«Ορθοδοξία καί Ζωή»: Αόρατος Πόλεμος και ανθρώπινος προορισμός

 

Διάγραμμα – Περίληψη Θέματος ΚΒ' τοῦ Θεολογικοῦ Προγράμματος «Ὀρθοδοξία καί Ζωή» τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Μαντινείας καί Κυνουρίας, περιόδου ΙΕ', ἔτους 2020-2021. 

Ἕνα κορυφαῖο πνευματικό ἔργο: Ἡ ὁλοκλήρωση τῶν συναντήσεων τῆς φετεινῆς περιόδου τοῦ Προγράμματος «Ὀρθοδοξία καί Ζωή», μέ θέμα ἕνα κορυφαῖο πνευματικό ἔργο, τόν Ἀόρατο Πόλεμο τοῦ ἁγίου Νικοδήμου τοῦ Ἁγιορείτου (1749-1809). Ὁ ἅγιος Νικόδημος ἀνακαλύπτει σέ ἕναν ἄλλο θεολογικό καί «πνευματικό χῶρο, ἐντός τοῦ σχολαστικοῦ Ρωμαιοκαθολικισμοῦ, ἕνα ἕργο, πολύ οἰκεῖο στήν Ὀρθόδοξη Ἀσκητική Παράδοση, τό ἔργο τοῦ Μοναχοῦ Lorenzo Scupoli (1530-1610) μέ τίτλο «Πνευματικός Πόλεμος» («Combattimento Spirituale») καί τολμᾶ νά τό μεταφράσει, νά τό διορθώσει, νά τό ἀποκαθάρει ἀπό κάθε ξένο στοιχεῖο καί νά τό προσαρμόσει στά Ὀρθόδοξα δεδομένα, γιά τήν πνευματική ὀφέλεια τῶν ὑπόδουλων Ἑλλήνων καί γιά τόν φωτισμό τοῦ Γένους. Σ’ αὐτό περιγράφεται ὁ πόλεμος, πού γίνεται γιά τήν ἐκπλήρωση τοῦ ἀνθρώπινου προορισμοῦ, δηλ. γιά τή σωτηρία μας, ἤ μᾶλλον ἡ ἴδια ἡ διαδικασία τῆς σωτηρίας περιγράφεται ἀπό τήν ἀρνητική της πλευρά (τῆς ἐπιγνώσεως τῶν «μεθοδειῶν τοῦ διαβόλου»), ὡς ἕνας πνευματικός πόλεμος. Ἡ μέθοδος αὐτή εἶναι πολύ γνωστή, τόσο στήν Ἁγία Γραφή, ὅσο καί στήν Ὀρθόδοξη Πατερική καί Ἀσκητική Παράδοση, ὅπου τό μυστήριο τῆς σωτηρίας περιγράφεται μέ στρατιωτικούς καί πολεμικούς ὅρους. Ἡ ἐπιτυχία αὐτοῦ τοῦ πολέμου δέν ἐξαρτᾶται μόνο ἀπό τή διάθεση τοῦ ἀνθρώπου νά ἐμπλακεῖ σ’ αὐτόν καί νά ἀγωνιστεῖ, ἀλλά καί ἀπό τή γνώση τῶν συνθηκῶν καί τῶν συντελεστῶν τοῦ πολέμου. Προφανῶς, ὁ πρῶτος συντελεστής εἶναι ὁ ἐχθρός, ὁ ὁποῖος ἐμφανίζεται μέ τήν τριπλή μορφή, α) τοῦ ἑαυτοῦ μας, τοῦ ἁμαρτωλοῦ ἑαυτοῦ, τοῦ κακοῦ ἑαυτοῦ μας, τῆς ἐν ἡμῖν οἰκούσης ἁμαρτίας, β) τοῦ «κόσμου», ὁ ὁποῖος μετά τήν ἀνθρώπινη πτώση «ὅλος ἐν τῷ πονηρῷ κεῖται» (Α' Ἰω. 5,19), δηλ. τοῦ φρονήματος τῆς ἀποστασίας, τοῦ φρονήματος τῶν πολλῶν, πού ἀντιτίθεται στό φρόνημα τοῦ Χριστοῦ, καί γ) τοῦ «κοσμοκράτορος», δηλ. τοῦ διαβόλου, ὁ ὁποῖος μετά τήν πτώση κυριάρχησε στόν κόσμο. Σέ ἔσχατη ἀνάλυση, ὁ ἀόρατος πόλεμος γίνεται ἐναντίον τοῦ διαβόλου: οἱ τρεῖς «ἐχθροί» συνοψίζονται σέ ἕναν, στόν κατ’ ἐξοχήν «ἐχθρό», τόν διάβολο καί τά στρατεύματά του, τούς δαίμονες. Ὁ ἀόρατος πολέμος εἶναι «πρός τάς ἀρχάς, πρός τάς ἐξουσίας, πρός τούς κοσμοκράτορας τοῦ σκότους τοῦ αἰῶνος τούτου» (Ἐφ. 6, 12).

«Ορθοδοξία καί Ζωή»: Η μέθοδος της «νοεράς προσευχής»

 

Διάγραμμα – Περίληψη Θέματος ΚΑ' τοῦ Θεολογικοῦ Προγράμματος «Ὀρθοδοξία καί Ζωή» τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Μαντινείας καί Κυνουρίας, περιόδου ΙΕ', ἔτους 2020-2021. 

Εἰσαγωγή στή «νοερά προσευχή»: Ἡ προσευχή εἶναι πανίσχυρο ὅπλο στή διαδικασία τῆς σωτηρίας μας, στόν ἀόρατο πόλεμο γιά τήν ἐκπλήρωση τοῦ ἀνθρώπινου προορισμοῦ. Στήν Ὀρθόδοξη Παράδοση ὑπάρχουν πολλά εἴδη καί πολλές βαθμίδες προσευχῆς. Ἡ ἀνώτερη ἀπό αὐτές εἶναι ἡ λεγομένη «νοερά προσευχή», ἡ ὁποία γίνεται μέ τή συνεχῆ ἐπανάληψη, μικρῆς προσευχητικῆς φράσεως, πού περιλαμβάνει τήν ἐπίκληση τοῦ ὀνόματος τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ (συνήθως τῆς φράσεως «Κύριε Ἰησοῦ Χριστέ, ἐλέησόν με»). Ἡ δύναμη αὐτῆς τῆς προσευχῆς ἔγκειται στή σωστική δύναμη τοῦ ὀνόματος τοῦ Ἰησοῦ, ἡ δέ δύναμη τοῦ ὀνόματος πηγάζει ἀπό τό πρόσωπο καί τό ἔργο τοῦ Χριστοῦ, ἰδιαίτερα ἀπό τόν Σταυρό καί τήν Ἀνάσταση: «πᾶς ὅς ἄν ἐπικαλέσηται τό ὄνομα Κυρίου σωθήσεται» (Πράξ. 2,21, Ρωμ. 10,13), Χριστιανοί εἶναι «οἱ ἐπικαλούμενοι τό ὄνομα Κυρίου» (Πράξ. 9,14 κ.ἄ), τό ὁποῖο εἶναι «ὄνομα τό ὑπέρ πᾶν ὄνομα», «ἐν τῷ ὀνόματι ᾿Ιησοῦ πᾶν γόνυ κάμψῃ ἐπουρανίων καί ἐπιγείων καί καταχθονίων, καί πᾶσα γλῶσσα ἐξομολογήσηται ὅτι Κύριος Ἰησοῦς Χριστός εἰς δόξαν Θεοῦ πατρός» (Φιλιπ. 2, 10-11) καί «οὐκ ἔστιν ἐν ἄλλῳ οὐδενί ἡ σωτηρία· οὐδέ γάρ ὄνομά ἐστιν ἕτερον ὑπό τόν οὐρανόν τό δεδομένον ἐν ἀνθρώποις ἐν ᾧ δεῖ σωθῆναι ἡμᾶς» (Πράξ. 4,12).

Χριστολογικό δόγμα και Οικουμενικές Σύνοδοι

 

ΧΡΙΣΤΟΛΟΓΙΚΟ ΔΟΓΜΑ ΚΑΙ ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΕΣ ΣΥΝΟΔΟΙ

(ΜΕΡΟΣ Α΄) 

ΠΡΩΤ. ΣΩΤΗΡΙΟΥ Ο. ΑΘΑΝΑΣΟΥΛΙΑ 

ΕΙΣ ΜΝΗΜΗΝ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΚΑΨΑΛΗ

  

Τό κείμενο αὐτό ἀφιερώνεται στή μνήμη τοῦ μακαριστοῦ Θεολόγου καί Ὑποψηφίου Διδάκτορος Θεολογίας Γεωργίου Καψάλη (1987-2020), μέ τήν εὐκαιρία τοῦ ἐτήσιου μνημοσύνου του[1]. Ὁ μακαριστός Γεώργιος, ὁ ὁποῖος ἔφυγε αἰφνιδίως ἀπό τόν παρόντα κόσμο στίς 4/4/2020, εἶχε ἀσχοληθεῖ συστηματικά μέ ζητήματα Ὀρθοδόξου Χριστολογίας. Εἶχε σχεδόν ὁλοκληρώσει τή διδακτορική διατριβή του στή Θεολογική Σχολή τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν, μέ θέμα «Ὁ Θεολογικός Διάλογος τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας μέ τίς ἀρχαῖες Ἀνατολικές Ἐκκλησίες», ἐνῶ ἤδη εἶχε ἐκδοθεῖ ἡ μεταπτυχιακή του μελέτη, μέ τίτλο «Ὁ διάλογος τοῦ ἁγίου Μαξίμου τοῦ Ὁμολογητοῦ μέ τόν Πατριάρχη Πύρρο» (ἐκδόσεις Ἐλίκρανον, Ἀθήνα 2017). Μέ τό κείμενο αὐτό θά προσπαθήσουμε νά περιγράψουμε τό ἱστορικό καί θεολογικό πλαίσιο, ἐντός τοῦ ὁποίου κινήθηκαν τά ἐνδιαφέροντα τοῦ μακαριστοῦ Γεωργίου, θά μποροῦσε δέ νά ἐκληφθεῖ ὡς μία γενική εἰσαγωγή στό ἔργο του. 

«Ορθοδοξία καί Ζωή»: Η δύναμη της προσευχής

 

Διάγραμμα – Περίληψη Θέματος Κ' τοῦ Θεολογικοῦ Προγράμματος «Ὀρθοδοξία καί Ζωή» τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Μαντινείας καί Κυνουρίας, περιόδου ΙΕ', ἔτους 2020-2021. 

Εἰσαγωγικά: Ἡ διαδικασία τῆς σωτηρίας μας δέν ἀγνοεῖ ἕνα πανίσχυρο ὅπλο, τήν προσευχή. Πρόκειται γιά μιά ἀπό τίς ἀμεσότερες μορφές κοινωνίας μέ τόν Θεό: εἶναι κατάσταση πρό τῆς θεοπτίας, τῆς ἀνώτατης βαθμίδας κοινωνίας μέ τόν Θεό. Κυριολεκτικά, δέν ὑπάρχει σωτηρία χωρίς προσευχή, χωρίς ἀναφορά στόν Θεό, ὅπως δέν ὑπάρχει ζωή χωρίς προσευχή. Ἡ προσευχή εἶναι ζωτική ἀνάγκη, εἶναι ἡ «ἀναπνοή τῆς ψυχῆς»: «μνημονευτέον Θεοῦ μᾶλλον ἤ ἀναπνευστέον» (ἁγ. Γρηγόριος Θεολόγος)! Ἡ σπανιότητα τῆς προσευχῆς στήν ἐποχή μας μαρτυρεῖ, γιά τήν πνευματική νέκρωση τοῦ κόσμου, καθώς καί γιά τήν ἐκτροπή τοῦ ἀνθρώπου ἀπό τή φυσική του κατάσταση. Οἱ ρίζες τῆς προσευχῆς βρίσκονται στίς ἀπαρχές τῆς δημιουργίας τοῦ ἀνθρώπου: ἡ προσευχή ἦταν τό «ἔργο» τῶν Πρωτοπλάστων μέσα στόν Παράδεισο, ὅπως εἶναι καί «ἔργο» τῶν Ἀγγέλων (ἡ ἀκατάπαυστη δοξολογία τοῦ Θεοῦ ἀπό τούς Ἀγγέλους εἶναι εἶδος προσευχῆς). Στή μεταπτωτική κατάσταση τοῦ ἀνθρώπου ἡ προσευχή δέν ἐξέλειψε. Ἄλλαξε, ὅμως, χαρακτῆρα, ἔγινε προσευχή μετανοίας καί συντριβῆς, ἔγινε πράξη ἀναζήτησης τοῦ θείου ἐλέους. Ὡς μέθοδος ἀναφορᾶς στόν Θεό, συναντᾶται σέ ὅλες τίς θρησκεῖες, μέ τή διαφορά ὅτι ἀπευθύνεται σέ ἀνύπαρκτους καί κατά φαντασίαν «θεούς». Σέ κάποιες θρησκεῖες συγχέεται μέ τίς τεχνικές τοῦ διαλογισμοῦ καί τῆς γιόγκα. Ἡ Ὀρθόδοξη προσευχή ἀπευθύνεται στόν ζῶντα καί ἀποκαλυπτόμενο Θεό, στόν Θεό, ὁ Ὁποῖος πρῶτος ἀποκαλύπεται σέ μᾶς καί μεῖς ἀνταποκρινόμεθα στήν Ἀποκάλυψή Του μεταξύ ἄλλων διά τῆς προσευχῆς. Αὐτό σημαίνει ὅτι εἶναι μιά διαπροσωπική σχέση, σχέση μεταξύ δύο προσώπων: α) τοῦ προσευχομένου καί β) τοῦ Θεοῦ, ὁ Ὁποῖος ἀκούει, δέχεται τήν προσευχή καί στίς περισσότερες περιπτώσεις ἀπαντᾶ σ’ αὐτήν  μέ πολλούς καί διάφορους τρόπους. Τό ἴδιο συμβαίνει καί μέ τίς προσευχές στήν Θεοτόκο, στούς Ἁγίους καί στούς Ἀγγέλους.

«Ορθοδοξία καί Ζωή»: Οι αρετές ως ιάματα παθών

 

Διάγραμμα – Περίληψη Θέματος ΙΘ' τοῦ Θεολογικοῦ Προγράμματος «Ὀρθοδοξία καί Ζωή» τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Μαντινείας καί Κυνουρίας, περιόδου ΙΕ', ἔτους 2020-2021. 

Τά πάθη ὡς πνευματικά νοσήματα: Ὁ ἀόρατος πόλεμος, στόν ὁποῖο ἀναφέρεται ὁ ἅγιος Νικόδημος, δέν ἔχει μόνο ἀρνητική μορφή, ἀλλά καί θετική. Δέν εἶναι μόνο ἀγώνας κατά τοῦ κακοῦ, ἀλλά καί ἀγώνας ὑπέρ τοῦ καλοῦ. Δέν ἀρκεῖ ἡ ἀπαλλαγή μας ἀπό τό κακό, ἀλλά εἶναι ἀπαραίτητη καί ἡ ἀπόκτηση τοῦ καλοῦ. Τό κακό στήν περίπτωση τοῦ ἀνθρώπου εἶναι ἡ ἁμαρτία καί τά πάθη. Αὐτά εἶναι ἀφ’ ἑνός μέν στοιχεῖα πού μᾶς ἀποχωρίζουν ἀπό τόν Θεό, ἀφ’ ἑτέρου δέ ἀσθένειες τῆς ψυχῆς καί τοῦ σώματος. Ἁμαρτία εἶναι κάθε πράξη, κάθε λόγος καί κάθε σκέψη, πού ἀντιτίθεται στό θέλημα τοῦ Θεοῦ (πού δέν τό θέλει ὁ Θεός). Τά πάθη εἶναι ἀσθένειες πολύ βαρύτερες ἀπό τίς ἁμαρτίες. Πάθη εἶναι οἱ ἁμαρτίες, πού ἔχουν βαθειές ρίζες στήν ἀνθρώπινη προσωπικότητα καί ἔχουν γίνει συνήθειες («ἕξεις»). Πάθη εἶναι, ἐπίσης, οἱ ἰσχυρές συνδέσεις μας μέ πρόσωπα ἤ πράγματα τοῦ κόσμου, εἴτε μέ τή μορφή τῆς ὑπέρμετρης ἀγάπης, εἴτε μέ τή μορφή τοῦ ὑπέρμετρου μίσους. Τά πάθη καί οἱ ἁμαρτίες δέν ἀποχωρίζουν ἁπλῶς ἀπό τόν Θεό, ἀλλά εἶναι καί πηγή κάθε δυστυχίας μας: αἰχμαλωτίζουν, περισφίγγουν («σειραῖς τῶν ἑαυτοῦ ἁμαρτιῶν ἕκαστος σφίγγεται», Παρ. 5,22) καί, τελικά, θανατώνουν τόν ἄνθρωπο. Ἔτσι, τό πρῶτο βῆμα τῆς διαδικασίας τῆς σωτηρίας μας εἶναι ἡ ἀπελευθέρωση ἀπό τά πάθη. Τό στάδιο αὐτό ἀποκαλεῖται «κάθαρση» στήν Ὀρθόδοξη Παράδοση. Ἕνας ἀπό τούς δραστικότερους τρόπους, μέ τούς ὁποίους ἐπιτυγχάνεται ἡ «κάθαρση» τῶν παθῶν, εἶναι ἡ καλλιέργεια τῶν ἀντίστοιχων στά πάθη ἀρετῶν.