Η εξωχριστιανική προσευχή

Διάγραμμα – Περίληψη

Θέματος Δ' τοῦ Θεολογικοῦ Προγράμματος «Ὀρθοδοξία καί Ζωή»

τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Μαντινείας καί Κυνουρίας,

περιόδου ΙΓ', ἔτους 2018-2019.

Θρησκεῖες καί προσευχή: Στόν μεταπτωτικό κόσμο δέν ἐμφανίζεται μόνο τό φαινόμενο τῆς αὐθεντικῆς προσευχῆς (μέ τά στοιχεῖα τῆς μετανοίας, τῆς συντριβῆς, τοῦ πένθους, τῶν δακρύων κ.λπ.), ἀλλά πολύ περισσότερο τό φαινόμενο τῆς ἐκτροπῆς ἀπό τήν αὐθεντικότητα τῆς προσευχῆς. Πρόκειται γιά τήν προσευχή τή συνυφασμένη μέ τίς θρησκεῖες, ἀφοῦ ὅπου θρησκεία ἐκεῖ καί προσευχή. Κατά συνέπειαν, ἡ κατανόηση τοῦ φαινομένου τῆς θρησκείας σημαίνει κατανόηση καί τοῦ φαινομένου τῆς προσευχῆς. Γενικά, τόσο οἱ θρησκεῖες, ὅσο καί αὐτό τό εἶδος τῆς προσευχῆς ἀποτελοῦν προϊόντα ἀνθρώπινων ἀναζητήσεων καί εἶναι ἀνθρώπινα κατασκευάσματα. Ὁ ἀπωλέσας τήν κοινωνία μέ τόν Θεό μεταπτωτικός ἄνθρωπος αἰσθάνεται κενός, ἐλλιπής καί μόνος, ἀγνοώντας δέ τόν ἀληθινό Θεό καί ἐπιχειρώντας νά ἀναπληρώσει τήν παρουσία Του, ἐπινοεῖ ἀνύπαρκτους «θεούς» μέ τή λογική καί τή φαντασία. Μέ τόν ἴδιο τρόπο ἐπινοεῖ καί τρόπους ἐπικοινωνίας μέ αὐτούς τούς «θεούς», δηλ. ἐπινοεῖ μορφές λατρείας καί τρόπους προσευχῆς. Εἶναι φανερό, ὅτι οἱ προσευχές αὐτές, οἱ ἀπευθυνόμενες σέ ἀνύπαρκτους «θεούς», δέν ἀποτελοῦν πραγματική ἐπικοινωνία μέ τόν Θεό καί συνιστοῦν ἕνα εἶδος πλάνης. Μπορεῖ καλύπτουν μιά ὑπαρξιακή ἀνάγκη, ἀλλά δέν παύουν νά εἶναι ἕνα εἶδος πλάνης. Ἡ ἐπιστήμη μπορεῖ νά μᾶς δώσει ἀρκετές πληροφορίες γι’ αὐτό τό εἶδος τῶν προσευχῶν, εἰδικότερα δέ ἡ ἐπιστήμη τῆς Θρησκειολογίας, ἡ ὁποία ἐρευνᾶ τίς θρησκεῖες ὡς ἱστορικό φαινόμενο καί τίς ἐπιμέρους ἐκδηλώσεις τους, μεταξύ τῶν ὁποίων καί τήν προσευχή. Ἡ Θρησκειολογία, ὡς ἐπιστήμη, δέν ταυτίζεται σέ καμμία περίπτωση μέ τήν Θεολογία. Μετά τήν πτώση ἡ θρησκεία ἀποτελεῖ καθολικό φαινόμενο πλάνης. Ἡ θρησκεία ἐμφανίζεται παντοῦ καί πάντοτε. Στήν ἀρχαιότητα ὁ Πλούταρχος μαρτυρεῖ χαρακτηριστικά γιά τήν καθολικότητα τοῦ θρησκευτικοῦ φαινομένου. Μόνο ὁ σύγχρονος δυτικός πολιτισμός ἀπέρριψε τή θρησκεία, γιά νά θεοποιήσει, ὅμως, τόν ἄνθρωπο καί εἰδικότερα τόν ἀνθρώπινο λόγο.

«Βασίλειος ο Μέγας», τεύχ. 79, Ιουλ. - Σεπτ. 2018

ΤΕΥΧΟΣ 79     ΤΡΙΠΟΛΙΣ    ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 2018

Οἱ τρεῖς τρόποι τῆς προσευχῆς

Ἡ προσευχή εἶναι δημιουργία, δημιουργία πολύ ὑψηλή, δημιουργία καί ποίηση κατ’ ἐξοχήν. Κι αὐτός εἶναι ὁ λόγος πού παίρνει ἄπειρες μορφές· παρά ταῦτα ὅμως ὑπάρχει δυνατότητα νά διακριθῇ σέ εἴδη, ἀνάλογα μέ τήν κατάσταση ἤ τήν κατεύθυνση τῶν κύριων πνευματικῶν δυνάμεων τοῦ ἀνθρώπου· αὐτό κάνουν καί οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας.

Ἀπ’ αὐτή τήν ἄποψη ἡ προσευχή συμπίπτει μέ τά στάδια φυσικῆς ἀναπτύξεως τοῦ ἀνθρωπίνου πνεύματος. Ἡ πρώτη κίνηση τοῦ νοῦ εἶναι πρός τά ἔξω. Δεύτερη εἶναι ἡ ἐπιστροφή στόν ἑαυτό του καί, τρίτη ἡ κίνηση τοῦ ἔσω ἀνθρώπου πρός τόν Θεό.

Αρχή και εξέλιξη της προσευχής

Διάγραμμα – Περίληψη

Θέματος Γ' τοῦ Θεολογικοῦ Προγράμματος «Ὀρθοδοξία καί Ζωή»

τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Μαντινείας καί Κυνουρίας,

περιόδου ΙΓ', ἔτους 2018-2019.

Πατερικές προσεγγίσεις τῆς προσευχῆς: Ἡ Πατερική Παράδοση, ἔχοντας βαθύτατη ἐμπειρία τῆς τέχνης τῆς προσευχῆς (δηλ. γνωρίζοντας τή μέθοδο «ἐκ τῶν ἔνδον», ἐσωτερικά), μᾶς παρέχει τήν πληρέστερη καί αὐθεντικότερη μαρτυρία ἀπό κάθε ἄλλη προσέγγιση τῆς προσευχῆς (δηλ. ἀπό τίς προσεγγίσεις ὅσων παρατηροῦν τό φαινόμενο ἀπ’ ἔξω). Ἐκεῖ συναντοῦμε ἀναφορές, ὅπως: «Προσευχή ἐστι ἀνάβασις νοῦ πρός Θεόν». «Προσευχή ἐστί πρέπουσα ἐνέργεια τῇ ἀξίᾳ τοῦ νοῦ, ἤτοι κρείττων καί εἰλικρινής χρῆσις αὐτοῦ». «Ὥσπερ ὁ ἄρτος τροφή ἐστι τῷ σώματι καί ἡ ἀρετή τῇ ψυχῇ, οὕτως καί τοῦ νοῦ ἡ πνευματική προσευχή τροφή ὑπάρχει». «Προσευχή ἐστι ... συνουσία καί ἕνωσις ἀνθρώπου καί Θεοῦ». «Χωρίζεται Θεοῦ, ὁ μή συνάπτων ἑαυτόν διά προσευχῆς τῷ Θεῷ ...Ἐκ γάρ τοῦ προσεύχεσθαι περιγίνεται τό μετά τοῦ Θεοῦ εἶναι· ὁ δέ μετά Θεοῦ ὤν, τοῦ ἀντικειμένου κεχώρισται». Ἀπό αὐτές προκύπτει ὁ διπλός χαρακτήρας τῆς προσευχῆς: α) Προσευχή εἶναι ἡ «ὁδός», πού ὁδηγεῖ στόν Θεό, ἤ ὁ τρόπος, μέ τόν ὁποῖο κάποιος ἔρχεται σέ κοινωνία μέ τόν Θεό. β) Ἡ ἴδια ἡ προσευχή εἶναι μιά μορφή κοινωνίας, ἑνώσεως, «συνουσίας» μέ τόν Θεό. Ὡστόσο, ἡ κοινωνία αὐτή, ἀκόμη καί στά ἀνώτερα στάδια τῆς προσευχῆς, δέν εἶναι ἡ «πρόσωπον πρός πρόσωπον» κοινωνία, ἀλλά ἡ «δι’ ἐσόπτρου ἐν αἰνίγματι». «Πρόσωπον πρός πρόσωπον» κοινωνία εἶναι ἡ κατάσταση τῆς θεοπτίας, ἡ ὁποία δέν ταυτίζεται μέ αὐτήν τῆς προσευχῆς. Ἡ αὐθεντική προσευχή δέν εἶναι οὔτε ἀνθρώπινη ἐπινόηση, οὔτε ἀνθρώπινη κατασκευή, οὔτε ἀνθρώπινη ἀνάγκη, οὔτε ἀνθρώπινη ἐπίτευξη κ.λπ., ἀλλά καρπός καί φωτισμός τοῦ Ἁγίου Πνεύματος. Ἐμεῖς «τό τί προσευξόμεθα καθό δεῖ οὐκ οἴδαμεν», ἀλλά «τό Πνεῦμα συναντιλαμβάνεται ταῖς ἀσθενείαις ἡμῶν» (Ρωμ. 8,26).

Ανιχνεύοντας την έννοια της προσευχής

Διάγραμμα – Περίληψη

Θέματος Β' τοῦ Θεολογικοῦ Προγράμματος «Ὀρθοδοξία καί Ζωή»

τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Μαντινείας καί Κυνουρίας,

περιόδου ΙΓ', ἔτους 2018-2019.

Ἡ προσευχή ὡς σχέση προσώπων: Ἡ προσευχή, ὡς ἀναγκαῖο στοιχεῖο τῆς ἀνθρώπινης ζωῆς, ὡς ἀπαραίτητη προϋπόθεση κάθε εἴδους κοινωνίας μέ τόν Θεό. Ἡ προσευχή εἶναι ἡ «ἀναπνοή τῆς ψυχῆς»: «μνημονευτέον Θεοῦ μᾶλλον ἤ ἀναπνευστέον» (ἅγ. Γρηγόριος Θεολόγος). Ὡς «προσευχή» («πρός» + «εὐχή») ἤ ἁπλῶς ὡς «εὐχή», ὁρίζεται συνήθως ἡ θρησκευτική πράξη, μέ τήν ὁποία ὁ ἄνθρωπος ἀπευθύνεται στόν Θεό ἤ προσπαθεῖ νά ἐπικοινωνήσει Αὐτόν. Στήν Ὀρθόδοξη Παράδοση συναντᾶμε πλῆθος «ὁρισμῶν» τῆς προσευχῆς μέ ἀρκετές διαφορές μεταξύ τους. Αὐτό σημαίνει ὅτι πρόκειται γιά πολυδιάστατο φαινόμενο, πού δέν ὁρίζεται ἐπακριβῶς: κάθε ὁρισμός ἀποκαλύπτει μία μόνο ὄψη του. Συνήθως, ἡ προσευχή θεωρεῖται ὡς σχέση («κοινωνία») δύο προσώπων (ἀνθρώπου καί Θεοῦ), ὡς μιά μορφή διαλόγου - ἐπικοινωνίας, ὅπου τό ἕνα πρόσωπο ἵσταται ἔναντι τοῦ ἄλλου καί διαλέγονται. Ἡ ἀφετηρία τοῦ διαλόγου αὐτοῦ εἶναι ἀπό τοῦ ἀνθρώπου πρός τόν Θεό. Ὡστόσο, γιά νά εἶναι ὄντως προσευχή μιά τέτοια κίνηση, πρέπει καί τά δύο διαλεγόμενα μέρη νά εἶναι ὑπαρκτά (εἰδικότερα, ὁ Θεός, στόν Ὁποῖο ἀπευθύνεται ὁ προσευχόμενος, πρέπει νά εἶναι ὄντως ὑπαρκτός!). Ἡ σχέση, ἡ κοινωνία, ὁ διάλογος μέ ἕνα ἀνύπαρκτο πρόσωπο ἤ μέ μιά ἀπρόσωπη ὕπαρξη (ὄν, δύναμη) δέν εἶναι προσευχή. Γιά τήν Ὀρθόδοξη Παράδοση, ὁ Θεός ὑπάρχει, ἐπειδή τόν γνωρίζουμε, καί τόν γνωρίζουμε πραγματικά, ἐπειδή ἀποκαλύπτεται, ἐπειδή ὁ Ἴδιος φανερώνεται σέ μᾶς. Μέ ἄλλα λόγια, ὑπάρχει (αὐθεντική) προσευχή, ἐπειδή ὑπάρχει Ἀποκάλυψη, καί μποροῦμε νά ἀπευθυνόμεθα στόν Θεό, ἐπειδή Ἐκεῖνος ἀποκαλύφθηκε πρῶτος σέ μᾶς. Κατά συνέπειαν, ἡ προσευχή εἶναι μέν ἀνθρώπινη ἐνέργεια, ἀλλά προϋποθέτει τήν κίνηση τοῦ Θεοῦ πρός ἐμᾶς, ἤ μᾶλλον εἶναι ἡ ἀνταπόκριση στήν κίνηση τοῦ Θεοῦ πρός ἐμᾶς. Σέ ἔσχατη ἀνάλυση, ἡ προσευχή εἶναι δῶρο Θεοῦ: ὁ Κύριος εἶναι ὁ «διδούς εὐχήν τῷ εὐχομένῳ» (Α΄ Βασ. 2,9). Ἡ Ἁγία Γραφή εἶναι ἡ ἱστορία τῶν παρεμβάσεων τοῦ Θεοῦ στόν κόσμο, εἶναι μιά «συλλογή» τῶν ἐπί μέρους καί κατά καιρούς Ἀποκαλύψεων τοῦ Θεοῦ στήν ἱστορία. Κατά συνέπειαν, ἡ Ἁγία Γραφή εἶναι, ἐπίσης, μιά συνεχής μαρτυρία τῶν ἀνθρώπινων ἀνταποκρίσεων σ’ αὐτές τίς Ἀποκαλύψεις, δηλ. τῶν ἀνθρώπινων προσευχῶν. Ἐκεῖ διασώζονται οἱ αὐθεντικότερες μαρτυρίες περί προσευχῆς, οἱ ὁποῖες στή συνέχεια ἀναλύονται καί ἀναπτύσσονται (πάλι μέ αὐθεντικό τρόπο) στήν Ὀρθόδοξη Παράδοση. Ἐκεῖ ὁμιλεῖ (μέσω τῶν γνησίων Μαθητῶν Του, Προφητῶν, Ἀποστόλων καί Ἁγίων) ὁ Διδάσκαλος τῆς προσευχῆς, ὁ Ἰησοῦς Χριστός. Οἱ προσευχές τῆς Ἁγίας Γραφῆς καί τῆς Ὀρθόδοξης Παράδοση διακρίνονται: α) σέ προσευχές ὅσων ἔχουν ἤδη γνωρίσει πραγματικά τόν Θεό καί β) σέ προσευχές ὅσων προσπαθοῦν νά Τόν γνωρίσουν, μέ ὁδηγό πάντα τή μαρτυρία τῶν προηγουμένων, δηλ. ὅσων Τόν ἔχουν ἤδη γνωρίσει πραγματικά.

Εισαγωγή στη νέα θεματική ενότητα

Διάγραμμα – Περίληψη

Θέματος Α' τοῦ Θεολογικοῦ Προγράμματος «Ὀρθοδοξία καί Ζωή»

τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Μαντινείας καί Κυνουρίας,

περιόδου ΙΓ', ἔτους 2018-2019.

Εἰσαγωγικά: Στό δέκατο τρίτο ἔτος λειτουργίας τοῦ Θεολογικοῦ Προγράμματος «Ὀρθοδοξία καί Ζωή». Τί εἶναι τό Πρόγραμμα: Μιά προσπάθεια σπουδῆς στήν Ὀρθόδοξη πίστη, πού ἀπευθύνεται: α) σέ νέους (ἀναζητητές - προσανατολιζομένους), β) σέ πρόσωπα κάθε ἡλικίας (ἤδη προσανατολισμένους). Τό γενικό περιεχόμενό του: α) Διάλογος καί ἐπικοινωνία μέ τή νεότητα (μέ σκοπό τή συμβολή στόν ὀρθό προσανατολισμό). β) Ἀπαντήσεις σέ προβληματισμούς καί ἀναζητήσεις τῆς ἐποχῆς μας. Ἰδιαίτερα, ἀπαντήσεις στά διαχρονικά καί πανανθρώπινα ἐρωτήματα. Εἰδικότερα, θέωρηση τῶν ἐρωτημάτων αὐτῶν ὑπό τό φῶς τῆς Ὀρθόδοξης Παράδοσης, δηλ. μέ βάση τήν (αὐτο) Ἀποκάλυψη τοῦ Θεοῦ, μέ βάση ὅσα ὁ ἴδιος ὁ Θεός ἀποκαλύπτει γιά τόν ἄνθρωπο. Δέν εἶναι ἐλεύθερος ἐξ ἀρχῆς (φιλοσοφικός) στοχασμός πάνω στά προβλήματα αὐτά (ὡστόσο, εἶναι διάλογος μέ ὅ,τι ἐνδεχομένως θέτει κάθε στοχασμός). γ) Οἱ βασικές ἀρχές τῆς Ὀρθόδοξης πίστης καί ζωῆς. Ἡ προσπάθεια προσέγγισης τῆς οὐσίας τῆς πίστεως, τῆς οὐσίας τῆς Ἐκκλησίας, τῆς οὐσίας τῆς ἐν Χριστῷ ζωῆς. Ἀπόπειρα κίνησης ἀπό τό γράμμα στό πνεῦμα, ἀπό τήν ἐπιφάνεια στό βάθος, ἀπό τό φαινόμενο στό «ἀπόθετον κάλλος». Ὁ ἀποκαλυπτόμενος Θεός ἀφ’ ἑνός μέν ἀπαντᾶ στά οὐσιώδη ἐρωτήματα (καί ὄχι στά ἐπουσιώδη καί δευτερεύοντα, μέ σκοπο τήν ἱκανοποίηση τῆς ἀνθρώπινης περιέργειας), ἀφ’ ἑτέρου δέ ὁδηγεῖ τόν ἐσκοτισμένο ἄνθρωπο πρός τόν αὐθεντικό προορισμό του. Ἡ Ἀποκάλυψη εἶναι, βέβαια, παρελθοντικό (ἱστορικό) γεγονός, εἶναι δεδομένη στό παρελθόν, δέν μᾶς παρέχει κάθε φορά νέα στοιχεῖα καί δέν φανερώνει νέες ἀλήθειες. Ἀποκάλυψη τοῦ Θεοῦ εἶναι ὁ ἴδιος ὁ Χριστός, ὁ Ὁποῖος ἐμφανίστηκε σέ συγκεκριμένο τόπο καί χρόνο («ἐπί Ποντίου Πιλάτου»). Ὡστόσο, ὁ Ἴδιος ὑποσχέθηκε ὅτι τό Ἅγιο Πνεῦμα θά ὁδηγήσει «εἰς πᾶσαν τήν ἀλήθειαν» (Ἰω. 16,13). Αὐτό, ὅμως, δέν σημαίνει ὅτι κάθε φορά ἀποκαλύπτονται νέες ἀλήθειες, γιατί τό Ἅγιο Πνεῦμα ὁδήγησε ἤδη «εἰς πᾶσαν τήν ἀλήθειαν» τούς Ἀποστόλους στό γεγονός τῆς Πεντηκοστῆς καί συνεχίζει νά ὁδηγεῖ κάθε πιστό «εἰς πᾶσαν τήν ἀλήθειαν» κάθε φορά πού ἐπαναλαμβάνεται τό γεγονός τῆς Πεντηκοστῆς στίς θεοπτικές ἐμπειρίες τῶν Ἁγίων. Γι’ αὐτό ἡ Ἀλήθεια τῆς Ἀποκαλύψεως ταυτίζεται μέ τήν «ἅπαξ παραδοθεῖσαν τοῖς ἁγίοις πίστιν» (Ἰουδ. 1).