ, λόγον ζωῆς διατρανώσαντες καὶ τὰ τοῦ Θεοῦ ἡμῶν κηρύξαντες καὶ ἡμῖν ταῦτα πάντα καλῶς σαφηνίσαντες.

Καὶ πάλιν, ἐν τῇ πρὸς Τιμόθεον ὁ αὐτὸς Χρυσόστομος λέγει. «"Ἐὰν οὖν τις ἐκκαθάρῃ ἑαυτόν, ἔσται σκεῦος εἰς τιμὴν ἡγιασμένον[18]"· ὁρᾷς, ὅτι οὐ φύσεως, οὐδὲ ὑλικῆς ἀνάγκης ἐστὶ τὸ εἶναι χρυσοῦν ἢ ὀστράκινον, ἀλλὰ τῆς ἡμετέρας προαιρέσεως; καὶ ἐκεῖ τὸ ὀστράκινον οὐκ ἂν γένηται χρυσοῦν, οὐδὲ τοὔμπαλιν. Ἐνταῦθα δὲ μεταβολὴ πολλή. Σκεῦος ἦν ὁ Παῦλος ὀστράκινον[19], ἀλλ’ ἐγένετο χρυσοῦν· ὁ δὲ Ἰούδας χρυσοῦν ἦν, ἀλλ’ ἐγένετο ὀστράκινον»[20]. Καὶ ἔτι ἐν τῇ πρὸς Ἐφεσίους, ἐξη­γούμενος τὸ «τῇ χάριτι ἐστὲ σεσωσμένοι»[21], ἵνα μὴ τὸ μέγεθος τῶν εὐεργεσιῶν ἐπάρῃ σε, ὅρα πῶς σὲ καταστέλλει διὰ τῆς πίστεως. Ἵνα δὲ μὴ πάλιν τὸ αὐτεξούσιον λυμήνηται, ἔθηκε καὶ τὰ ἡμῶν. Καὶ πάλιν «καὶ τοῦτο οὐκ ἐξ ἡμῶν»· οὐδὲ ἡ πίστις, φησίν, ἐξ ἡμῶν. Εἰ γὰρ μὴ ἐκάλεσε, πῶς ἠδυνάμεθα πιστεῦσαι; «Θεοῦ τὸ δῶρον»[22]. Μὴ γὰρ ἤρκει ἡ πίστις σῶσαί φησιν· ἀλλ’ ἵνα μὴ κενούς, μηδὲ ἀργοὺς σώσῃ, ταύτην ἐζήτησε, τὴν διὰ τῶν ἔργων. Καὶ τοῦτο Θεοῦ δῶρον, ἵνα μή τις καυχήσηται· καὶ ὅτι οὐδείς, φησίν, ἐξ ἔργων ἐδικαιώθη, ἵνα δειχθῇ ἡ χάρις τοῦ Θεοῦ καὶ ἡ φιλανθρωπία[23]. Οὐχὶ ἔχοντας ἔργα ἀπώσατο, ἀλλὰ προδεδομένους ἀπὸ τῶν ἔργων, χάριτι ἔσωσεν[24]. Εἶτα, ἵνα μὴ ἀκούσας τις, ὅτι οὐκ ἐξ ἔργων ἀλλὰ πίστει τὸ πᾶν κατωρθώθῃ, ἀργὸς γενῇ, ὅρα τὶ ἐπήγαγεν· «αὐτοῦ ἐσμεν ποίημα, κτισθέντες ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ ἐπὶ ἔργοις ἀγαθοῖς, οἷς προητοίμασεν ὁ Θεός, ἵνα ἐν αὐτοῖς περιπατήσωμεν»[25]. Διαρκοῦς γὰρ ἡμῖν χρεία τῆς ἀρετῆς καὶ ἐκτεταμένης[26], ἄλλως δὲ οὐδὲν ὤνησεν ἂν ἡμᾶς τὸ πρᾶγμα. Τηρεῖν γὰρ δεῖ ὅσα ἐνετείλατο ὁ Χριστός, καὶ λύειν οὐδὲ τὴν ἐλα­χίστην τῶν ἐντολῶν· ἵνα ἡ πίστις ἡ ἀληθὴς διὰ τῶν ὀρθῶν ἔργων ἀναφανῇ τῆς ἀρετῆς.

Κεφάλαιον ιθ΄. Περὶ αἰτίου τῆς ἁμαρτίας.

Τὸ δέκατον ἔνατον διαλαμβάνει, ὅτι αἴτιον τῆς ἁμαρτίας ἡμεῖς καὶ τὸ κα­κὸν ἡμέτερον θέλημα καὶ ἡ προαίρεσις ἡμῶν, ὁ δὲ Θεὸς οὐδόλως ἐστὶν αἴτιος κακῶν. Ὃ πάντως καλῶς ἔχει καὶ ἀληθῶς· ἐξηγούμενος γὰρ ὁ Χρυσόστομος τὴν πρὸς Τιμόθεον, φησίν[27]. «Ἴσθι ὅτι πάντα ὁ Θεὸς οἰκονομεῖ, πάντων προνοεῖ. Τὰ μὲν ἐνεργεῖ, τὰ δὲ συγχωρεῖ. Οὐδὲν πονηρὸν γίνεσθαι βούλεται· πάντα τὰ ἀγαθά, καὶ ἀφ’ ἡμῶν καὶ ἀπὸ τῆς αὐτοῦ ῥοπῆς, ὅτι οὐδὲν λανθάνει αὐτόν· πάντα δὲ τὰ κακά, ἀπό τοῦ ἡμετέρου θελήματος. Οἱ δίκαιοι θλίβονται, ἵνα στεφανωθῶσιν οἱ ἁμαρτωλοί, ἵνα τῶν ἁμαρτιῶν δίκην ἐκτίσωσιν. Οὐ πάντες δὲ οἱ ἁμαρτωλοὶ δίκην ἐνταῦθα τίσουσιν, ἵνα μὴ τὴν ἀνάστασιν οἱ πολλοὶ ἀπιστῶσιν· οὐ πάντες οἱ δίκαιοι θλίβονται, ἵνα μὴ τὴν κακίαν ἐπαινετὴν νομίσωμεν. Ἂν ταῦτα ἀναλογιζώμεθα, οὐδὲν ἡμᾶς θορυβῆσαι δυνήσεται· ἂν τῶν Γραφῶν ἀκούωμεν συνεχῶς, εὑρήσομεν τὰ δυνάμενα σοφίσαι ἡμᾶς εἰς σωτηρίαν». Παρακατιὼν δὲ πάλιν φησίν· «ἐν ἡμῖν ἐστι κερδαίνειν ἐκ τῶν δεινῶν καὶ βλάπτεσθαι· οὐ παρὰ τὴν φύσιν δὴ τῶν δεινῶν γίνεται, ἀλλὰ παρὰ τὴν ἡμετέραν προαίρεσιν· ἔπαθεν Ἰώβ, εὐχαρίστως ἤνεγκεν, ἐδικαιώθη· ἕτερος καὶ ἐλάττονα πολύ, ἐδυσφόρησεν, ἠγανάκτησεν, ἐδυσχέρανε πρὸς τὸν Θεόν, κατεκρίθη καὶ κατεδικάσθη. Ἰσχυρᾶς οὖν δεῖ ἡμῖν ψυχῆς, καὶ οὐδὲν ἡμῖν χαλεπὸν φανεῖται· ἀσθενούσης δέ, τὰ πάντα. Ἐνεργεῖ γὰρ καὶ ὁ δαίμων τότε, ὅτε μὴ εὕρῃ νοῦν ἔνθεον, ὅταν μὴ σώφρονα ψυχήν. Ὅταν γὰρ μὴ μνημονεύῃ τῶν ἐντολῶν τοῦ Θεοῦ, μηδὲ φυλάττῃ τὰ δικαιώματα αὐτοῦ, τότε αἰχμάλωτον λαβὼν ἄπεισιν. Ὁ γὰρ Ἀδάμ, εἰ ἐμνημόνευε τῆς ἐντολῆς, λεγούσης "ἀπὸ παντὸς ξύλου φαγῇ", εἰ ἐφύλασσε τὸ δικαίωμα τὸ λέγον, "ᾗ ἂν ἡμέρᾳ φάγητε ἀποθανεῖσθε"[28], οὐκ ἂν ἔπαθεν, ἅπερ ἔπαθεν. Μὴ τοίνυν τὸν Θεὸν αἰτιάσθω τις. Οὐ γὰρ παρὰ τῶν καλούντων γίνεται τὸ μὴ πιστεῦσαι, ἀλλὰ παρὰ τῶν ἀποπηδώντων. Ἀλλ’ ἔδει, φησί, καὶ ἄκοντας ἐπαναγαγεῖν. Ἄπαγε· οὐ γὰρ βιάζεται, οὐδ’ ἀναγκάζει. Τίς γὰρ ἐπὶ τιμὰς καὶ στεφάνους καὶ εὐωχίας καὶ πανηγύρεις καλῶν, ἄκοντας καὶ δεδεμένους ἕλκει; οὐκ ἔστιν οὐδείς· τοῦτο γὰρ ὑβρίζοντός ἐστιν. Εἰς γέενναν πέμπει ἄκοντας, εἰς δὲ βασιλείαν ἑκόντας καλεῖ. Καὶ πόθεν οὐ πάντες αἱροῦνται; παρὰ τὴν οἰκείαν ἀσθένειαν. Τίνος δὲ ἕνεκα οὐ κόπτει ταύτην; οὐχὶ κτίσιν εἰργάσατο, διδάσκουσαν αὐτοῦ τὴν φιλανθρωπίαν καὶ τὴν δύναμιν; οὐχὶ προφήτας ἔπεμψεν; οὐχὶ ἐκάλεσεν; οὐχὶ ἐθαυματούργησεν; οὐ γέενναν ἠπείλησεν; οὐ βασιλείαν ἐπηγγείλατο; οὐ καθ’ ἑκάστην ἀνατέλλει τὸν ἥλιον; Ἐβουλήμην, φησί, πάλιν ἀνάγκη εἶναι καλός, καὶ πάν­τως ἀποστερεῖσθαι τῶν μισθῶν, ἢ προαιρέσει φαῦλος, καὶ κολάζεσθαι καὶ τιμωρεῖσθαι. Οὐκ ἔστι ποτὲ ἀνάγκην εἶναι καλήν. Εἰ μὲν οὖν ἀγνοεῖς τὸ πρακτέον, δεῖξον, καὶ τότε ἐροῦμεν ὅπερ εἰπεῖν δεῖ. Εἰ δὲ οἶδας τὰ ἀπηγορευμένα, τίνος ἕνεκεν οὐ φεύγεις τὸ πονηρόν; οὐ δύναμαί φησιν· ἀλλ’ ἕτεροι, οἱ τὰ μείζω κατορθώσαντες, κατηγορήσουσί σου καὶ ἐπιστομίσουσί σε ἐκ περιουσίας πολλῆς. Σὺ μὲν γάρ, φησίν, ἴσως καὶ μετὰ γυναικὸς οὐ σωφρονεῖς, ἄλλος δὲ καὶ χωρὶς γυναικὸς ἀκεραίαν τὴν ἁγνείαν διατηρεῖ. Τίνα οὖν ἔχεις ἀπολογίαν, τὸ μέτρον οὐ φυλάττων; Ἀλλ’ οὐκ εἰμὶ τοιοῦτος, φησί, τὴν φύσιν. Ἐπειδὴ μὴ θέλεις, οὐκ ἐπεὶ μὴ δύνασαι. Καὶ γὰρ δείκνυμι, πάντας ἐπιτηδείως πρὸς ἀρετὴν ἔχοντας· ὃ γὰρ μὴ δύναταί τις ποιῆσαι, οὐδὲ ἀνάγκης ἐπικειμένης δυνήσεται. Εἰ δὲ ἀνάγκης ἐπικειμένης δυνήσεται, ὁ μὴ ποιῶν παρὰ προαίρεσιν οὐ ποιεῖ. Οἷόν τι λέγω, ἀναπτῆναι καὶ πρὸς οὐρανὸν ἀρθῆναι, σῶμα ἔχοντα βαρύ, πάντως οὐ δυνατόν. Τί οὖν, εἰ βασιλεὺς ἐπιτάξειε τοῦτο ποιῆσαι καὶ θάνατον ἠπείλησε λέγων, ὅτι τοὺς μὴ πετομένους ἀνθρώπους ἀποτέμνεσθαι κελεύω καὶ καίεσθαι ἢ ἄλλο τι πάσχειν τοιοῦτον, ἄρα ἄν τις ἐποίησεν; οὐδαμῶς· οὐ δέχεται γὰρ ἡ φύσις. Ἂν δὲ θῇ δόγμα σωφρονεῖν, ἆρ’ οὐκ ἂν ἐπείσθησαν πολλοὶ τῷ προστάγματι; οὐχί, φησί, διὰ τοὺς παραβαίνοντας· ἀλλ’ εἰ δήσας καθείρξω, δυνήσεται ἐνεγκεῖν καὶ μηδὲν παθεῖν ἀηδές. Οὔκουν ὁ δεῖνα φύσει καλός, καὶ ὁ δεῖνα φύσει κακός· οὐ γὰρ ἂν μεταβάλλοιτο, ὡς ὁρῶμεν ἐμφανῶς».

Κεφάλαιον κ΄. Περὶ ἀγαθῶν ἔργων.

Τὸ δὲ εἰκοστόν ἐστι τὸ φάσκον, πῶς ὑμεῖς τὰ ἀγαθὰ μὲν τῶν ἔργων οὐ κωλύετε, ἀποκαλεῖτε δὲ τὰς ἑορτάς, τὰς τελετάς, τὰς ῥητὰς νηστείας, τὰς ἀδελφότητας, τὴν μοναχικὴν πολιτείαν καὶ τ’ ἄλλα τὰ τούτοις ὅμοια ἔργα ἀνωφελῆ. Τοῦτο οὐ καλόν ἐστιν, οὐδὲ τοῖς θείοις Πατράσι συνᾷδον. Εἰ γὰρ τὰ ἀγαθὰ ἔργα στέργετε πάντα, ὡς λέγετε, καὶ ταῦτα, ἀγαθὰ ὄντα, στέργειν ὀφείλετε. Αὐτίκα γὰρ ὁ μέγας Βασίλειος λέγει· «ὁ ἀσκητικὸς βίος ἕνα σκοπὸν ἔχει, τὴν τῆς ψυχῆς σωτηρίαν. Καὶ πᾶν τὸ δυνάμενον πρὸς αὐτὴν συνεργῆσαι τὴν πρόθεσιν, ὡς θείαν ἐντολήν, οὕτω μετὰ φόβου Θεοῦ παραφυλάττειν. Οὐδὲ γὰρ αὐταὶ αἱ ἐντολαὶ τοῦ Θεοῦ πρὸς ἄλλο τι βλέπουσιν, εἰ μὴ πρὸς τὸ σωθῆναι τὸν ὑπακούοντα. Χρὴ τοίνυν, καθάπερ οἱ ἐπὶ τὸ λουτρὸν εἰσιόντες γυμνοῦνται παντὸς περιβλήματος, οὕτω καὶ τοὺς τῇ ἀσκητικῇ προσερχομένους ζωῇ, πάσης ὕλης βιοτικῆς γυμνωθέντας, ἐντὸς τοῦ κατὰ φιλο­σοφίαν γενέσθαι βίου. Τὸ προηγούμενόν ἐστι, γυμνωθῆναι τὰ κατὰ τὴν κακίαν πάθη, τὸ ἑπόμενον δέ, καὶ ὑλικῶν πάντων. Ὅταν δὲ τὴν μετ’ ἀλλήλων ζωὴν καταδέξωνται, χρὴ τοῦτο πρὸ πάντων ἐν αὐτοῖς κρατηθῆναι, τὸ μίαν ἐν πᾶσι καρδίαν εἶναι, καὶ θε­λημα ἓν καὶ ἐπιθυμίαν, καθὼς νομοθετεῖ ὁ Ἀπόστολος, ἓν γίνεσθαι σῶμα ἐκ δια­φόρων μελῶν συνηρμοσμένον, πᾶν τὸ πλήρωμα τῆς συνοδίας τῶν ἀδελφῶν, οὐδὲν ἴδιον ἐχόντων, ἀλλὰ τὰ πάντα κοινά»[29]. Χρὴ τοίνυν ἐπαινεῖν τοὺς τοιούτους τῶν μονα­χῶν, καὶ ταῦτα ὅσους ὁ οὐράνιος ἔρως πρὸς τὴν τοῦ καλοῦ κατανόησιν ἔτρωσε τὸν νυμφίον Χριστὸν περιέπειν, ἄλλας παρ’ ἄλλοις τὸν καλὸν τὰς ἰδέας ἀσκούμενοι ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ, καὶ ἄδοντες οἱ μὲν τῆς παρθενίας ὕμνους, οἱ δὲ τῶν νηστείαις τε καὶ χαμευνίαις ὑπωπιαζόντων τὸ σῶμα ἐγκώμια, ἄλλοι δὲ τὸ μεγαλόψυχον τῶν πιπρασκόντων διὰ τὸν Κύριον τὰ ὑπάρχοντα θαυμάζοντες, τοὺς ἐπαίνους ἐν μακρῷ διεξέρχονται. Οὐχ ὅπως ἕκαστον μετιέναι προσήκει τῶν εἰρημένων διδάσκειν οἰόμενοι, ἀλλὰ τοὺς ἐπαίνους τῶν εἰρημένων εἰς τὴν τοῦ καλοῦ προκοπὴν μόνον ἀρκεῖν λογιζόμενοι, ἐπιτιμᾶν δὲ τοῖς μὴ τοιούτοις. Ὥσπερ γὰρ οἱ κληθέντες ὑπό τινος, εἰ μὲν σκοπὸς πρόκειται τῷ καλέσαντι τοῦ θερίσαι, πρὸς αὐτὸ ἑαυτοὺς παρασκευάζουσιν, εἰ δὲ σκοπὸς τοῦ οἰκοδομῆσαι, πρὸς τὴν οἰκοδομὴν εὐπρεπίζονται, οὕτως οἱ εἰς τὸ ὄνομα τοῦ Κυρίου συναχθέντες πάντως ὀφείλουσιν εἰδέναι τὸν σκοπὸν τοῦ σνναγαγόντος καὶ πρὸς αὐτὸν ἑαυτοὺς καταρτίζειν, ἵνα μὴ ἀποτύχωσιν, ἀλλ’ εὐαρεστήσεως χάριν εὕρωσι, καὶ μὴ κακίας ἢ ἀμελείας κρίματι ὑποπέσωσι. Καὶ μνημονεύειν ὀφεί­λουσι τοῦ Ἀποστόλου λέγοντος. «Παρακαλῶ ὑμᾶς ἐγὼ ὁ δέσμιος ἐν Κυρίῳ ἀξίως περιπατῆσαι τῆς κλήσεως, ἧς ἐκλήθητε»[30]. Σαφέστερον δὲ ὁ Κύριος ἡμῖν ἐφίστησι τὸ πᾶν διὰ τῆς πρὸς ἕνα ἐπαγγελίας, εἰπών· «ἐάν τις ἀγαπᾷ με, τὸν λόγον μου τηρήσει, καὶ ὁ Πατήρ μου ἀγαπήσει αὐτόν, καὶ πρὸς αὐτὸν ἐλευσόμεθα, καὶ μονὴν παρ’ αὐτῷ ποιήσομεν»[31]. Ὡς οὖν γίνεται παρὰ τούτῳ ἡ μονὴ ἐκ τῆς τηρήσεως τῶν ἐντολῶν, οὕτω καὶ τῶν δύο ἢ τριῶν ἐν μέσῳ ἐστίν[32], ἐὰν πρὸς τὸ θέλημα αὐτοῦ καταρτισθῶσιν. Εἰ δὲ μὴ ἀξίως τῆς κλήσεως, μηδὲ πρὸς θέλημα τοῦ Κυρίου συνηγμένοι, κἂν ἐπὶ τὸ αὐτὸ συνῆχθαι ἐν ὀνόματι τοῦ Κυρίου δοκῶσιν, ἀκούουσι «τί με καλεῖτε, Κύριε, Κύριε, καὶ οὐ ποιεῖτε ἃ ἐγὼ λέγω»[33]. Ὁ τοὶνυν βουλωμένος μέτοχος γενέσθαι τῆς θείας δόξης, καὶ ὥσπερ ἐν καθαρῷ κατόπτρῳ τὴν Χριστοῦ μορφὴν ὁρᾶν, ἐν τῷ ἡγεμονικῷ ὀφείλει ἀκορέστῳ στοργῇ καὶ ἀπλήστῳ διαθέσει, ἐξ ὅλης καρδίας καὶ δυνάμεως, νύκτωρ τε καὶ μεθ’ ἡμέραν ζητεῖν τὴν τοῦ Θεοῦ ἀνάληψιν ἐν δυνάμει, ἧς ἀμήχανον μετασχεῖν, εἰ μή, ὡς προείπομεν, πρότερον ἀπεχόμενος τῆς τοῦ κόσμου ἡδυπαθείας, τῶν τε ἐπιθυμιῶν, τῆς ἐναντίας δυνάμεως, ἥτις φωτὸς ἀλλοτρία ἐστῖ καὶ ἐνεργείας ἀνοίκειος ἀγαθῆς καὶ πάντη ἀπεξενωμένη τυγχάνει. Τοιγαροῦν, εἴπερ βούλει μαθεῖν τίνος ἕνεκεν κτισθέντες καὶ τεθέντες ἐν παραδείσῳ, τελευταῖον παρασυνεβλήθημεν τοῖς ἀνοήτοις κτήνεσι καὶ ὡμοιώθημεν αὐτοῖς, ἀποπεπτωκότες τῆς ἀχράντου δόξης, γίνωσκε ὅτι, ἐπεὶ διὰ τῆς παρακοῆς δοῦλοι τῆς σαρκὸς τοῖς πάθεσι γενόμενοι, ἑαυτοὺς ἀπῳκίσαμεν τῆς μακαρίας ζωῆς, τῆς τῶν ζώντων χώρας, καὶ ἐν αἰχμαλωσίᾳ γενόμενοι, ἔτι ἐπὶ τῶν ποταμῶν Βαβυλῶνος καθεζόμεθα[34], καὶ διὰ τὸ ἔτι ἐν Αἰγύπτῳ ἡμᾶς κατέχεσθαι, οὔπω ἐκληρονομήσαμεν τὴν γῆν τῆς ἐπαγγελίας, τὴν ῥέουσαν μέλι καὶ γάλα, οὔπω συνεῤῥαντίσθη ἡμῶν ἡ καρδία τῷ αἵματι τοῦ ἀμνοῦ τοῦ Θεοῦ, ἔτι γὰρ τὸ πέταυρον τοῦ ᾅδου καὶ τὸ ἄγκιστρον τῆς κακίας ἐμπέπηκται αὐτῇ· οὔπω ἀπειλήφαμεν τὴν ἀγαλλίασιν τοῦ Σωτῆρος Χριστοῦ, ἔτι γὰρ τὸ κέντρον τοῦ θανάτου ἐμπέπαρται ἡμῖν· οὔπω ἐνεδυσάμεθα τὸν καινὸν ἀν­θρωπον, τὸν κατὰ Θεὸν κτισθέντα ἐν ὁσιότητι καὶ δικαιοσύνῃ, ἐπειδὴ οὔπω ἀπεδυσάμεθα τὸν παλαιὸν ἄνθρωπον, τὸν φθειρόμενον κατὰ τὰς ἐπιθυμίας τῆς ἀπάτης· οὔπω φορέσαντες τὴν εἰκόνα τοῦ ἐπουρανίου, σύμμορφοι τῆς δόξης αὐτοῦ γεγονό­τες, ἔτι γὰρ τὴν εἰκόνα τοῦ χοϊκοῦ φοροῦμεν· οὔπω προσεκυνήσαμεν ἐν πνεύματι καὶ ἀληθείᾳ Θεοῦ, διὰ τὸ ἔτι βασιλεύειν τὴν ἁμαρτίαν ἐν τῷ θνητῷ ἡμῶν σώματι· οὔπω ἐθεασάμεθα τὴν δόξαν τοῦ ἀφθάρτου Θεοῦ, ἔτι γὰρ ὑπὸ τῆς σκοτομήνης διειργόμεθα· οὔπω ἐνεδυσάμεθα τὰ ὅπλα τοῦ φωτός, ἐπεὶ οὔπω ἀπεδυσάμεθα τὰ τοῦ σκότους ὅπλα τε καὶ ἔργα· οὔπω μετεμορφώθημεν τῇ ἀνακαινώσει τοῦ νοός, ἔτι γὰρ συσχηματιζόμεθα τῷ αἰῶνι τούτῳ ἐν τῇ τοῦ νοὸς ματαιότητι, ἔτι ἐσμὲν ἐν τοῖς σαρκικοῖς παθήμασι καὶ ἐν ταῖς ἐπιθυμίαις· οὔπω κληρονόμοι Θεοῦ καὶ συγκληρονόμοι Χρι­στοῦ γεγόναμεν, ἔτι γὰρ πνεῦμα δουλείας ἐνυπάρχει ἡμῖν, καὶ οὐχ υἱοθεσίας· οὔπω γεγόναμεν ναὸς Θεοῦ καὶ εὐκτήριον Πνεύματος ἁγίου, ἔτι γὰρ ναὸς εἰδώλων καὶ δοχεῖον πνευμάτων πονηρῶν, διὰ τὴν ἐπὶ τὰ πάθη ὁρμήν. Ὄντως γὰρ ὄντως οὐδέπω τὸ ἀκέραιον τοῦ τρόπου καὶ τὴν τῆς διανοίας λαμπρότητα ἐκτησάμεθα· οὔπω κατηξιώθημεν τοῦ ἀδόλου καὶ λογικοῦ γάλακτος καὶ τῆς νοητῆς αὐξήσεως· οὔπω ἡμῖν ἡμέρα ηὔγασεν, οὐδὲ ἑωσφόρος ἐν ταῖς καρδίαις ἡμῖν ἀνέτειλεν· οὔπω συνεκράθημεν τῷ ἡλίῳ τῆς δικαιοσύνης, οὐδὲ ταῖς αὐγαῖς αὐτοῦ συνηστράψαμεν· οὔπω ἀπειλήφαμεν τὴν τοῦ Κυρίου ὁμοίωσιν, οὐδὲ γεγόναμεν τῆς θείας κοινωνοὶ φύσεως· οὔπω γεγόναμεν ἄδολος πορφύρα βασιλική, οὐδὲ ἀνόθευτος εἰκὼν θεϊκή· οὔπω ἐτρώθημεν ὑπὸ θείου ἔρωτος, οὐδὲ ἐπλήγημεν ὑπὸ τῆς πνευματικῆς ἀγάπης τοῦ νυμφίου· οὔπω τὴν ἀόρατον καὶ μυστικὴν κοινωνίαν ἐγνωρίσαμεν· καὶ ἵνα συνελὼν τὰ πάντα εἴπω, οὔπω ἐσμὲν γένος ἐκλεκτόν, βασίλειον ἱεράτευμα, ἔθνος ἅγιον, ἐπεὶ ἔτι ἐσμὲν ὄφεις, γενήματα ἐχιδνῶν. Πῶς μὲν γὰρ οὐκ ὄφεις, οἱ ἐπὶ γῆς συρόμενοι καὶ τὰ τῆς γῆς φρονοῦντες, καὶ οὐκ ἐν οὐρανοῖς τὴν πολιτείαν ἔχοντες; πῶς δὲ οὐ γεν­νήματα ἐχιδνῶν, οἱ μὴ ἐν τῇ ὑπακοῇ τοῦ Θεοῦ εὑρισκόμενοι, ἀλλ’ ἐν παρακοῇ καὶ ἐν τοῖς ἰδίοις θελήμασι; Πῶς οὖν ἐκβοήσω καὶ δακρύσω πρὸς τὸν δυνάμενον ἐξελάσαι τὴν αὐλιζομένην ἐν ἐμοὶ πλάνην; πῶς ἐξολοθρεύσω τὰ ἐν ἐμοὶ πάθη, καὶ μέτοχος γένωμαι τῆς δόξης τοῦ Θεοῦ; Σπουδάσω ἄμωμον τέκνον τοῦ Θεοῦ γενέσθαι καὶ εἰσελθεῖν εἰς ἐκείνην τὴν κατάπαυσιν, ὅπου πρόδρομος ὑπὲρ ἡμῶν εἰσῆλθεν Ἰησοῦς· καταφέρω δάκρυα ὡς χειμάῤῥους· λούσω καθ’ ἑκάστην νύκτα τὴν κλίνην μου, ἵνα ἐκ θλίψεως καὶ συνοχῆς καρδίας ἐλεηθῶ· καί, ὡς ἡ Μαρία, τὴν ἀγαθὴν ἐκλεξάμενος μερίδα, εἰσακουσθῶ καὶ τοῦ ἐπουρανίου ἄρτου ἀξιωθῶ.

Ἀπορία. Ἆρα οὖν, φήσειέ τις, τὰ πλήθη τῶν χριστιανῶν, μὴ φυλάσσοντα πάσας τὰς ἐντολάς, ἀνόνητον ἕξει τήν τινων φυλακήν; Λύσις. Πρὸς τοῦτο τὸ τοῦ μακαρίου Πέτρου μνημονεῦσαι καλόν, τὸν μετὰ τοσαῦτα μὲν κατορθώματα, τοσούτους δὲ τοὺς μακαρισμούς, ἐφ’ ἑνὶ μόνῳ ἀκούοντος· «ἐὰν μὴ νίψω σε, οὐκ ἔχεις μέρος μετ’ ἐμοῦ»[35]. Ἐῶ δὲ λέγειν, ὅτι οὐδὲ ἐκεῖνο ῥᾳθυμίαν, οὐδὲ καταφρονήσεως εἶχεν ἔνδειξιν, ἀλλὰ τιμῆς καὶ εὐλαβείας ἦν ἔμφασις. Καὶ μήν, εἴποι τις ἄν, γέγραπται, «πᾶς ὃς ἐπικαλέσεται τὸ ὄνομα Κυρίου, σωθήσεται»[36]· ὥστε ἀρκεῖ καὶ αὕτη ἡ ἐπίκλησις τοῦ Κυρίου σῶσαι τὸν καλούμενον. Ἀλλ’ ἀκουέτω καὶ οὗτος τοῦ Ἀποστόλου, λέγοντος· «πῶς οὖν ἐπικαλέσονται, εἰς ὃν οὐκ ἐπίστευσαν;»[37] Εἰ δὲ πιστεύεις, ἄκουε τοῦ Κυρίου· «οὐ πᾶς ὁ λέγων μοι, Κύριε, Κύριε εἰσελεύσεται εἰς τὴν βασιλείαν τῶν οὐρανῶν, ἀλλ’ ὁ ποιῶν τὸ θέλημα τοῦ Πατρός μου»[38]· ὅπου γε καὶ ὁ τὸ θέλημα τοῦ Κυρίου ἐργαζόμενος, μὴ καθὼς θέλει δὲ ὁ Θεός, μηδὲ ἐν δια­θέσει τῆς πρὸς Θεὸν ἀγάπης τοῦτο ποιῶν, ἀνόνητον ἔχει τὴν τοῦ ἔργου σπουδήν, κατὰ τὴν τοῦ Κυρίου φωνήν· «ποιοῦσι πρὸς τὸ θεαθῆναι τοῖς ἀνθρώποις· ἀμὴν λέγω ὑμῖν, ὅτι ἀπέχουσι τὸν μισθὸν αὐτῶν»[39]. Ὅθεν καὶ Παῦλος ἐπαιδεύθη εἰπεῖν, ὅτι «κἂν ψωμίσω τὰ ὑπάρχοντά μου, καὶ ἐὰν παραδῶ τὸ σῶμά μου, ἵνα καυθῶ, ἀγάπην δὲ μὴ ἔχω, οὐδὲν ὠφελοῦμαι»[40]. Πῶς οὖν τὸν καθ’ ἡδονὴν βίον τοῦ κατ’ ἐντολὴν προτιμήσαντες, ζωῆς μακαριότητα καὶ ἰσοπολιτείαν ἁγίων καὶ τὰς μετὰ ἀγγέλων εὐφρο­σύνας ἐν προσώπῳ Χριστοῦ ἑαυτοῖς ὑποθώμεθα; νηπίας ὄντως φρενὸς τὰ τοιαῦτα φαντάσματα· πῶς ἔσομαι μετὰ Ἰώβ, ὁ μηδὲ τὴν τυχοῦσαν πίστιν μετ’ εὐχαρι­στίας δεξάμενος; πῶς μετὰ τοῦ Δαυΐδ, ὁ μὴ πρὸς τὸν πολέμιον μακροθύμως διατε­θείς; πῶς μετὰ Δανιήλ, ὁ μὴ μετ’ ἐγκρατείας διηνεκοῦς καὶ δεήσεως φιλοπόνου τὸν Θεὸν ἐκζητήσας; πῶς μεθ’ ἑκάστου τῶν ἁγίων, ὁ μὴ τοῖς ἴχνεσι τοῖς αὐτῶν περιπάτησας; τίς οὕτως ἄκριτος ἀθλοθέτης, ὃς τῶν ἴσων ἀξιῶσαι στεφάνων τὸν νι­κητὴν καὶ τὸν μηδὲν ἠγωνισμένον ἐθελήσειεν; τίς στρατηγὸς εἰς τὴν μερίδα τῶν σκύλων ἐξ ἴσου ποτὲ τοῖς νενικηκόσι τοὺς μηδὲ φανέντας ἐπὶ τῆς μάχης ἐκάλεσεν; Ἀγαθὸς ὁ Θεός, ἀλλὰ καὶ δίκαιος. Μὴ οὖν ἐξ ἡμισείας τὸν Θεὸν γνωρίζωμεν, μηδὲ ἀφορ­μὴν ῥᾳθυμίας τὴν αὐτοῦ φιλανθρωπίαν λαμβάνωμεν. Διὰ τοῦτο βρονταί, διὰ τοῦτο κεραυνοί, ἵνα μὴ καταφρονῆται ἡ ἀγαθότης. Ὁ τὸν ἥλιον ἀνατέλλων, καὶ ἀβλεψίαν καταδικάζει, ὁ τὸν ὄμβρον διδούς, καὶ τὸ πῦρ βρέχει· ἐκεῖνα τῆς χρηστότητος, ταῦτα τῆς ἀποτομίας· ἢ δι’ ἐκεῖνα ἀγαπήσωμεν, ἢ διὰ ταῦτα φοβηθῶμεν, ἵνα μὴ ῥηθῇ καὶ ἡμῖν· «ἢ τοῦ πλούτου τῆς χρηστότητος αὐτοῦ καὶ τῆς ἀνοχῆς καταφρονεῖς, ἀγνοῶν ὅτι τὸ χρηστὸν τοῦ Θεοῦ εἰς μετάνοιάν σε ἄγει; κατὰ δὲ τὴν σκληρότητά σου καὶ ἀμετανόητον καρδίαν θησαυρίζεις ἑαυτῷ ὀργὴν ἐν ἡμέρᾳ ὀργῆς»[41]. Ἐπεὶ τοίνυν οὔτε δυνατὸν σωθῆναι μὴ ποιοῦντας τὰ κατ’ ἐντολὴν τοῦ Θεοῦ ἔργα, οὔτε παριδεῖν τι τῶν προστεταγμένων ἀκίνδυνον, δεινὴ γὰρ ἡ ἔπαρσις, κριτὰς ἡμᾶς τοῦ νομοθέτου καθέζεσθαι, φέρε φυλακὴν τῶν εὐαγγελικῶν δογμάτων τιμήσωμεν, μετὰ πίστεως ἀληθοῦς κοινὴν φροντίδα καὶ βουλὴν προθώμεθα, ὅπως ἂν μηδὲν ἡμᾶς διαφύγῃ τῶν ἐντεταλμένων. Εἰ γὰρ δεῖ τέλειον εἶναι τὸν τοῦ Θεοῦ ἄνθρωπον, ἀνάγκη πᾶσα διὰ πάσης ἐντολῆς καταρτισθῆναι εἰς μέτρον ἡλικίας τοῦ πληρώματος τοῦ Χριστοῦ. Ὥσπερ γὰρ ἐμοὶ ἀνάγκη ἐπίκειται, καὶ οὐαί μοί ἐστιν, ἐὰν μὴ εὐαγγελίζωμαι[42], οὕτω καὶ ὑμῖν ἴσος ἀγὼν ἀποῤῥαθυμήσασι πρὸς τὴν ἐξέτασιν ἢ ἀτόνως καὶ ἐκλελυμένως πρὸς τὴν φυλακὴν τῶν παραδιδομένων καὶ τὴν διὰ τῶν ἔργων πλήρωσιν διατεθεῖσιν. Διό­τι φησὶν ὁ Κύριος, «ὁ λόγος ὃν ἐλάλησα, ἐκεῖνος κρινεῖ αὐτὸν ἐν τῇ ἐσχάτῃ ἡμέρᾳ»[43]· καὶ δοῦλος, ὁ μὲν γνούς, ποιήσας δὲ ἄξια πληγῶν, δαρήσεται ὀλίγας· ὁ δὲ γνούς, καὶ μὴ ποιήσας, μηδὲ ἑτοιμάσας πρὸς τὸ θέλημα αὐτοῦ, δαρήσεται πολλάς[44]. Γενέσθω οὖν ἡ οἰκονομία τοῦ λόγου ἐμοὶ μὲν ἄμεμπτος, ὑμῖν δὲ ἔγκαρπος, ὡς οὖν εἴδοτες, ὅτι ἀντιπρόσωπον ἡμῖν οἱ τῆς θεοπνεύστου Γραφῆς λόγοι στήσονται ἐπί τοῦ βήματος τοῦ Χριστοῦ· ἐλέγξω γάρ σε, φησί, καὶ παραστήσω κατὰ πρόσωπόν σου τὰς ἁμαρτίας σου[45]· οὕτω καὶ προσέχωμεν νηφόντως τοῖς λεγομένοις, καὶ εἰς ἔργον προσαγαγεῖν τὰ θεῖα δόγματα σπουδαίως ἐπειχθῶμεν, ὅτι οὐκ οἴδαμεν ποίᾳ ἡμέρᾳ καὶ ποίᾳ ὥρᾳ ὁ Κύριος ἡμῶν ἔρχεται[46]. Ἡ γὰρ πρὸς Θεὸν οἰκειότης οὐκ ἐν τῇ κατὰ σάρκᾳ συγγενείᾳ γνωρίζεται, ἀλλ’ ἐν τῇ σπουδῇ τῶν θελημάτων τοῦ Θεοῦ κατορθοῦται. «Ὁ ὢν ἐκ τοῦ Θεοῦ, τὰ ῥήματα τοῦ Θεοῦ ἀκούει»[47]. Καὶ ἐν τῇ πρὸς Ῥωμαίους· «ὅσοι Πνεύματι Θεοῦ ἄγονται, οὗτοί εἰσιν υἱοὶ Θεοῦ»[48]. Ὅπερ ἐξηγούμενος ὁ Χρυ­σόστομος λέγει, ἵνα μὴ τῇ δωρεᾷ τοῦ λουτροῦ θαῤῥήσαντες, τῆς μετὰ ταῦτα ἀμελήσωσι πολιτείας, οὐκ εἶπεν, ἔλαβον, ἀλλ’ ἄγονται· τουτέστιν, ὅσοι πάντα τὸν βίον καλῶς πολιτεύονται, οὗτοί εἰσιν υἱοὶ Θεοῦ. Καὶ ὁ Ἰωάννης· «ὑμεῖς φίλοι μού ἐστε, ἐὰν ποιῆτε ὅσα ἐγὼ ἐντέλλομαι ὑμῖν»[49], καὶ ὅτι ἀδύνατον καταξιωθῆναι βασιλείας οὐρανῶν τοὺς μὴ πλείονα τῆς ἐν τῷ νόμῳ τὴν κατὰ τὸ εὐαγγέλιον δικαιοσύνην ἐπιδεικνυμένους. Ἐὰν γάρ, φησί, «μὴ περίσσευσῃ ἡ δικαιοσύνη ὑμῶν πλείων τῶν φαρισαίων καὶ γραμματέων, οὐ μὴ εἰσέλθητε εἰς τὴν βασιλείαν τοῦ Θεοῦ»[50]. Φησὶ δὲ καὶ ὁ Ἀπόστολος, ὅτι «ἡγοῦμαι ζημίαν πάντα εἶναι διὰ τὸ ὑπερέχον τῆς γνώσεως τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, δι’ ὃν τὰ πάντα ἐζημιώθην, καὶ ἡγοῦμαι σκύβαλα εἶναι, ἵνα Χριστὸν κερδήσω καὶ εὑρεθῶ ἐν αὐτῷ, μὴ ἔχων ἐμὴν δικαιοσύνην τὴν ἐκ τοῦ νόμου, ἀλλὰ τὴν ἐκ πίστεως Χριστοῦ, τὴν ἐκ Θεοῦ δικαιοσύνην»[51]. «Πᾶν γὰρ τὸ μὴ ἐκ πίστεως ἁμαρτία ἐστίν»[52]. Ὥστε δεῖ ἡμᾶς ἄγεσθαι Πνεύματι ἁγίῳ καὶ πίστει ὀρθῇ, ἵνα καταξιωθῶμεν τῆς βασιλείας τοῦ Θεοῦ. Δεῖ δὲ εἰδέναι καὶ ὁμολογεῖν παντὸς ἀγαθοῦ τὴν χάριν, καὶ αὐτῶν τῶν ὑπὲρ Χριστοῦ παθημάτων τὴν ὑπομονὴν παρὰ Θεοῦ ὑπάρχειν. Φησὶ γὰρ ὁ Ἰωάννης, «οὐ δύναται ἄνθρωπος λαμβάνειν οὐδέν, ἐὰν μὴ ᾖ δεδομένον αὐτῷ ἐκ τοῦ οὐρανοῦ»[53]. «Τί δὲ ἔχεις, ὃ οὐκ ἔλαβες;»[54]· «τῇ γὰρ χάριτι ἐστὲ σεσωσμένοι διὰ τῆς πίστεως· καὶ τοῦτο οὐκ ἐξ ὑμῶν, Θεοῦ τὸ δῶρον, οὐκ ἐξ ἔργων, ἵνα μή τις καυχήσηται»[55]. Καὶ τοῦτο ἀπὸ Θεοῦ· «ὅτι ἡμῖν ἐχαρίσθη τὸ ὑπὲρ Χριστοῦ, οὐ μόνον τὸ εἰς αὐτὸν πιστεύειν, ἀλλὰ καὶ τὸ ὑπὲρ αὐτοῦ πάσχειν, τὸν αὐτὸν ἔχουσιν ἀγῶνα»[56].

Οὐ δεῖ δὲ μεγαλοφρονεῖν ἐφ’ ἑαυτῶν ἐν τοῖς κατορθώμασι καὶ ἐξουθενεῖν τοὺς λοιπούς. Λέγει γὰρ ὁ Λουκᾶς· «εἶπε, δὲ πρός τινας, πεποιθότας ἐφ’ ἑαυτοῖς ὅτι εἰσὶ δίκαιοι καὶ ἐξουθενοῦντας τοὺς λοιπούς, τὴν παραβολὴν ταύτην· ἄνθρωποι δύο ἀνέβησαν εἰς τὸ ἱερὸν προσεύξασθαι»[57]. Ὅταν γάρ τις οὐ τῷ Θεῷ, ἀλλ’ ἑαυτῷ ἐπιγράφηται τὰ κατορθώματα, τί ἄλλο ἢ ἄρνησις Θεοῦ ἐστι καὶ ἀντιθεΐας; Διὰ δὲ τοὺς πεποιθότας ἐφ’ ἑαυτοῖς καὶ μὴ τῷ Θεῷ τὸ πᾶν λογιζομένους, ἀλλὰ τυχὸν καὶ τοὺς ἄλλους ἐξονθενοῦντας, δείκνυσιν, ὅτι εἰ καὶ ἡ δικαιοσύνη, τἆλλα θαυμαστή τις οὖσα, πλησίον Θεοῦ τε τὸν ἄνθρωπον ἱστῶσα, ὅταν τὴν ὑπερηφανίαν προσλάβηται, εἰς τὰ κατώτατα τὸν ἄνθρωπον ἀποῤῥίπτει, καὶ ὡς δαίμονα ποιεῖ τὸν τέως ἰσόθεον χρηματίζοντα. Οὐ δεῖ οὖν ἐν ἑαυτοῖς θαῤῥεῖν, οὐδὲ οἴεσθαι, ὥς φησι Βασίλειος, τὴν εὐδοκίαν τοῦ κηρύγματος ἐν ἰδίαις ἐπινοίαις κατεργάζεσθαι, τὸ δὲ ὅλον ἐπὶ τῷ Θεῷ πεποιθέναι. «Πεποίθησιν δὲ τοιαύτην, φησὶν ὁ Παῦλος, ἔχομεν διὰ Χριστοῦ πρὸς τὸν Θεόν, οὐχ ὅτι ἱκανοί ἐσμεν ἀφ’ ἑαυτῶν λογίζεσθαί τι ὡς ἐξ ἑαυτῶν, ἀλλ’ ἡ ἱκανότης ἡμῶν ἐκ τοῦ Θεοῦ, ὃς καὶ ἱκάνωσεν ἡμᾶς γενέσθαι διακόνους καινῆς δια­θήκης»[58]. Καὶ ἀλλαχοῦ· «ἔχομεν δὲ τὸν θησαυρὸν τοῦτον ἐν ὀστρακίνοις σκεύεσιν, ἵνα ἡ ὑπερβολὴ τῆς δυνάμεως ᾖ τοῦ Θεοῦ καὶ μὴ ἐξ ἡμῶν»[59]. Ἔτι ὁ Κύριος· «ἐὰν ἀγαπᾶτέ με, τὰς ἐντολὰς τὰς ἐμὰς τηρήσατε»[60]. Ἕως οὖν οὐ τηροῦμεν πάσας τὰς ἐντολάς τοῦ Κυρίου, οὐδὲ ἐσμὲν τοιοῦτοι, ὥστε μαρτυρηθῆναι ὑπ’ αὐτοῦ, ὅτι ὑμεῖς οὐκ ἐστὲ ἐκ τοῦ κόσμου τούτου, τὰ τοῦ Πνεύματος ἁγίου μὴ προσδοκήσωμεν.

Οὐ μόνον δὲ ἐντολὰς ἐκτελέσαι δίκαιον, ἀλλὰ καὶ ἀρετὰς καὶ ἐντάλματα, ἑορτῶν μὴ καταφρονοῦντες, μνημονεύοντες τοῦ νγ΄ κανόνος τῶν Ἀποστόλων, φάσκοντος· «ἐν ταῖς ἡμέραις τῶν ἑορτῶν εἴ τις οὐ μεταλαμβάνει κρεῶν» καὶ τὰ λοιπά. Περὶ δὲ τῶν νηστειῶν ὁ ξθ΄ λέγει· «εἴ τις τὴν ἁγίαν τεσσαρακοστὴν οὐ νηστεύει, ἢ τετράδας καὶ παρασκευάς, καθαιρείσθω» καὶ τὰ ἑξῆς. Καὶ παρὰ Θεοῦ ὡρίσθη διὰ Μωσέως ἡ νηστεία, ὡς γέγραπται, καὶ ἐν μέρει ῥητῶς λέγει· «ψυχή, ἥτις διὰ νηστείας οὐ ταπεινωθῇ πρὸ τῆς ἑορτῆς, ἐξολοθρευθήσεται»[61]. Σπουδάσωμεν οὖν διὰ νηστείας καὶ προσευχῆς τὴν ἐμπορίαν τῆς σωτηρίας πραγματεύσασθαι. Νηστεύοντες δέ, μὴ νηστεύσωμεν εἰς κρίσεις καὶ μάχας, μηδὲ τύψωμεν τὸν ταπεινὸν καὶ προσήλυτον· λύσωμεν πάντα σύνδεσμον ἀδικίας, καὶ βιαίων συναλλαγμάτων χειρόγραφα διασπάσωμεν, πεινῶσι μὲν ἄρτους καὶ τροφὰς διαθρύπτοντες, ἄστεγοις δὲ καὶ πτωχοῖς τοὺς οἴκους ἀνοίγοντες, κατὰ τὸ τοῦ Προφήτου παράγγελμα[62]· νηστεύοντες σωματικῶς, νηστεύσωμεν καὶ πνευματικῶς, ἀποχὴν τῶν κακῶν διακτώμενοι. Οὕτω γὰρ τὸ φῶς τῆς ζωῆς ἡμῶν λάμψει ἐκ πρωίας, ὡς γέγραπται, καὶ τῆς κραυγῆς ἡμῶν ὁ Θεὸς ἐπακούσεται καὶ ἐρεῖ, ἔτι λαλούντων ὑμῶν, μὴ σκυθρωπάζητε, πάρειμι.

Κεφάλαιον κα΄. Περὶ θεραπείας τῶν Ἁγίων.

Εἰς δὲ τὸ εἰκοστὸν πρῶτον, καὶ πάντων τελευταῖον, τὸ περὶ τῆς θεραπείας τῶν ἁγίων διαλαμβάνον, καὶ ὅτι μνείαν τῶν ἁγίων ποιεῖσθαι συμφέρει εἰς τὸ στηριχθῆναι τὴν πίστιν ἡμῶν, ἐννοούντων πῶς τῆς χάριτος καὶ βοηθείας διὰ τῆς πίστεως θεόθεν ἐπέτυχον, λέγομεν. Ὅτι ἡ ἐπίκλησις κυρίως μὲν ἁρμόζει μόνῳ τῷ Θεῷ, καὶ πρώτως καὶ ἰδιαίτατα αὐτῷ προσήκει· ἡ δὲ πρὸς τοὺς ἁγίους γινόμενη, οὐ κυρίως ἐστίν, ἀλλὰ κατὰ συμβεβηκὸς εἰπεῖν καὶ κατὰ χάριν. Οὐχὶ γὰρ Πέτρος ἢ Παῦλος εἰσακούει τῶν ἐπικαλουμένων αὐτούς, ἀλλ’ ἡ χάρις ἣν ἔχουσι, κατὰ τὸ εἰρήμενον παρὰ τοῦ Κυρίου, ἔσομαι μεθ’ ὑμῶν ἕως τῆς συντελείας[63]. Καὶ περὶ μὲν τῆς ἐπὶ Θεοῦ ἐπικλήσεως, Παῦλος ὁ θεῖος, Ῥωμαῖοις ἐπιστέλλων, φησί· «πῶς γὰρ ἐπικαλεσόμεθα εἰς ὃν οὐκ ἐπιστεύσαμεν;»[64], δεικνύων ὅτι ἐκεῖνον μόνον δεῖ ἐπικαλεῖσθαι, εἰς ὃν ἐπιστεύσαμεν, τὸν Θεὸν δηλονότι. Ὅτι δὲ καὶ ἡμεῖς Θεῷ μόνῳ κυρίως τὴν ἐπίκλησιν ἀπονέμομεν, ἐν τῇ θείᾳ μυσταγωγίᾳ ἐκφωνοῦμεν· «καταξίωσον ἡμᾶς, Δέ­σποτα, μετὰ παῤῥησίας ἀκατακρίτως τολμᾶν ἐπικαλεῖσθαι σὲ τὸν ἐπουράνιον Θεόν, πατέρα καὶ λέγειν· Πάτερ ἡμῶν, ὁ ἐν τοῖς οὐρανοῖς». Καὶ ἀλλαχοῦ φησι. «Κύριε τῶν δυνάμεων μεθ’ ἡμῶν γενοῦ, ἄλλον γὰρ ἐκτός σου βοηθὸν ἐν θλίψεσιν οὐκ ἔχομεν». Καὶ πάλιν, «ἄλλον γὰρ ἐκτός σου Θεὸν οὐ γινώσκομεν». Μεσίτας δὲ ποιούμεθα τοὺς ἁγίους πάντας, ἐξαιρέτως δὲ τὴν τοῦ Κυρίου μητέρα, μετ’ αὐτῆς δὲ καὶ τοῦ χοροῦ τῶν ἀγγέλων καὶ τῶν ἁγίων ναοῖς, ἀναθήμασι, παρακλήσεσιν, εἰκόσιν ἱεραῖς, σχετικῶς, οὐ λατρευτικῶς, προσκυνουμέναις. Οἴδαμεν γὰρ λατρείαν μόνῳ Θεῷ ἐξαιρέτως προσάγειν, καὶ ἐκτὸς αὐτοῦ ἄλλον οὐ γινώσκειν, οὔτε προσκυνεῖν Θεῷ ἀλλοτρίῳ. Οὐκ ἐπὶ πολὺ γινόμεθα ἅγιοι τὴν σχέσιν, φοβούμενοι τυχόν, ἵνα μὴ εἰς λατρείαν ἐμπέσωμεν· ὃ μὴ γένοιτο. Ἀσεβὲς γάρ, τῆς τε τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίας καὶ τῶν αὐτῆς τροφίμων ἀλλότριον, τὸ μὴ σχετικῶς προσκυνεῖν τὰς ἁγίας εἰκόνας, ὧν «ἡ τιμὴ ἐπὶ τὸ πρωτότυπον διαβαίνει», ὥς φησι Βασίλειος. Ἀλλὰ καὶ τοὺς ἁγίους πάντας μεσίτας ἡμῶν καὶ πρέσβεις ἀναγραφόμεθα. Καὶ οὐ μόνον ἐν τῷ παρόντι αἰῶνι, ἀλλὰ καὶ ἐν τῷ μέλλοντι φαμέν, ὅτι μεσιτεία τις ἔσται ἀγγέλων, δεηθησομένων ὑπέρ τινων, καὶ ἁγίων καὶ τῆς τοῦ κόσμου Κυρίας οὐχ ἥκιστα. Πλὴν οὐχ ὑπὲρ πάντων ἁπλῶς, οὐδὲ ὑπέρ τινος ἐν ἁμαρτίαις θανόντος· οὔμενουν· ἀπέκλεισε γὰρ ὁ Θεὸς τοῖς τοιούτοις καθάπαξ τὸ ἑαυτοῦ ἔλεος. Διὸ καὶ ἀπεφήνατο κατ’ αὐτῶν οὑτωσί· ἐὰν στῇ Νῶε καὶ Ἰὼβ καὶ Δανιήλ, τοὺς υἱοὺς αὐτῶν καὶ τὰς θυγατέρας οὐ μὴ ἐξέλωνται[65]. Ἀλλ’ ὑπὲρ μόνων ἐκείνων ἱκετεύουσι πάντες, ὑπὲρ ὧν καὶ αἱ πρεσβεῖαι δεκταί, ἤγουν τῶν ἐν μετανοίᾳ φθασάντων ἀπαλλάξαι τὸν βίον, οὔπω δὲ τὰς τῶν ἁμαρτημάτων κηλίδας δυνηθέντων ἐκπλῦναι, ναὶ καὶ ἔτι τῆς κρίσεως ἱσταμένης. Μετὰ δὲ τὸ λυθῆναι τὸ θέατρον καὶ ἕκαστον ἀπαχθῆναι εἰς τὸν ἀποτεταγμένον τόπον αὐτῷ τῆς κολάσεως, μεσιτεία οὐκ ἔστιν, οὐδὲ μὴ γένηται. Καὶ ἡ μεσιτεία αὕτη νῦν ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ γίνεται καὶ κηρύσσεται καὶ πρὸς τοὺς ἁγίους ἀναφωνοῦμεν καὶ πρὸς τὴν Κυρίαν ἡμῶν καὶ πρὸς τοὺς ἁγίους ἀγγέλους. Καὶ πρὸς μὲν τὴν Κυρίαν ἡμῶν, «Παν­αγία Δέσποινα, Θεοτόκε, πρέσβευε ὑπὲρ ἡμῶν τῶν ἁμαρτωλῶν»· πρὸς δὲ τοὺς ἁγίους ἀγγέλους, «πᾶσαι αἱ οὐράνιαι δυνάμεις τῶν ἁγίων ἀγγέλων καὶ ἀρχαγγέλων πρεσβεύσατε ὑπὲρ ἡμῶν»· ἀλλὰ καὶ πρὸς τὸν προφήτην καὶ πρόδρομον καὶ βα­πτιστὴν τοῦ Κυρίου, τούς τε ἐνδόξους ἀποστόλους, προφήτας, μάρτυρας, ὁσίους, ποιμένας, διδασκάλους οἰκουμενικοὺς καὶ λοιποὺς πάντας ἁγίους καὶ γυναικῶν ἁγίων χορὸν δεόμεθα, πρεσβεύειν ὑπὲρ ἡμῶν τῶν ἁμαρτωλῶν, ὅπως χάριτι Θεοῦ, τῇ ἀηττήτῳ καὶ θείᾳ καὶ ἀκαταλήπτῳ δυνάμει τοῦ σταυροῦ, ἵλεως ἡμῖν ἁμαρτάνουσι γένηται, αὐτῷ λατρεύουσι καὶ ἐν ἐξομολογήσει καὶ μετανοίᾳ προσκαρτεροῦσι, καὶ δεομένοις φωτισθῆναι τοὺς ὀφθαλμοὺς τῆς ψυχῆς ἡμῶν, μήποτε ἁμαρτάνοντες ὑπνώσωμεν εἰς θάνατον καὶ ὁ ἐχθρὸς ἰσχύσῃ καθ’ ἡμῶν. Ὅθεν τῇ πρεσβείᾳ πάντων, ὧν εἴπομεν, ἀντιλήπτορα γενέσθαι τὸν Θεὸν δεόμεθα, καὶ ῥυσθῆναι τῶν παγίδων τοῦ πονηροῦ.

Ἔτι καὶ εἰς ἃς λέγετε καταχρήσεις ἀποκρινόμενοι λέγομεν. Φατὲ οὖν πρῶτον, ὅτι μεταλαμβάνειν δεῖ καὶ ἀμφοτέρων τῶν εἰδῶν, καὶ καλῶς λέγετε. Οὕτω γὰρ καὶ ἡμεῖς ἐκτελοῦμεν, τῶν φρικτῶν μεταλαμβάνοντες μυστηρίων, οἱ ἄξιοι, ὄντες· πλὴν οὐκ ἐν ἀζύμῳ, ἀλλ’ ἐν ἄρτῳ ἐνζύμῳ, τῷ τοῦ ἄρτου εἴδει χρώμεθα. Δεύτερον δὲ λέγετε, «κρεῖσσον εἶναι γαμεῖν ἢ πυροῦσθαι»[66], κατὰ τὸ «μιᾶς γυναικὸς ἄνδρα»[67] καὶ τὰ λοιπά, ὡς ὁ θεῖος Παῦλος ἐντέλλεται. Διὸ καὶ ἡμεῖς τοῖς μὴ παρθενεύειν δυναμένοις τῶν ἱερέων, πρὸ τοῦ ἱερωθῆναι γαμεῖν ἄδειαν παρέχομεν. Θεὸς γὰρ τὸν γάμον προσέταξεν· αἰσχρουργήματα δὲ γίνεται, οὐκ ἀγνοοῦμεν, ἐν τοῖς κωλυομένοις γαμεῖν τῶν ἱερωμένων. Ὁ δὲ ἐπαγγειλάμενος παρθενεύειν, παρθενευέτω, καὶ ἄδειαν αὐτῷ γαμεῖν μετὰ τὴν ἐπαγγελίαν οὐ παρέχομεν. «Οὐδεὶς γάρ, θεὶς τὴν χεῖρα αὐτοῦ ἐπ’ ἄροτρον καὶ στραφείς, εὔθετός ἐστιν εἰς τὴν βασιλείαν τῶν οὐρανῶν»[68]. Ἂν δέ τι πάθῃ ἀνθρώπινον, σωφρονίζομεν διὰ μετανοίας καὶ ἐξομολογήσεως καὶ λοιπῆς κακο­παθείας, καὶ ἀποχῆς κακῶν ἀποπλύνομεν, καὶ τὸ ἔλεος τοῦ Θεοῦ οὐκ ἀποδοκιμάσει αὐτόν.

Τρίτον, διατρανοῦτε τὴν θείαν λειτουργίαν γίνεσθαι παρ’ ὑμῖν εὐλαβεστέραν ἢ ἐν τοῖς ἀντιδίκοις ὑμῶν· μετηνέχθη δέ τισι πρὸς πορισμόν, ὅθεν αὔξησις τῶν κατ’ ἰδίαν λειτουργιῶν· καὶ ὅτι μία λειτουργία παρ’ ὑμῖν, οὐ κατὰ τὸ ἔθος δὲ τῆς ἐν Ῥώμη ἐκκλησίας. Οἱ δὲ εἰς πορισμὸν ἔχοντες τὰς λειτουργίας, κακῶς ποιοῦσιν· ὃ ὁμολογούμενον πάντως καὶ παρ’ ἡμῖν ἐστι, καὶ παρὰ τῇ ἀληθείᾳ αὐτῇ. Ἔτι τε, ὅτι τὸ τοῦ Χριστοῦ πάθος οὐ μόνον τὴν ὀφειλὴν τὴν ἀρχαίαν ἔλυσεν, ἀλλὰ καὶ πᾶσαν ἁμαρ­τίαν. Πρὸς ἃ ἡμεῖς λέγομεν, ὅτι ὀφειλέται ἐσμὲν ὅλον τὸν νόμον ποιῆσαι· καὶ καθὼς ἐπολιτεύσατο ὁ ὑπὲρ ἡμῶν ἀποθανὼν καὶ ἐγερθείς, οὕτω καὶ ἡμεῖς, ὡς δυνατόν, πολιτεύεσθαι, μεμνημένοι τὸ ὑπὸ τοῦ Ἀποστόλου γεγραμμένον· «ἡ ἀγάπη τοῦ Χριστοῦ συνέχει ἡμᾶς, κρίνοντας τοῦτο, ὅτι εἰ εἷς ὑπὲρ πάντων ἀπέθανεν, ἄρα οἱ πάντες ἀπέθανον· καὶ ὑπὲρ πάντων ἀπέθανεν, ἵνα οἱ ζῶντες μηκέτι ἑαυτοῖς ζῶσιν, ἀλλὰ τῷ ὑπὲρ ἡμῶν ἀποθανόντι καὶ ἐγερθέντι»[69]. Εἰ γὰρ ὁ περιτμηθεὶς ὀφειλέτης ἐστὶν ὅλον τὸν νόμον πληρῶσαι[70], πόσῳ μᾶλλον ὁ περιτμηθεὶς τὴν κατὰ Χριστὸν περιτομήν, ἐν τῇ ἀπεκδύσει ὅλου τοῦ σώματος τῶν ἁμαρτιῶν τῆς σαρκός, ὀφειλέτης ἐστὶ πληρῶσαι τὸ ὑπὸ τοῦ Ἀποστόλου εἰρημένον. Ἐγὼ τῷ κόσμῳ ἐσταύρωμαι καὶ ὁ κόσμος ἐμοί[71]. «Ζῶ δὲ οὐκέτι ἐγώ, ζῇ δὲ ἐν ἐμοὶ Χριστός»[72]. Ὥστε νεκροὺς δεῖ εἶναι τῇ ἁμαρτίᾳ, καὶ μηκέτι δουλεύειν αὐτῇ, καὶ ἀκολουθεῖν τῷ Κυρίῳ, ὅπερ ἐστὶ ζῆν τῷ Θεῷ ὁλοκλήρως[73]. Ἂν δὲ ἁμαρτάνωμεν ἀμεταμελήτως, οὐδὲ τὸ πάθος ἡμᾶς Χριστοῦ ὠφελήσει.

Τέταρτον, περὶ ἐξομολογήσεως καὶ ἀφέσεως ἁμαρτιῶν γράφετε. Πρὸς ὅπερ φαμὲν κατὰ τὸν μέγαν Βασίλειον, ὅτι δεῖ ἕκαστον χριστιανόν, εἴγε μέλλει ἀξιόλογον προκοπὴν ἐπιδείκνυσθαι καὶ ἐν ἕξει τῆς κατὰ τὰ προστάγματα τοῦ Κυρίου ἡμῶν ζωῆς γενέσθαι, μηδὲν μὲν ψυχῆς κίνημα ἀπόκρυφον φυλάττειν παρ’ ἑαυτῷ, μηδένα λόγον ἀβασανίστως προΐεσθαι, ἀλλ’ ἀπογυμνοῦν τὰ κρυπτὰ τῆς καρδίας οὐ τοῖς τυχοῦσιν, ἀλλὰ τοῖς δυναμένοις θεραπεύειν. Καὶ ἀλλαχοῦ, ὅτι ἀναγκαῖον τοῖς πεπιστευμένοις τὴν οἰκονομίαν τῶν μυστηρίων τοῦ Θεοῦ ἐξομολογεῖσθαι τὰ ἁμαρ­τήματα. Οὕτω γὰρ καὶ οἱ πάλαι μετανοοῦντες ἐπὶ τῶν ἁγίων εὑρίσκονται πεποιηκότες. Περὶ δὲ τῆς ἐξουσίας τοῦ ἀφιέναι φησίν, ὅτι οὐκ ἀπολύτως δέδοται, ἀλλ’ ἐν ὑπακοῇ τοῦ μετανοοῦντος καὶ συμφωνίᾳ πρὸς τὸν ἐπιμελούμενον αὐτοῦ τῆς ψυχῆς καὶ ἀληθῆ μετάνοιαν ἐνδειξάμενον. Μετάνοια δέ ἐστι, τὸ μὴ τὰ αὐτὰ ποιεῖν· ὁ γὰρ τοῖς αὐτοῖς ἐπιχειρῶν ἔοικε τῷ κυνὶ τῷ πρὸς τὸν ἴδιον ἔμετον ἐπανιόντι[74]. Δεῖ δὲ καὶ τῇ πράξει καὶ τῇ γνώμῃ τῶν τολμηθέντων ἀφίστασθαι, καὶ φάρμακα ἐπιτιθέναι τοῖς τραύμασι, τἀναντία τῶν ἁμαρτημάτων.

Πέμπτον, περὶ προσφερομένων ἑορτῶν, νηστειῶν, παραδόσεων, καὶ ὅτι δω­ρεὰν πιστεύειν ὀφείλομεν τὸν Χριστὸν ἀφιέναι ἁμαρτίας, καὶ οὐχὶ δικαιοσύνῃ ἡμῶν, καὶ πῶς ἀδύνατον πάσας παραδόσεις διατηρεῖσθαι· ὅθεν περιαλγεῖς εἰσιν αἱ εὐσεβοῦσαι τῶν συνειδήσεων. Πρὸς ἃ Βασιλείου ἀκούσωμεν λέγοντος, «φυλακτέον ἡμῖν, μὴ προφάσει μιᾶς ἐντολῆς ἑτέραν φανῶμεν καταλύειν». Διὸ καὶ περὶ βρώσεως ἐξη­γούμενος, «τῆς σαρκὸς πρόνοιαν μὴ ποιεῖσθε» οὐχ ἁπλῶς φησιν ἀπεφήνατο ὁ Ἀπο­στολος[75],  ἀλλ’ «εἰς ἐπιθυμίας» φησίν. Ὥστε τὸ μὲν ἐπιθυμητικὸν καὶ φιλήδονον τῶν σαρκῶν διὰ τῆς ἀσκήσεως δεῖ ἀποτέμνειν, τὸ δὲ χρειῶδες εἰς τὴν τοῦ καλοῦ χρῆσιν προνοούμενον συντηρεῖν· «βρῶμα γάρ, φησίν, οὐ παρίστησιν ἡμᾶς τῷ Θεῷ»[76]. «Οὐ γάρ ἐστιν ἡ βασιλεία τοῦ Θεοῦ βρῶσις καὶ πόσις, ἀλλὰ δικαιοσύνη καὶ εἰρήνη καὶ χαρὰ ἐν Πνεύματι ἁγίῳ»[77]· δι’ ἃ καὶ ἡ τῶν βρωμάτων ἀποχὴ μετὰ λόγου παραλαμβάνεται. Ἐπεὶ αὐτὸ καθ’ ἑαυτὸ τὴν ἀποχὴν τῶν βρωμάτων ἂν ἐξετάζῃς, φησίν, «οὔτε ἐὰν μὴ φάγωμεν ὑστερούμεθα, οὔτε ἐὰν φάγωμεν περισσεύομεν»[78]. Οὔτε γὰρ οἱ μὴ ἐσθίοντες πλέον τι ἔχουσι τῶν ἐσθιόντων ἐν ἀρετῇ, κατ’ αὐτὸ μόνον τὸ μὴ ἐσθίειν, οὔτε οἱ ἐσθίοντες ἔλαττον τῶν μὴ ἐσθιόντων, κατ’ αὐτὸ μόνον τὸ ἐσθίειν, ἐὰν ἡ ἔνδον αὐτῶν ἀρετὴ ἐξισάζηται. Οὐκοῦν πρὸς τὴν ἐν ψυχῇ ἀρετὴν ἀφορῶντας, δεῖ τὰ περὶ τὸ σῶμα πάντα μετιέναι. Οὐ γὰρ ὄντα καλὰ καθ’ ἑαυτά, διὰ τὴν τοῦ καλοῦ ὑπηρεσίαν καλὰ κοσμούμενα γίνεται. Ὥστε καὶ πάντα τὰ παρὰ τῶν ἁγίων πατέρων παραδεδομένα, ὡς πρὸς τὸν αὐτὸν σκοπὸν ἀφορῶντα, δεῖ φυλάττειν καὶ ἀποδέχεσθαι· «ὁ γὰρ ἀθέτων, φησί, τὸν Θεὸν ἀθετεῖ»[79]. Ὅθεν οὐ δεῖ τὰς τοιαύτας παραδόσεις διασύρειν, κἄν τινες παρὰ τὸν εὐσεβῆ σκοπὸν αὐταῖς καταχρῶνται, ἀλλ’ ἐκείνους ἐπιτιμῶντας νουθετεῖν καὶ τὴν ὀρθὴν κρίσιν ἀποδεικνῦναι, ὡς ὁ μέγας Βασίλειος πεποιηκὼς ἐν πολλοῖς φαίνεται καὶ μάλιστα ἐν τῷ, εἰ εὐπρόσδεκτόν ἐστι τῷ Θεῷ τὸ ἔργον τῆς ἐντολῆς, μὴ ἀκολούθως κατ’ ἐντολὴν τοῦ Θεοῦ γινόμενον. Οὐδὲν γὰρ οὕτω δύναται ποιῆσαι μιμητὴν Χριστοῦ, ὡς τὸ κήδεσθαι τῶν πλησίον. Καὶ οὐ προσήκει τοὺς πι­στοὺς λέγειν, ὅτι τὰς συνειδήσεις βαρύνουσι· «πᾶν γὰρ τὸ ἐκ τοῦ Θεοῦ τὸν κόσμον νικᾷ»[80]. Ὅθεν φησὶν ὁ αὐτός· «τίς οὕτως ἀναίσθητος καὶ ἄπιστος, ὡς ἀρκεσθῆναί ποτε τοῖς ἤδη γενομένοις ἢ παραιτήσασθαί τι ὡς βαρύτερον ἢ κοπιῶδες; Διὸ καὶ τοῦ μονή­ρους βίου, καὶ θείῳ σκοπῷ γινομένου, οὐδεὶς τῶν πιστῶν καταγελᾶν τετόλμηκεν· εἰ τὸ μὲν κατάρξασθαι τούτου πολλοῖς ἴσως τετόλμηται, τὸ δὲ ἀξίως ἐπιτελέσαι ὀλίγοις τάχα που πεπόνηται. Καὶ πάντως, οὐκ ἐν προθέσει μόνον τὸ τέλος ὑπάρχει, ἀλλ’ ἐν τῷ τέλει τὸ κέρδος τῶν πεπονημένων. Ἀλλ’ αὐτὸν μὲν θαυμάζων ἐπαινεῖ ἕκα­στος, τοὺς δὲ νέους καὶ ἀπαιδεύτους νουθετεῖ ὁ δυνάμενος, ὡς ἀλλαχοῦ ὑποτίθεται καὶ ἐντέλλεται. Μάθε σὺ ὁ μονάζων καὶ πιστὸς ἄνθρωπος καὶ τῆς εὐσεβείας ἐργάτης καὶ διδάχθητι εὐαγγελικὴν πολιτείαν» καὶ τὰ ἑξῆς. Καὶ πάλιν, διδάσκων μετὰ ποίας δοκιμασίας δεῖ τοὺς προσιόντας δέχεσθαι, φησί, καὶ ἀπὸ ἡλικίας ἐπιτρέπειν χρὴ καθομολογεῖν ἑαυτοὺς τῷ Θεῷ. Ὁ γὰρ οὕτω ποιῶν γνήσιος ἐν τῇ πρὸς Θεὸν ἀγάπῃ καὶ βέβαιος ἐν πληροφορίᾳ τῆς παρὰ τοῦ Κυρίου μισθαποδοσίας φαίνεται. Ἃ δὲ προσφέρετε τοῦ Παύλου ῥητὰ περὶ παραδόσεων, ἐκ τῶν εἰρημένων ἡ λύσις πρό­δηλος· ἐπεὶ οὐ περὶ εὐσεβῶν παρατηρήσεων καὶ παραδόσεων ὁ ἀπόστολος ἐν ἐκείνοις τοῖς χωρίοις διαλέγεται, ἀλλὰ περὶ αἱρετικῶν καὶ ἄλλων. Ὅθεν καὶ ὁ Χρυσο­στομος ἐν μὲν τῷ δ΄ τῆς πρὸς Τιμόθεον[81] εἰρηκέναι φησί, περὶ Μανιχαίων καὶ Ἐγκρατιστῶν καὶ Μαρκιωνιστῶν· ὥσπερ γὰρ οἱ τῆς πίστεως ἐχόμενοι ἐπ’ ἀσφαλοῦς τῆς ἀγκύρας ὁρμίζονται, οὕτως οἱ ταύτης ἐκπεσόντες οὐδαμοῦ στῆναι δύνανται· ἀλλὰ πολλοὺς ἄνω καὶ κάτω πλανηθέντες πλάνους, τὸ τελευταῖον εἰς αὐτὰ τῆς ἀπωλείας καταφέρονται τὰ βάραθρα. Ἐν δὲ τῷ β΄ τῆς πρὸς Κολοσσαεῖς[82] ἀναιρεῖν φησιν Ἑλληνικὰς καὶ Ἰουδαϊκὰς παρατηρήσεις, ὥστε περὶ τῶν μὴ ἐχομένων τοῦ Χριστοῦ ταῦτα εἰρῆσθαι· ὡς καὶ ἐν τῷ πέμπτῳ τῆς πρὸς Γαλάτας[83], καὶ ἐν τῷ πρώτῳ τῆς πρὸς Τίτον[84] διαλέγεται, ὡς καὶ Βασίλειος. Εἰ δὲ ἡ κατὰ νόμον δικαιοσύνη, σπουδαζομένη τισὶ τῶν ἐν τῷ βαπτίσματι καθομολογησάντων ἑαυτοὺς τῷ Θεῷ, μηκέτι ἑαυτοῖς ζῆν, ἀλλὰ τῷ ὑπὲρ αὐτῶν ἀποθανόντι καὶ ἀναστάντι, μοιχείας κρῖμα ἐπάγει κατὰ τὸν Ἀπόστολον[85], τί ἄν τις εἴποι περὶ παραδόσεων ἀνθρωπίνων;

Περὶ δὲ τῆς ἐκ πίστεως δικαιοσύνης φαμὲν κατὰ τὸν Χρυσοῤῥήμονα, ὅτι διὰ πίστεως ἡ γνῶσις, καὶ πίστεως ἄνευ οὐκ ἔστι τὸν Χριστὸν γνῶναι. Ἰδοὺ τὴν ἀνάστασιν καὶ τὴν γέννησιν οὐδεὶς λογισμὸς παρίστησι, μόνη δὲ ἡ πίστις· ταῦτα ποιεῖ τὴν δικαιοσύνην. Ὁρᾷς οὐχ ἁπλῶς δεῖ τὴν πίστιν εἶναι, ἀλλὰ δι’ ἔργων· οὗτος γὰρ μάλιστα πιστεύει, ὅτι ἀνέστη Χριστός, ὁ παραβόλως ἑαυτὸν τοῖς κινδύνους ἐκδιδούς, ὁ κοινωνῶν αὐτοῦ τοῖς παθήμασι, καὶ τὰ ἑξῆς. Διὰ τοῦτο ἔλεγεν ὁ Ἀπο­στολος, «καὶ εὑρεθῶ ἐν αὐτῷ μὴ ἔχων ἐμὴν δικαιοσύνην τὴν ἐκ τοῦ νόμου, ἀλλὰ τὴν διὰ πίστεως Χριστοῦ, τὴν ἐκ Θεοῦ δικαιοσύνην, ἐπὶ τῇ πίστει τοῦ γνῶναι αὐτὸν καὶ τὴν δύναμιν τῆς ἀναστάσεως αὐτοῦ καὶ τὴν κοινωνίαν τῶν παθημάτων αὐτοῦ, συμμορφούμενος τῷ θανάτῳ αὐτοῦ»[86]. Καὶ πάλιν· «πιστὸς ὁ Θεός»[87], καὶ ἐπαγγελλάμενος σῶσαι, πάντως σώσει, ἀλλ’ ὡς ἐπηγγείλατο· πῶς δὲ ἐπηγγείλατο; ἐὰν ἐθέλωμεν καὶ ἀκούωμεν αὐτοῦ, οὐχ ἁπλῶς, οὐδὲ ὡς ξύλα καὶ λίθους ἀργοῦντας· καλῶς δὲ καὶ τὸ πεποίθαμεν τέθηκε[88], τουτέστι τῇ φιλανθρωπίᾳ αὐτοῦ πιστεύειν δεῖ καὶ τὸ πᾶν ἀναρτᾶν ἐκεῖ. Δεῖ μὲν γὰρ τὸ πᾶν ἐπ’ αὐτὸν ῥίπτειν, ἀλλ’ ἐνεργοῦντας καὶ αὐτούς, καὶ μέχρι τοῦ ἐλθεῖν ἡμᾶς εἰς ἐσχάτας ἀναπνοὰς τὴν ἀρετὴν ἡμῖν παρεῖναι. Μὴ τοίνυν ἁπλῶς ἐχώμεθα τοῦ Χριστοῦ, ἀλλ’ ἀκολουθῶμεν αὐτῷ· ἂν γὰρ διαστῶμεν, ἀπολλύμεθα· οἱ γὰρ μακρύνοντες ἑαυτοὺς τοῦ Χριστοῦ, ἀπόλλυνται. Κολλώμεθα δὲ αὐτῷ διὰ τῶν ἔργων· «ὁ γὰρ τηρῶν, φησί, τὰς ἐντολάς μου, ἐν ἐμοὶ μένει»[89]· καὶ γὰρ διὰ πολλῶν ὑποδειγμάτων ἡμᾶς ἑνοῖ. Σκόπει δέ, αὐτὸς ἡ κεφαλή, ἡμεῖς τὸ σῶμα· αὐτὸς ὁ θεμέλιος, ἡμεῖς οἰκοδομή[90]· αὐτὸς ἄμπελος, ἡμεῖς κλήματα[91]. Ταῦτα πάντα ἕνωσιν ἐμφαίνει, καὶ οὐδὲν μέσον κενὸν ἀφίησιν εἶναι, οὐδὲ τὸ μικρότατον· ὁ γὰρ μικρὸν ἀποστάς, καὶ πολὺ προϊών, ἀποστήσεται· τῆς δὲ ῥίζης τὸ κλῆμα κἂν μικρὸν ἀποκοπῇ, γέγονεν ἄχρηστον. Ὥστε, τὸ μικρότατον οὐκ ἔστι μικρόν, ἀλλὰ σχεδὸν τὸ ὅλον ἐστίν· ὅταν οὖν μικρόν τι πλημμελήσωμεν ἢ καὶ ῥᾳθυμήσωμεν, μὴ παρίδωμεν τὸ μικρόν, ἐπεὶ ταχέως παροφθὲν τοῦτο μέγα γίνεται.

Πρὸς δὲ τὸ περὶ μοναχῶν λέγομεν, κατὰ τὸν μέγαν Βασίλειον, ὡς ὁ φιλαν­θρωπος Θεός, κηδόμενος τῆς ἡμῶν σωτηρίας, εἰς δύο διεῖλε βίους τὴν τῶν ἀνθρώπων διαγωγήν, εἰς συζυγίαν λέγω καὶ παρθενίαν, ἵνα ὁ μὴ δυνάμενος ὑπενεγκεῖν τὸν τῆς παρθενίας ἆθλον, ἔλθῃ ἐπὶ συνοίκησιν γυναικός, ἐκεῖνο εἰδώς, ὡς ἀπαιτηθήσεται λόγον σωφροσύνης καὶ ἁγιασμοῦ καὶ τῆς πρὸς τοὺς ἐν συζυγίαις καὶ τεκνοτροφίαις ἁγίους ὁμοιώσεως. Ἀπαιτηθήσεται γὰρ πᾶς τοὺς καρποὺς τῆς πρὸς Θεὸν ἀγάπης καὶ τοῦ πλησίον καὶ τῆς παρατροπῆς τῶν ἐντολῶν, καὶ πασῶν τίσει δίκας, καθὼς ὁ Κύριος ἐν εὐαγγελίοις δηλοῖ λέγων, «ὁ ἀγαπῶν πατέρα ἢ μη­τέρα ὑπὲρ ἐμὲ οὐκ ἔστι μου ἄξιος»[92]. Μὴ τοίνυν, ὦ οὗτος, ἀναπέσῃς, ὁ πρὸς κοι­νωνίαν γυναικὸς προῃρημένος, ὡς ἐπ’ ἐξουσίας ἔχων τὸν κόσμον περιβαλέσθαι· πλείων γάρ σοι πόνων καὶ φυλακῆς χρεία πρὸς τὴν τῆς σωτηρίας ἐπιτυχίαν. Σὺ δέ, ὁ τῶν οὐρανίων πολιτευμάτων ἐραστὴς καὶ τῆς ἀγγελικῆς διαγωγῆς πραγματευτὴς καὶ τῶν ἁγίων μαθητῶν τοῦ Χριστοῦ συστρατιώτης γενέσθαι ἐπιζητῶν, τόνωσον σεαυτὸν πρὸς τὴν ὑπομονὴν τῶν θλίψεων, καὶ ἀνδρείως πρόσελθε τῇ συγ­κλήτῳ τῶν μοναχῶν, καὶ γενοῦ ζηλωτὴς τῶν ὀρθῶς βιούντων, καὶ τούτων τὰς πράξεις ἔγγραφε τῇ σῇ καρδίᾳ. Εὔχου γενέσθαι τῶν ὀλίγων, σπάνιον γὰρ τὸ ἀγαθόν, διὸ καὶ ὀλίγοι εἰσὶν οἱ εἰσερχόμενοι εἰς τὴν βασιλείαν· ἣν εἰ βούλει ἁρπάσαι, γενοῦ βιαστής. Ὑπόταξόν σου τὸν αὐχένα τῷ ζυγῷ τοῦ Χριστοῦ, σφίγξον τὰ ζεῦγλα περὶ τὸν τράχηλόν σου, θλιβέτω αὐτὸς τὸν σὸν αὐχένα· λέπτυνον αὐτὸν τῷ πόνῳ τῶν ἀρετῶν ἐν νηστείαις, ἐν ἀγρυπνίαις, ἐν ὑποταγῇ, ἐν ἡσυχίᾳ, ἐν ψαλμῳδία, ἐν προσ­ευχῇ, ἐν δάκρυσιν, ἐν χειρουργίῳ, ἐν ὑπομονῇ πάσης θλίψεως ἐπερχομένης σοι ἔκ τε δαιμόνων καὶ ἀνθρώπων. Τῆς δὲ τοιαύτης σπουδῆς συνεργός ἐστιν ἡ παρθενία, τοῖς κατὰ λόγον μετιοῦσι τοῦτο τὸ χάρισμα. Οὐ γὰρ μόνῳ τῷ φείσασθαι τῆς παιδοποιΐας κατορθοῦται τὸ χάρισμα τῆς παρθενίας, ἀλλ’ ἅπας ὁ βίος καὶ ἡ ζωὴ καὶ τὸ ἦθος παρθενεύειν ὀφείλει, διὰ παντὸς ἐπιτηδεύματος τοῦ ἀγάμου τὴν ἀφθορίαν ἐπιδεικνυμένου. Οὐκοῦν, εἴπερ ἐπιθυμοῦμεν καθ’ ὁμοιότητα τοῦ Θεοῦ[93] τὸν χαρακτῆρα τῆς ψυχῆς ἡμῶν διὰ τῆς ἀπαθείας καλλωπισθῆναι, ἵνα διὰ τούτου καὶ ἡ τῆς ζωῆς ἡμῖν ἀϊδιότης προσγένηται, προσέχωμεν ἑαυτοῖς, μή ποῦ τι τῆς ἐπαγγελίας ἀνάξιον ποιοῦντες, ὑπὸ τὸ κρῖμα τοῦ Ἀνανίου γενώμεθα[94]. Ἐξῆν γὰρ τῷ Ἀνανίᾳ τὴν ἀρχὴν μὴ ἐπαγγέλλεσθαι τῷ Θεῷ τὴν κτῆσιν, ἀλλ’ ἐπειδὴ πρὸς τὴν ἀνθρωπίνην ἀπιδὼν δόξαν, τὸ μὲν κτῆμα διὰ τῆς ἐπαγγελίας τῷ Θεῷ ἀφιέρωσεν, ὡς ἂν θαυμασθείη παρὰ τῶν ἀνθρώπων ἐπὶ τῇ φιλοτιμίᾳ, τοῦ τιμήματος δὲ ἐνοσφίσατο, καὶ τοιαύτην ἐκίνησε τοῦ Κυρίου τὴν ἀγανάκτησιν, ἧς ὑπηρέτης ὁ Πέτρος ἦν, ὡς μηδὲ μετανοίας θύραν εὑρεῖν.

Οὐκοῦν πρὸ τῆς ἐπαγγελίας τοῦ σεμνοῦ βίου ἔξεστι τῷ βουλομένῳ, κατὰ τὸ συγκεχωρημένον καὶ ἔννομον, εἰς ἀκολουθίαν βίου ἐλθεῖν καὶ ἑαυτὸν ἐπιδοῦναι τῇ συζυγίᾳ τοῦ γάμου· προληφθέντα δὲ διὰ τῆς οἰκείας ὁμολογίας, φυλάσσειν προσήκει ἑαυτὸν τῷ Θεῷ, καθάπερ τινῶν ἀναθημάτων ἱερῶν, ὡς ἂν μὴ τῷ τῆς ἱεροσυλίας ἐνέχοιτο κρίματι, τὸ ἀφιερωμένον διὰ τῆς ἐπαγγελίας τῷ Θεῷ σῶμα πάλιν τῇ τοῦ κοινοῦ βίου ὑπηρεσίᾳ καταρυπώσας. Λέγω δὲ τοῦτο, οὐ μόνον πρὸς τὸ ἓν εἶδος τὸν πάθους βλέπων, καθώς τινες οἴονται, ἐν μόνῃ τοῦ σώματος φυλακῇ τὸ κατόρθωμα τῆς παρθενίας περισώζοντες, ἀλλὰ κατὰ πάντα τρόπον παθητικῆς διαθέσεως τὸν μέλλοντα φυλάσσειν ἑαυτὸν τῷ Θεῷ μηδενὶ τῶν κοσμικῶν παθημάτων ἐμμολυνθῆναι· πάντα γὰρ τὰ διὰ πάθους γινόμενα λυμαίνεταί πως τῇ τῆς ψυχῆς καθαρότητι καὶ πρὸς τὴν θείαν ἐμποδίζει ζωήν. Πρὸς ταῦτα τοίνυν χρὴ βλέπειν τὸν ἀποταξάμενον τῷ βίῳ, ὡς μηδενὶ τρόπῳ τὸ τοῦ Θεοῦ σκεῦος ἑαυτὸν τῇ ἐμπαθεῖ χρήσει καταμολύνειν. Λογίζεσθαι δὲ ἐκεῖνα μάλιστα χρή, ὅτι διαβὰς τὰ μέτρα τῆς ἀνθρωπίνης φύσεως, πρὸς τὴν ἀσώματον πολιτείαν ἑαυτὸν μετέστησεν, ὁ τὸν τῶν ἀγγέλων βίον ἑλόμενος· ἴδιον γὰρ τοῦτο τῆς ἀγγελικῆς φύσεώς ἐστι τὸ ἀπηλλάχθαι τῆς γαμικῆς συζυγίας, μηδὲ πρὸς ἄλλο τι κάλλος μετεωρίζεσθαι, ἀλλ’ εἰς τὸ θεῖον πρόσωπον διηνεκῶς ἀτενίζειν. Λυθῆναι οὖν δεῖ τῶν δεσμῶν τῆς προσπαθείας τοῦ βίου τόν γε ἀληθινῶς τῷ Θεῷ ἀκολουθήσειν μέλλοντα· τοῦτο δὲ διὰ παντελοῦς ἀναχωρήσεως καὶ λήθης τῶν παλαιῶν ἐθῶν κατορθοῦται· ὡς εἰ μή γε ἀποξενώσαιμεν ἑαυτοὺς καὶ συγγενείας σαρκικῆς καὶ κοινωνίας βίου, οἱονεῖ πρὸς ἕτερον κόσμον διὰ τῆς σχέσεως μεταβαίνοντες, κατὰ τὸν εἰπόντα, «ἡμῶν γὰρ τὸ πολίτευμα ἐν οὐρανοῖς ὑπάρ­χει»[95], ἀμήχανον ἡμᾶς τοῦ σκοποῦ περιγενέσθαι τῆς πρὸς Θεὸν εὐαρεστήσεως, τοῦ Κυρίου ὁριστικῶς εἰπόντος, ὅτι «οὕτω πᾶς ἐξ ὑμῶν, ὃς οὐκ ἀποτάσσεται πᾶσι τοῖς ὑπάρχουσιν αὑτοῦ, οὐ δύναται εἶναί μου μαθητής»[96]. Τοῦτο δὲ ποιήσαντας, πάσῃ φυλακῇ τηρεῖν προσήκει τὴν αὑτῶν καρδίαν, ὡς μήτε τὴν περὶ Θεοῦ ἔννοιαν ἐκβαλεῖν ἢ τὴν μνήμην τῶν θαυμασίων αὐτοῦ φαντασίαις τῶν ματαίων καταρυπαίνειν, ἀλλὰ διὰ τῆς διηνεκοῦς καὶ καθαρᾶς μνήμης τῶν θείων ἐντετυπωμένην ταῖς ψυχαῖς ἡμῶν ὥσπερ σφραγίδα ἀνεξάλειπτον τὴν ὁσίαν τοῦ Θεοῦ ἔννοιαν περιφέρειν. Οὕτω γὰρ ἡμῖν περιγίνεται ἡ τοῦ Θεοῦ ἀγάπη, ἅμα τε διεγείρουσα πρὸς τὴν ἐργασίαν τῶν ἐντολῶν τοῦ Κυρίου, καὶ ὑπ’ αὐτῶν πάλιν αὐτὴν συντηρουμένην πρὸς τὸ διαρκὲς καὶ ἀδιάπτωτον. Καὶ τοῦτο δείκνυσιν ὁ Κύριος, ποτὲ μὲν λέγων, «ἐὰν ἀγαπᾶτέ με, τὰς ἐντολάς μου τηρήσατε»[97], ποτὲ δὲ ὅτι, «ἐὰν τὰς ἐντολάς μου τηρήσητε, μενεῖτε ἐν τῇ ἀγάπῃ μου»[98], τοὺς τοιούτους δὲ τελείους ἀλλαχοῦ καλεῖ ὁ Κύριος[99].

Ὅθεν οὐ δεῖ θαυμάζειν, εἰ καὶ ὁ βίος τῶν ὀρθῶς βιούντων μοναχῶν καλεῖται τέλειος. Διὰ γὰρ τοῦ τῆς παλιγγενεσίας λουτροῦ, φησὶν ὁ Χρυσόστομος, τὰ πρότερα ἀφῆκε πάντα, μετὰ δὲ τὴν ἄφεσιν ταύτην καὶ τὸ λουτρὸν καὶ τὴν ἐκ τῆς μετανοίας πάλιν βοήθειαν τῷ ἁμαρτάνοντι δέδωκεν. «Ἐὰν ὦσιν αἱ ἁμαρτίαι ὑμῶν ὡς φοινικοῦν, ὡς χιόνα λευκανῶ»[100], καὶ πρὸς τὴν ἐναντίαν ἕξιν μεταστήσω· διὸ οὐ τὸ πεσεῖν οὕτω χαλεπόν, ὡς τὸ πεσόντα κεῖσθαι. Διὸ χρὴ τὸν τῶν μοναχῶν βίον ἐπαινεῖν καὶ μὴ ἐξευτελίζειν· ὁ γὰρ τιμῶν τοὺς τοιούτους ἐναρέτους, καὶ τὸν Θεὸν τιμήσει· ὁ δὲ μαθὼν τούτους καταφρονεῖν, ὁδῷ προβαίνων, καὶ εἰς τὸν Θεὸν ὑβρίσει ποτέ· ὁ δεχόμενος, φησίν, ὑμᾶς, ἐμὲ δέχεται, καὶ ὁ ἀθετῶν, ἀθετεῖ[101]. Τούτους δὲ καὶ ἡμεῖς μιμώμεθα, καὶ πανταχοῦ τὸν Θεὸν δοξάζωμεν διὰ τῆς κατὰ τὸν βίον ἐπιμελείας. Καὶ οὐ δύναταί τις εἰπεῖν, ὅτι οὐχ οἷόν τε τὴν σήμερον τοιούτους γενέσθαι· ἀδίδακτος γὰρ ἡ πρὸς Θεὸν ἀγάπη. Καὶ ὁ νόμος τῶν σπερματικῶς ἐνυπαρχουσῶν ἡμῖν δυνά­μεων γεωργός ἐστι καὶ τροφεύς. Ἐπειδὴ δὲ ἀγαπᾶν προστετάγμεθα τὸν πλησίον ὡς ἑαυτούς, καταμάθωμεν εἰ καὶ δύναμιν πρὸς ἐκπλήρωσιν τῆς ἐντολῆς ταύτης ἔχομεν παρὰ τοῦ Θεοῦ. Τίς οὖν οὐκ οἶδεν, ὅτι ἥμερον καὶ κοινωνικὸν ζῷον ὁ ἄνθρωπος, καὶ οὐχὶ μοναστικὸν οὐδὲ ἄγριον; οὐδὲν γὰρ οὕτως ἴδιον τῆς φύσεως ἡμῶν, ὡς τὸ κοινωνεῖν ἀλλήλοις καὶ χρῄζειν ἀλλήλων καὶ ἀγαπᾶν τὸ ὁμόφυλον. Ὧν οὖν αὐτὸς ὁ Κύριος ἔδωκεν ἡμῖν προλαβὼν τὰ σπέρματα, τούτων ἀκολούθως καὶ τοὺς καρποὺς ἐπιζητεῖ λέγων, «ἐντολὴν καινὴν δίδωμι ὑμῖν, ἵνα ἀγαπᾶτε ἀλλήλους»[102]. Καὶ πρὸς τὴν τοιαύτην ἐντολὴν διεγεῖραι βουλομένος ἡμῶν τὴν ψυχήν, ἀπόδειξιν τῶν αὐτοῦ μαθητῶν οὐ σημεῖα καὶ δυνάμεις παραδόξους ἀπῄτησε, καίτοι καὶ τού­των Πνεύματι ἁγίῳ χαρισάμενος τὴν ἐνέργειαν· ἀλλὰ τί φησιν; «ἐν τούτῳ γνώσονται πάντες ὅτι ἐμοὶ μαθηταί ἐστε, ἐὰν ἀγάπην ἔχητε ἐν ἀλλήλοις»[103]· καὶ οὕτω πανταχοῦ τὰς ἐντολὰς ταύτας συνάπτει. Ὥστε τὴν εἰς τὸν πλησίον εὐποιΐαν εἰς ἑαυτὸν μετατίθησιν· «ἐπείνασα γάρ, φησί, καὶ ἐδώκατέ μοι φαγεῖν»[104]· εἶτα ἐπάγει· «ἐφ’ ὅσον ἐποιήσατε ἑνὶ τούτων τῶν ἀδελφῶν μου τῶν ἐλαχίστων, ἐμοὶ ἐποιήσατε»[105]. Οὐκοῦν διὰ μὲν τῆς πρώτης ἐστὶ τὸ κατορθῶσαι καὶ τὴν δευτέραν, διὰ δὲ τῆς δευτέρας αὖθις ἐπανελθεῖν ἐπὶ τὴν πρώτην· καὶ ἀγαπῶντα μὲν τὸν Κύριον, ἀγαπᾶν ἀκολούθως καὶ τὸν πλησίον· «ὁ γὰρ ἀγαπῶν με, εἶπεν, τὰς ἐντολάς μου τηρήσει· αὕτη δέ ἐστιν ἡ ἐμὴ ἐντολή, ἵνα ἀγαπᾶτε ἀλλήλους, καθὼς ἐγὼ ἠγάπησα ὑμᾶς»[106]· ἀγαπῶντα δὲ πάλιν τὸν πλησίον, τὴν εἰς τὸν Θεὸν ἀγάπην ἀποπληρῶν, αὐτοῦ εἰς ἑαυ­τὸν ἀποδεχόμενου τὴν χάριν. Διόπερ ὁ μὲν πιστὸς θεράπων τοῦ Θεοῦ Μωσῆς τοσαύτην ἐπεδείκνυτο τὴν ἀγάπην τὴν εἰς τοὺς ἀδελφούς, ὥστε καὶ ἐξαλειφθῆναι ᾑρεῖτο ἐκ τῆς βίβλου τοῦ Θεοῦ, εἰς ἣν ἐγέγραπτο, εἰ μὴ συγχωρηθείη τῷ λαῷ τὸ ἁμάρτημα[107].

Ἣν δὴ περιέχοντες, οὐκ ἐξουθενεῖν δίκαιον τὰ παρὰ τῶν πατέρων προστεταγμένα. Ὅθεν καὶ Βασίλειος· τῶν μὲν ἐπιτασσόντων ἡ διαφορὰ οὐδὲν ὀφείλει παραβλάπτειν τὴν ὑπακοὴν τῶν ὑποτασσομένων· οὔτε γὰρ Μωσῆς παρήκουσε τοῦ Ἰωθόρ, ἀγαθὰ συμβουλεύσαντος[108]· τῶν δὲ ἐπιταγμάτων διαφορᾶς οὐκ ὀλίγης οὔσης, (τὰ μὲν γὰρ ἐναντίως ἔχει πρὸς τὴν ἐντολὴν τοῦ Κυρίου, ἢ παραφθείροντα αὐτήν, ἢ μολύνοντα πολλαχῶς ἐπιμιξίᾳ τοῦ κεκωλυμένου, τὰ δὲ συνεμπίπτει τῇ ἐντολῇ, τὰ δέ, κἂν μὴ συνεμπίπτῃ κατὰ τὸ προφανές, ἀλλὰ συμβάλλεται, καὶ οἱονεὶ βοήθειά τίς ἐστι τῆς ἐντολῆς), ἀναγκαῖον μεμνῆσθαι τοῦ Ἀποστόλου, εἰπόντος· «προφητείας μὴ ἐξουθενεῖτε· πάντα δὲ δοκιμάζοντες, τὸ καλὸν κατέχετε· ἀπὸ παντὸς ἔργου πονηροῦ ἀπέχεσθε»[109]· καὶ πάλιν· «λογισμοὺς καθαιροῦντες καὶ πᾶν ὕψωμα ἐπαιρόμενον κατὰ τῆς γνώσεως τοῦ Θεοῦ, καὶ αἰχμαλωτίζοντες πᾶν νόημα εἰς τὴν ὑπακοὴν τοῦ Χριστοῦ»[110]. Ὥστε, εἰ μέν τι συμπίπτον τῇ ἐντολῇ τοῦ Κυρίου ἢ συμβαλλόμενον ἐπιταχθῶμεν, ὡς τοῦ Θεοῦ θέλημα σπουδαιότερον καὶ ἐπιμελέστερον καταδέχεσθαι χρή, πληροῦντας τὸ εἰρήμενον, «ἀνεχόμενοι ἀλλήλων ἐν ἀγάπῃ»[111] Χριστοῦ. Ὅταν δέ τι ἐναντίον τῇ τοῦ Κυρίου ἐντολῇ παραφθεῖρον ἢ μολῦνον αὐτὴν ἐπιταχθῶμεν παρά τινος, καιρὸς εἰπεῖν τότε, «πειθαρχεῖν δεῖ Θεῷ μᾶλλον ἢ ἀνθρώποις»[112], μνημονεύοντες τοῦ Κυρίου λέγοντος· «ἀλλοτρίῳ δὲ οὐ μὴ ἀκολουθήσουσιν, ἀλλὰ φεύξονται ἀπ’ αὐτοῦ, ὅτι οὐκ οἴδασι τῶν ἀλλοτρίων τὴν φωνήν»[113]· καὶ τοῦ Ἀποστόλου, τολμήσαντος ὑπέρ τῆς ἡμετέρας ἀσφαλείας καὶ αὐτῶν καθάψασθαι τῶν Ἀγγέλων, δι’ ὧν φησι· «κἂν ἡμεῖς αὐτοὶ ἢ ἄγγελος ἐξ οὐρανοῦ εὐαγγελίζηται ὑμῖν ἄλλο τι, παρ’ ὃ εὐηγγελισάμην ὑμῖν, ἀνάθεμα ἔστω»[114]. Ἐξ ὧν παιδευόμεθα, ὅτι κἂν πολυγνήσιός τις ἢ καὶ ὑπερβαλλόντως ἔνδοξος, ὁ κωλύων τὸ ὑπὸ τοῦ Κυρίου προστεταγμένον ἢ προτρέπων ποιεῖν τὰ παρ’ αὐτοῦ κωλυόμενα, φευκτὸς καὶ βδελυκτὸς ὀφείλει εἶναι ἑκάστῳ τῶν ἀγαπώντων τὸν Κύριον.

Ὅπερ ἐπὶ τῶν προειρημένων οὐ δύναταί τις προφασίζεσθαι. Τὰ γὰρ συνοδικῶς ἐπιταχθέντα ἅπαντες οἱ πιστοὶ δέχονται, ὡς συνῳδὰ τοῖς τῆς θεοπνεύστου Γραφῆς. Διὸ καὶ οὔτε τὸ πνικτὸν παρ’ ἡμῖν μεταλαμβάνεται μέχρι καὶ σήμερον, ἀλλ’ ἀποστρεφόμεθα, τοῖς ὑπὸ τῶν πατέρων ῥηθεῖσι καὶ ἀποστόλων ἐμμένοντες· γέγραπται γάρ, «ἀπέχεσθε εἰδωλοθύτου, αἵματος καὶ πνικτοῦ»[115]· καὶ ἐν τῷ ς΄ κα­νόνι καὶ ξζ΄ τῆς ἕκτης συνόδου λέγεται, «εἴ τις αἷμα ζῴου ἐσθίει, ἀφοριζέσθω»· καὶ ὁ Βασίλειος περὶ τούτων νομοθετῶν λέγει· «εὑρίσκω τοίνυν ἀναλαβὼν τὰς θείας Γραφὰς ἐν τῇ παλαιᾷ καὶ καινῇ Διαθήκῃ, οὔτε ἐν τῷ πλήθει τῶν ἁμαρτανόντων, οὔτε ἐν τῷ μεγέθει τῶν ἁμαρτημάτων, ἐν μόνῃ δὲ τῇ παραβάσει· οὗτινος οὖν προσ­τάγματος, σαφῶς κρινομένην τὴν πρὸς Θεὸν ἀπείθειαν, καὶ κοινὸν κατὰ πάσης παρακοῆς τοῦ Θεοῦ κρῖμα». Καὶ πάλιν· «ἐκ μὲν οὖν τούτων καὶ τῶν τοιούτων φανερὸν εἶναι ἐλογιζόμην, ὅτι καθόλου μὲν ἡ τῶν παθῶν κακία διὰ τὴν περὶ Θεοῦ ἀγνωσίαν ἢ ἀδόκιμον γνῶσιν ἐγγίνεται· ἰδίως δὲ ἡ διαφωνία τῶν πολλῶν πρὸς ἀλλήλους διὰ τὸ ἀναξίους ἡμᾶς αὐτοὺς κατασκευάσαι τῆς τοῦ Θεοῦ ἐπιστασίας ἐπισυμβαίνει. Πρὸς δὲ τὴν ἐπίσκεψιν τοῦ τοιούτου βίου, εἴποτε δεῖ καὶ ἐλθεῖν, ἐβουλευσάμην, οὔτε μετρεῖν εἶχον τὸ μέγεθος τῆς τοιαύτης ἀνοησίας ἢ ἀλογίας ἢ ἀπονοίας, ἢ διὰ τὸ ὑπερβάλλον τῆς κακίας, ἢ οὐκ ἔχω τὶ εἴπω». Εἰ γὰρ καὶ ἐν ἀλόγοις οὕτω κατορθουμένην εὑρίσκομεν τὴν ἐν ἀλλήλοις συμφωνίαν, διὰ τὴν πρὸς τὸ καθηγούμενον εὐπείθειαν, τί ἂν εἴποιμεν ἡμεῖς ἐν τοσαύτῃ μὲν τῇ πρὸς ἀλλήλους διαστάσει, τοσαύτῃ δὲ τῇ πρὸς τὰς ἐντολάς τοῦ Κυρίου ἐναντιότητι εὑρισκόμενοι· ἢ οὐχὶ ταῦτα πάντα ἡγούμεθα, νῦν μὲν εἰς διδασκαλίαν καὶ ἐντροπὴν ἡμετέραν ὑπὸ τοῦ Θεοῦ προτεθῆσθαι, ἐν δὲ τῇ μεγάλῃ καὶ φοβερᾷ τῆς κρίσεως ἡμέρᾳ εἰς αἰσχύνην καὶ κατάκρισιν τῶν μὴ πεπαιδευμένων προσενεχθήσεσθαι ὑπ’ αὐτοῦ τοῦ εἰπόντος, ὅτι «ἔγνω βοῦς τὸν κτησάμενον καὶ ὄνος τὴν φάτνην τοῦ κυρίου αὐτοῦ, Ἰσραὴλ δέ με οὐκ ἔγνω καὶ ὁ λαός μου οὐ συνῆκε»[116], καὶ πολλὰ τοιαῦτα. Καὶ τὸ ὑπὸ τοῦ ἀποστόλων εἰρημένον· «εἴτε πάσχει ἓν μέλος, συμπάσχει πάντα τὰ μέλη», καὶ τὸ «ἵνα μὴ ᾖ σχίσματα ἐν τῷ σώματι, ἀλλὰ τὸ αὐτὸ μεριμνῶσιν ὑπὲρ ἀλλήλων τὰ μέλη»[117], ὑπὸ μιᾶς δηλονότι κινούμενα τῆς ἐνοικούσης ψυχῆς. Τίνος ἕνεκεν οὕτως ᾠκοδομήθη; ἐγὼ μὲν οἶμαι, ἵνα σῴζηται ἡ τοιαύτη ἀκολουθία τε καὶ εὐταξία, πολλῷ πλέον παρὰ τῇ Ἐκκλησίᾳ τοῦ Θεοῦ, πρὸς ἣν εἴρηται, «ὑμεῖς δέ ἐστε σῶμα Χριστοῦ καὶ μέλη ἐκ μέρους»[118], κρατούσης δηλαδὴ καὶ συναπτούσης ἕκαστον τῷ ἄλλῳ πρὸς ὁμόνοιαν τῆς μιᾶς καὶ μόνης ἀληθοῦς κεφαλῆς, ἥτις ἐστὶν ὁ Χριστός· παρ’ οἷς δὲ οὐχ ὁμόνοια κατορθοῦται, οὐχ ὁ σύνδεσμος τῆς εἰρήνης τηρεῖται, οὐχὶ ἐν πνεύματι, πρᾳότης φυλάσ­σεται, ἀλλὰ καὶ διχοστασία καὶ ἔρις καὶ ζῆλος εὑρίσκεται, πολλῆς μὲν τόλμης ἂν εἴη μέλη Χριστοῦ τοὺς τοιούτους ὀνομάζειν, ἢ ὑπ’ αὐτοῦ ἄρχεσθαι λέγειν. Ἁπλῆς δὲ διανοίας μὴ μετὰ παῤῥησίας εἰπεῖν, ὅτι κρατεῖ ἐκεῖ καὶ βασιλεύει τὸ τῆς σαρκὸς φρόνημα, κατὰ τὴν τοῦ ἀποστόλου φωνήν, λέγοντος μὲν ὁριστικῶς, «ὅτι ᾧ παριστά­νετε ἑαυτοὺς δούλους εἰς ὑπακοήν, δοῦλοί ἐστε ᾧ ὑπακούετε»[119]· διεξιόντος δὲ σαφῶς τοῦ τοιούτου φρονήματος τὰ ἰδιώματα, ὡς ὅταν λέγῃ· «ὅπου γὰρ ἐν ὑμῖν ζῆλος καὶ ἔρις καὶ διχοστασίαι, οὐχὶ σαρκικοί ἐστε;»[120] διδάσκοντός τε ἅμα ἀποφαντικῶς τό τε χαλεπὸν αὐτῶν τῆς ἐκβάσεως καὶ τὸ ἀκοινώνητον πρὸς θεοσέβειαν· δι’ ὧν φησιν, ὅτι «τὸ φρόνημα τῆς σαρκός, ἔχθρα εἰς Θεόν· τῷ γὰρ νόμῳ τοῦ Θεοῦ οὐχ ὑποτάσσε­ται, οὐδὲ γὰρ δύναται»[121]· διό φησιν ὁ Κύριος· «οὐδεὶς δύναται δυσὶ κυρίοις δουλεύειν»[122], οὐδὲ πληροῦν τὸ ἐν ταῖς Πράξεσιν εἰρημένον, ὅτι «τοῦ πλήθους τῶν πιστευσάντων ἦν ἡ καρδία καὶ ἡ ψυχὴ μία»[123]. Οὐδενὸς μὲν δηλονότι τὸ ἴδιον θέλημα ἱστῶντος, πάν­των δὲ ζητούντων κοινῇ ἐν ἑνὶ τῷ ἁγίῳ Πνεύματι τὸ τοῦ ἑνὸς Κυρίου Ἰησοῦ Χρι­στοῦ θέλημα, εἰπόντος «καταβέβηκα ἐκ τοῦ οὐρανοῦ, οὐχ ἵνα ποιῶ τὸ θέλημα τὸ ἐμόν, ἀλλὰ τὸ θέλημα τὸν πέμψαντός με πατρός»[124].

Στοιχῶμεν τοίνυν τῷ κανόνι τῶν ἁγίων, ὡς «ἐποικοδομηθέντες ἐπὶ τῷ θεμελίῳ τῶν ἀποστόλων καὶ προφητῶν, ὄντος ἀκρογωνιαίου λίθου αὐτοῦ τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, ἐν ᾧ πᾶσα οἰκοδομὴ συναρμολογουμένη αὔξει εἰς ναὸν ἅγιον ἐν Κυρίῳ»[125]. «Ὁ δὲ Θεὸς τῆς εἰρήνης ἁγιάσαι ἡμᾶς ὁλοτελεῖς, καὶ ὁλόκληρον ἡμῶν τὸ πνεῦμα καὶ ἡ ψυχὴ καὶ τὸ σῶμα ἀμέμπτως ἐν τῇ παρουσίᾳ τοῦ Κυρίου τηρηθείη»[126]. Πιστὸς δὲ ὁ Θεός, ὁ καλῶν ὑμᾶς καὶ ἡμᾶς, καὶ πάντας θέλων σωθῆναι[127], ὃς καὶ ποιή­σει, ἐὰν τὰς ἐντολὰς αὐτοῦ τηρήσωμεν, ὅπερ τὸ κεφάλαιόν ἐστι τῆς σωτηρίας πάν­των, καὶ ὧν ἄνευ σωθῆναι ἀδύνατον, τῇ χάριτι τοῦ Χριστοῦ, ἐν Πνεύματι ἁγίῳ, ὡς δεδήλωται καὶ μερικῶς σεσαφήνισται. Μὴ οὖν ἐξ ἡμισείας τὸν Θεὸν γνωρίζωμεν, μηδ’ ἀφορμὴν ῥᾳθυμίας τὴν αὐτοῦ φιλανθρωπίαν λαμβάνωμεν, ἀλλὰ πρόσχωμεν νηφόντως τοῖς λεγομένοις, καὶ εἰς ἔργον προαγαγεῖν τὰ θεῖα δόγματα σπουδαίως ἐπειχθῶμεν, πρὸς οὐδὲν ἀφορῶντες ἕτερον ἢ πρὸς τὸν εἰπόντα, «πῦρ ἦλθον βαλεῖν, καὶ τὶ ἤθελον, εἰ ἤδη ἄνηφθη»[128]. Καὶ τούτου τοῦ πυρὸς τὴν ἐνέργειαν ζητῶν ὁ μακά­ριος Δαυῒδ ἔλεγε· «δοκίμασόν με, Κύριε, πύρωσόν με, πύρωσον τοὺς νεφρούς μου καὶ τὴν καρδίαν μου»[129]. Τοῦτο τὸ πῦρ, τὴν ἐν τῷ ἔνδον ὀφθαλμῷ δοκὸν κατακαῖον, καθαρὸν ἀποκαθίστησιν, ἵνα, ἀπολαβὼν τὸ κατὰ φύσιν διορατικόν, ὁρᾷ διηνεκῶς τὰ τοῦ Θεοῦ θαυμάσια, κατὰ τὸν λέγοντα, «ἀποκάλυψον τοὺς ὀφθαλμούς μου, καὶ κατα­νοήσω τὰ θαυμάσια ἐκ τοῦ νόμου σου»[130]. Τοῦτο τοιγαροῦν τὸ πῦρ δαιμόνων ἐστὶ φυγαδευτήριον, κακίας τε καυστικόν, ἀναστάσεως δύναμις καὶ ἀθανασίας ἐνέργεια, ψυχῶν ἁγίων φωτισμὸς καὶ λογισμῶν δυνάμεων σύστασις. Τοῦτο τὸ πῦρ εὐξώμεθα καὶ εἰς ἡμᾶς φθάσαι, ἵνα πάντοτε ἐν φωτὶ περιπατοῦντες ἔργων ἀγαθῶν μηδὲ πρὸς βραχὺ προσκόψωμέν ποτε, ἀλλ’ ὡς φωστῆρες ἐν κόσμῳ φαινόμενοι, λόγον ζωῆς ἐπέχωμεν[131] ἀϊδίως, ἵν’ ἀπολαύοντες τῶν τοῦ Θεοῦ σὺν τῷ Κυρίῳ ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστῷ, ἐν ζωῇ ἀναπαυσώμεθα, τὰς ἐντολὰς καὶ ἀρετὰς καὶ πᾶν σωτηριῶδες καὶ θεῖον ἐκπληρώσαντες ἁγιοπρεπῶς, ὡς ἀναγκαῖον. Οὕτω γὰρ ἀναστρεφόμενοι πάντα τὸν τῆς παροικίας ἡμῶν χρόνον, εἰς τὴν ἀληθινὴν πατρίδα καταντήσομεν, ἧς καὶ ἀξιωθείημεν χάριτι Χριστοῦ, ἀμήν.

Ἅπαντα ταῦτα τὰ παρ’ ἡμῶν ῥηθέντα, ἀγαπητοί, ὡς καὶ ὑμεῖς καλῶς οἴδατε, τῆς θεοπνεύστου Γραφῆς ἔχεται, κατὰ τὴν τῶν σοφῶν καὶ ἁγίων θεολόγων ἡμῶν ἑρμηνείαν καὶ ὑγιῆ διδασκαλίαν καὶ διασάφησιν. Οὐ γὰρ ἡμῖν ἔξεστι, τῇ ἰδίᾳ καταθαῤῥοῦσιν ἐξηγήσει, τὶ τῶν τῆς θεοπνεύστου Γραφῆς ῥητῶν συνιέναι καὶ κατανοεῖν ἢ διερμηνεύειν, εἰ μὴ κατὰ τοὺς παρὰ τῶν ἁγίων συνόδων, ἐν ἁγίῳ Πνεύματι, πρὸς τὸν εὐσεβῆ σκοπὸν δοκιμασθέντας θεολόγους, ἵνα μή, ἀπὸ τῆς ὀρθῆς εὐαγ­γελικῆς διδασκαλίας καὶ ἀληθοῦς σοφίας τε καὶ φρονήσεως ἐκκλινόντων, ἡ διάνοια ἡμῶν δίκην Πρωτέως ἐντεῦθεν κἀκεῖθεν περιφέρηται. Ἀλλὰ ποία ἄν τις εἴποι διόρθωσις ἔσται τούτοις, ποία; Θεοῦ συναιρούμενου, αὕτη· τὸ μηδὲν παρὰ τὰ δια­τεταγμένα τοῖς ἱεροῖς ἀποστόλοις καὶ ταῖς ἁγίαις συνόδοις μεταχειρίζεσθαι ἢ φρονεῖν. Ὁ γὰρ τοῦτον τὸν ὅρον φυλάττων ὀρθῶς, συγχορευτὴς ἡμῖν ἔσται, συγκοινωνὸς καὶ ὁμόπιστος. Ὁ γὰρ τοὺς προειρημένους κανόνας ἀπαναινόμενος καὶ κατὰ τῶν ἀποστόλων ὁμόσε χωρῶν καὶ κατὰ τῶν ἁγίων ἀναίδην φερόμενος ἀποστολῶν, τίνα ἂν σχοίη πρὸς ἡμᾶς κοινωνίαν; τίς δὲ μερὶς μεθ’ ἡμῶν ἔσται τούτῳ; ὅπου ὁ μὲν τῶν διδασκάλων λέγει τοῖς θέλουσιν εὐσεβεῖν, ὁ λέγων παρὰ τὰ διατεταγμένα, κἂν ἀξιόπιστος ᾖ, κἂν παρθενεύῃ, κἂν σημεῖα ποιῇ, κἂν προφητεύῃ, οὗτος λύκος προβατόσχημος ἄντικρυς, φθορὰν προβάτων κατεργαζόμενος· ὁ δέ, εἴ τις τῶν δοκούντων τοῖς θεοφόροις πατράσι σαλεύει τι, οὐκέτι τοῦτο οἰκονομίαν κλητέον, ἀλλὰ παράβασιν καὶ προδοσίαν δόγματος· ὁ δέ, χρὴ τὸν πρὸ τῶν ὀφθαλμῶν ἔχοντα τὸ τοῦ Χρι­στοῦ δικαστήριον, εἰδοτα ὅσος ὁ κίνδυνος τοῖς τολμῶσιν ἀφελεῖν τι ἢ προσθῆναι τῶν παραδεδομένων ὑπὸ τοῦ Πνεύματος, μὴ παρ’ ἑαυτοῦ φιλοτιμεῖσθαι καινοτομεῖν, ἀλλὰ τοῖς προκατηγγελμένοις ὑπὸ τῶν ἁγίων ἐφησυχάζειν. Ὅπου τοίνυν τοσοῦτοι καὶ τοιοῦτοι ἡμέτεροι θεολόγοι δοξάζειν ἄλλως κωλύουσι, μία καὶ μόνη διόρθωσις αὕτη, τὸ ταῖς ἁγίαις συνόδοις συστοιχεῖν καὶ τοῖς τῶν ἀποστόλων ἕπεσθαι κανόσι, καὶ οὕτω διὰ πάντων ἀκολουθεῖν τῷ Χριστῷ.

Καὶ ὑμῶν οὖν, ὦ ἄνδρες Γερμανοὶ σοφώτατοι καὶ τέκνα ἀγαπητά, τῆς ἡμῶν μετριότητος, βουλομένων, ὡς νουνεχῶν, ὁλοψύχως τῇ ἡμετέρᾳ προσελθεῖν ἁγιωτάτῃ Ἐκκλησίᾳ, ἡμεῖς, ὡς πατέρες φιλόστοργοι, προθύμως τὴν ὑμετέραν ἀγάπην καὶ φιλοφροσύνην ἀποδεξόμεθα, ἐὰν θελήσητε τοῖς ἀποστολικοῖς καὶ συνοδικοῖς συμφώνως ἡμῖν ἀκολουθήσειν καὶ τούτοις ὑπείξειν. Τηνικαῦτα γὰρ τῷ ὄντι συγκοινωνοὶ ἡμῖν ἔσεσθε, καὶ ὡς παῤῥησίᾳ ὑποταγέντες τῇ καθ’ ἡμᾶς ἁγίᾳ καὶ καθο­λικῇ Ἐκκλησίᾳ τοῦ Χριστοῦ, παρὰ πάντων τῶν νουνεχῶν ἐπαινεθήσεσθε· καὶ οὕτω ταῖν δυοῖν ἐκκλησίαιν μιᾶς σὺν Θεῷ γενομένης, τοῦ λοιποῦ συζήσομεν καὶ συμβιοτεύσομεν ἐν Χριστῷ θεαρέστως, ἕως οὗ καὶ τῆς ἐπουρανίου τύχοιμεν βασιλείας, ἧς γένοιτο πάντας ἡμᾶς ἐπιτυχεῖν ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ, ᾧ ἡ δόξα εἰς τοὺς αἰῶνας· ἀμήν.

Ἐγράφη σὺν Θεῷ ἐν Κωνσταντινουπόλει, ἔτει ἀπὸ τῆς ἐνσάρκου οἰκονομίας τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ αφος΄, Μαΐου ιε΄, ἐν τῇ πατριαρχικῇ σεβασμίᾳ μονῇ τῆς Παμμακαρίστου.

† Ἱερεμίας ἐλέῳ Θεοῦ Ἀρχιεπίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως

νέας Ῥώμης καὶ οἰκουμενικὸς Πατριάρχης.

ΠΗΓΗ:

Ἰω. Καρμίρη, Τὰ Δογματικὰ καὶ Συμβολικὰ Μνημεῖα τῆς Ὀρθοδόξου Καθολικῆς Ἐκκλησίας,

τ. Α΄, ἔκδ. β΄, ἐν Ἀθήναις 1960, σ. 443-503.

---

[1] Α΄ Πέτρ. 2,18.

[2] Πράξ. 5,29.

[3] Ῥωμ. 13,2.

[4] Ματθ. 10,14, Ἰω. 13,20, Λουκ. 10,16.

[5] Α΄ Θεσ. 4,8.

[6] Ματθ. 19,21.

[7] Ματθ. 19,20/1.

[8] Ἰω. 15,5.

[9] Ψαλμ. 120, 3-4.

[10] Ῥωμ. 9,16.

[11] Ῥωμ. 9,15/9, Ἐξ. 33,19.

[12] MPG, 63, 99-100.

[13] Φιλιπ. 2,13. MPG, 62, 239 ἑξ.

[14] Φιλιπ. 2,12.

[15] Φιλιπ. 2,13.

[16] Φιλιπ. 2,13.

[17] Φιλιπ. 2,14.

[18] Β΄ Τιμ. 2,21.

[19] Β΄ Κορ. 4,7.

[20] MPG, 62,630.

[21] Ἐφ. 2,8.

[22] Ῥωμ. 10,14, Ἐφ. 2,8.

[23] Ἐφ. 2,9.

[24] Τιτ. 3, 4-5.

[25] Ἐφ. 2,10.

[26] MPG, 62,33/4.

[27] MPG, 62,647 ἑξ.

[28] Γεν. 2,16/7.

[29] MPG, 31,881.

[30] Ἐφ. 4,1.

[31] Ἰω. 14,23.

[32] Ματθ. 18,20.

[33] Λουκ. 6,46.

[34] Ψαλμ. 136,1.

[35] Ἰω. 13,8.

[36] Πραξ. 2,21.

[37] Ῥωμ. 10,14.

[38] Ματθ. 7,21.

[39] Ματθ. 6, 1-2.

[40] Α΄ Κορ. 13,3.

[41] Ῥωμ. 2, 4-5.

[42] Α΄ Κορ. 9,16.

[43] Ἰω. 12,48.

[44] Λουκ. 12,47.

[45] Ψαλμ. 49,21.

[46] Ματθ. 24,42.

[47] Ἰω. 8,47.

[48] Ῥωμ. 8,14.

[49] Ἰω. 15,14.

[50] Ματθ. 5,20.

[51] Φιλιπ. 3,8-9.

[52] Ῥωμ. 14,23.

[53] Ἰω. 3,72.

[54] Α΄ Κορ. 4,7.

[55] Ἐφ. 2,8.

[56] Φιλιπ. 1,29.

[57] Λουκ. 18,9 ἑξ.

[58] Β΄ Κορ. 3,4.

[59] Β΄ Κορ. 4,7.

[60] Ἰω. 14,15.

[61] Ἐξοδ. 12,15/9.

[62] Ἡσ. 58,4 ἑξ.

[63] Ματθ. 28,20.

[64] Ῥωμ. 10,14.

[65] Ἱερ. 7,16, 11,14.

[66] Α΄ Κορ. 7,9.

[67] Τιτ. 1,6, Α΄ Τιμ. 3,2.

[68] Λουκ. 9,62.

[69] Β΄ Κορ. 5,14.

[70] Γαλ. 5,3.

[71] Γαλ. 6,14.

[72] Γαλ. 2,20.

[73] Ῥωμ. 6,10/11.

[74] Β΄ Πετρ. 2,22.

[75] Ῥωμ. 13,14.

[76] Α΄ Κορ. 8,8.

[77] Ῥωμ. 14,17.

[78] Α΄ Κορ. 8,8.

[79] Α΄ Θεσ. 4,8.

[80] Α΄ Ἰω. 5,4.

[81] Α΄ Τιμ. 4, 1-5.

[82] Κολ. 2,20 ἑξ.

[83] Γαλ. 5,1 ἑξ.

[84] Τιτ. 1,10 ἑξ.

[85] Ῥωμ. 7 2-4.

[86] Φιλ. 3,9.

[87] Α΄ Κορ. 1,9.

[88] Α΄ Τιμ. 4,10.

[89] Ἰω. 3,24.

[90] Ἐφ. 4,15 ἑξ., 2,20 ἑξ.

[91] Ἰω. 15,5.

[92] Ματθ. 10,37.

[93] Γεν. 1,26.

[94] Πράξ. 5,1 ἑξ.

[95] Φιλ. 3,20.

[96] Λουκ. 14,33.

[97] Ἰω. 14,15.

[98] Ἰω. 15,10.

[99] Ματθ. 5,48, 19,21.

[100] Ἡσ. 1,18.

[101] Λουκ. 10,16.

[102] Ἰω. 13,34.

[103] Ἰω. 13,35.

[104] Ματθ. 25,35.

[105] Ματθ. 25,40.

[106] Ἰω. 14,23, 15,12.

[107] Ἐξ. 32,32.

[108] Ἐξ. 18,24.

[109] Α΄ Θεσ. 5,20 ἑξ.

[110] Β΄ Κορ. 10,5.

[111] Ἐφ. 4,2.

[112] Πραξ. 5,29.

[113] Ἰω. 10,5.

[114] Γαλ. 1,8.

[115] Πραξ. 15,29.

[116] Ἡσ. 1,3.

[117] Α΄ Κορ. 12,25/6.

[118] Α΄ Κορ. 12,27.

[119] Ῥωμ. 6,16.

[120] Α΄ Κορ. 3,3.

[121] Ῥωμ. 8, 6-7.

[122] Ματθ. 6,24

[123] Πράξ. 4,32.

[124] Ἰω. 6,38.

[125] Ἐφ. 2,20/1.

[126] Α΄ Θεσ. 5,23 ἑξ.

[127] Α΄ Τιμ. 2,4.

[128] Λουκ. 12,49.

[129] Ψαλμ. 25,2.

[130] Ψαλμ. 118,18 .

[131] Φιλιπ. 2,15 ἑξ.