Ορθόδοξη ανθρωπολογία και πάθη Α

Διάγραμμα – Περίληψη

Θέματος Ε' τοῦ Θεολογικοῦ Προγράμματος «Ὀρθοδοξία καί Ζωή»

τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Μαντινείας καί Κυνουρίας,

περιόδου Ζ', ἔτους 2012-2013.

Εἰσαγωγικά: Τά πάθη συνδέονται ἄμεσα μέ τό ἐρώτημα γιά τόν ἄνθρωπο: Κατανοοῦμε τί εἶναι τά πάθη καί πῶς ἐπιδροῦν, ἄν ἔχουμε κατανοήσει τί εἶναι ὁ ἄνθρωπος. Ἀκόμη, ἡ διαίρεση καί ἡ κατάταξη τῶν παθῶν ἀκολουθεῖ τή διαίρεση τοῦ ἀνθρώπου σέ σῶμα καί ψυχή καί τή διαίρεση τῆς ψυχῆς στά ἐπιμέρους στοιχεῖα της. 

Τό περί ἀνθρώπου ἐρώτημα: Τί εἶναι ὁ ἄνθρωπος; Ὑπάρχουν δύο «ὁδοί» (τρόποι) γιά τήν κατανόηση τοῦ ἀνθρώπου: α) ἡ «ὁδός» τῆς ἐπιστήμης καί β) ἡ «ὁδός» τῆς Ἀποκαλύψεως (τῆς Θεολογίας). Οἱ δύο αὐτές «ὁδοί» δέν ἀλληλοαποκλείονται. Ἡ μαρτυρία τῆς Ἀποκαλύψεως γιά τόν ἄνθρωπο συναντᾶται ἤδη στίς πρῶτες σελίδες τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης. Ὁ ἄνθρωπος, σύμφωνα μέ αὐτήν: α) εἶναι μία κτιστή πραγματικότητα, β) ἔχει κτιστεῖ μέ ἰδιαίτερη δημιουργική ἐνέργεια καί γ) ἔχει κτιστεῖ «κατ’ εἰκόνα» καί «καθ’ ὁμοίωσιν» Θεοῦ. Ἄνθρωπος εἶναι ἡ συμπλοκή ἤ ἡ σύνοδος ἤ τό «συναμφότερον» δύο στοιχείων (σώματος καί ψυχῆς), πού συνδεόνται μέ ἕναν ἰσχυρότατο δεσμό. Ἄνθρωπος = σῶμα + ψυχή. Τό ἕνα στοιχεῖο εἶναι ὑλικό - ὁρατό (σῶμα) καί τό ἄλλο (ψυχή) εἶναι ἄϋλο - ἀόρατο (≠πνευματικό). Τό ἕνα προέρχεται ἀπό τό χῶμα, καί τό ἄλλο προέρχεται ἀπό τήν «πνοή» τοῦ Θεοῦ (ἀλλά δέν ταυτίζεται μέ αὐτήν). Μέ τό ἕνα συγγενεύουμε μέ τόν ὑλικό κόσμο καί μέ τό ἄλλο συγγενεύουμε μέ τόν ἀόρατο (ἀγγελικό) κόσμο: ὁ ἄνθρωπος εἶναι «μεθόριος» μεταξύ ὁρατοῦ καί ἀόρατου κόσμου. Τό ἕνα στοιχεῖο ἔχει ἀρχή καί τέλος καί τό ἄλλο ἔχει ἀρχή, ἀλλά δέν ἔχει τέλος. Ὁ «φυσικώτατος δεσμός» ψυχῆς καί σώματος διαλύεται μέ τόν φυσικό θάνατο. Θάνατος εἶναι ὁ χωρισμός ψυχῆς καί σώματος. Ὁ θάνατος ἀποτελεῖ κατάλυση τοῦ ἴδιου τοῦ ἀνθρώπου, ἀφοῦ ὅ,τι ἐπιβιώνει μετά ἀπ’ αὐτόν (ἡ ψυχή), δέν εἶναι πλήρης ἄνθρωπος, ἀλλά μέρος ἀνθρώπου.

Τό σῶμα καί ἡ ἀξία του: Ἡ ἑλληνική φιλοσοφία κληροδότησε μιά ἀρνητική ἀντίληψη γιά τό σῶμα. Κατ’ αὐτήν, τό σῶμα εἶναι τό κακό καί ἡ ψυχή εἶναι τό καλό μέρος τοῦ ἀνθρώπου. Ὅ,τι συνδέεται μέ τό σῶμα εἶναι κακό καί ὅ,τι ἔχει σχέση μέ τή ψυχή εἶναι καλό. Τό σῶμα εἶναι «δεσμωτήριον» (φυλακή) ἤ «σῆμα» (τάφος) τῆς ψυχῆς (Πλάτων) καί ὁ θάνατος εἶναι κάτι καλό, ἀφοῦ ἐπιφέρει τήν ἀπελευθέρωση τῆς ψυχῆς ἀπό τό σῶμα. Οἱ ἀντιλήψεις αὐτές εἶναι παντελῶς ξένες πρός τήν Ὀρθόδοξη Παράδοση. Κατ’ αὐτήν, τό σῶμα εἶναι δημιούργημα τοῦ Θεοῦ «καλόν λίαν» (Γεν. 1,31). Κατά τόν ἀπ. Παῦλο, τό σῶμα εἶναι «ναός τοῦ ἐν ἡμῖν Ἁγίου Πνεύματος» (Α' Κορ. 6,19) ἤ «ναός τοῦ Θεοῦ» (Α' Κορ. 3,17), καί ὅποιος φθείρει τόν ναό τοῦ Θεοῦ θά καταστραφεῖ ἀπό τόν Θεό (Α' Κορ. 3,17). Ὁ Χριστός, ὅταν ἦλθε στόν κόσμο, προσέλαβε ἀνθρώπινο σῶμα, πού θεώθηκε ὁλόκληρο ὅταν ἑνώθηκε μέ τή θεία φύση. Τό θεωμένο αὐτό Σῶμα τοῦ Χριστοῦ κοινωνοῦμε στή Θ. Εὐχαριστία καί ἔτσι γίνεται καί τό δικό μας σῶμα «ναός» τοῦ Ἁγίου Πνεύματος. Τό ἀνθρώπινο σῶμα μετέχει στόν δοξασμό καί στή θέωση καί γίνεται ὄχι μόνο κατοικητήριο, ἀλλά καί πηγή τῆς Θείας Χάρης, ὅπως στήν περίπτωση τῶν ἱερῶν λειψάνων. Ἱερά λείψανα εἶναι τά δοδοξασμένα σώματα τῶν Ἁγίων. Ἐδῶ θεμελιώνεται ἡ προσκύνηση τῶν ἱερῶν λειψάνων: προσκυνοῦμε τά ἅγια λείψανα γιατί αὐτά μεταδίδουν (ὡς πηγές) τήν Θεία Χάρη, πού οἰκεῖ ἐντός τους. Ὡστόσο, κατ’ ἐπίδρασιν τῆς ἑλληνικῆς φιλοσοφίας, συναντᾶμε σέ κάποιους Πατέρες ἐκφράσεις ἐναντίον τοῦ σώματος. Αὐτές δέν ἀπευθύνονται ἐναντίον τοῦ ἴδιου τοῦ σώματος, ἀλλά ἐναντίον τοῦ φρονήματος τῆς ἁμαρτίας, πού κατοικεῖ στό σῶμα. Ὅμως, ἡ ἁμαρτία δέν κατοικεῖ μόνο στό σῶμα, ἀλλά, κατά τόν ἴδιο τρόπο, κατοικεῖ καί στήν ψυχή.