«Ορθοδοξία και Ζωή» 2022-2023: Αρχέγονη κατάσταση και πτώση

 

Διάγραμμα – Περίληψη Θέματος Θ΄ τοῦ Θεολογικοῦ Προγράμματος «Ὀρθοδοξία καί Ζωή» τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Μαντινείας καί Κυνουρίας, περιόδου ΙΖ΄, ἔτους 2022-2023. 

Εἰσαγωγικά: Ἡ Παλαιά Διαθήκη ἀρχίζει μέ τή δημιουργία τοῦ κόσμου. Ὁμιλεῖ, ὅμως, περί κόσμου, γιά νά ὁμιλήσει περί ἀνθρώπου: σύντομα μεταπηδᾶ ἀπό τήν περί κόσμου στήν περί ἀνθρώπου διήγηση, παρέχοντας τά βασικότερα στοιχεῖα τῆς χριστιανικῆς ἀνθρωπολογίας. Ὁ ἄνθρωπος δημιουργεῖται «κατ’ εἶκόνα» καί «καθ’ ὁμοίωσιν» τοῦ Θεοῦ. Ἡ εἰκόνα τοῦ Θεοῦ στόν ἄνθρωπο ἔγκειται κυρίως στήν ψυχή, ἀλλά καί στό σῶμα, σύμφωνα μέ κάποιους Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας. Ἀρχέτυπο τῆς δημιουργίας τοῦ ἀνθρώπινου σώματος εἶναι ἐκεῖνο τό σῶμα πού προσέλαβε ἀργότερα ὁ Δημιουργός τοῦ ἀνθρώπου (ὁ Υἱός καί Λόγος τοῦ Θεοῦ), ὅταν ἔγινε ἄνθρωπος. Εἰκόνα τοῦ Θεοῦ στήν ψυχή εἶναι ὁ φωτοειδής ἀνθρώπινος «νοῦς». Ὡστόσο, ὁ σημερινός ἄνθρωπος (παρά τίς μετεξελίξεις του, παρά τά ἐπιτεύγματά του, παρά τόν πολιτισμό του) δέν εἶναι ὅπως δημιουργήθηκε ἀπό τόν Θεό. Ἡ ἀρχική του κατάσταση «πόρρω ἀπέχει» τῆς σημερινῆς. Τώρα, οὔτε φωτεινός εἶναι, οὔτε ὁμοίωση πρός τόν Θεό ἔχει: ἡ ὁμοίωσή του εἶναι πρός τά «ἀνόητα κτήνη» (Ψαλμ. 48,13). Τήν παροῦσα κατάσταση τοῦ ἀνθρώπου προκάλεσε τό τραγικό γεγονός τῆς πτώσεως. Ἡ Παλαιά Διαθήκη ἀναφέρεται ὄχι μόνο στή δημιουργία τοῦ ἀνθρώπου, ἀλλά καί στήν ἀρχική του κατάσταση καί στήν πτώση (Γεν. κεφ. 3).

Ἡ ἀρχέγονη κατάσταση τοῦ ἀνθρώπου: Κατά τή Βιβλική διήγηση, οἱ πρῶτοι ἄνθρωποι τοποθετήθηκαν στόν Παράδεισο («παράδεισος» = κῆπος). Τί ἀκριβῶς εἶναι ὁ Παράδεισος: α) τόπος, β) κατάσταση, γ) τό «συναμφότερον» (τόπος + κατάσταση). Οὐσία τοῦ Παραδείσου εἶναι ἡ παρουσία τοῦ Θεοῦ στόν ἄνθρωπο, ἡ κοινωνία μέ τόν Θεό, μέσω τῶν ἀκτίστων Ἐνεργειῶν Του. Στόν Παράδεισο οἱ ἄνθρωποι ἔβλεπαν τόν Θεό καί μετεῖχαν στή Δόξα Του (εἶχαν θεοπτικές ἐμπειρίες). Ὡστόσο, οἱ ἐμπειρίες αὐτές ἦταν νηπιακές. Ἄν παρέμεναν σ’ αὐτές, ἄν τίς καλλιεργοῦσαν, ἀξιοποιώντας τό «καθ’ ὁμοίωσιν» μέ τήν ἐλεύθερη βούλησή τους, καί ἄν οἱ ἐμπειρίες αὐτές ἐχρόνιζαν (παρέμεναν ἔτσι γιά κάποιο χρονικό διάστημα), τότε ἡ κατάσταση αὐτή θά γινόταν πάγια, ὅπως ἡ κατάσταση τῶν Ἀγγέλων, καί θά ἀποκλειόταν τό ἐνδεχόμενο τῆς πτώσεως. Τότε ὁ ἄνθρωπος θά παρέμενε στή «φυσική» του κατάσταση (τῆς κοινωνίας μέ τόν Θεό), ἐπειδή ἀκριβῶς εἶναι ἐξ ἀρχῆς κατασκευασμένος νά λειτουργεῖ σέ κοινωνία καί σχέση μέ τόν Θεό. Ἐκτός τῆς κοινωνίας αὐτῆς ὑπολειτουργεῖ ἤ λειτουργεῖ ἐσφαλμένα («παρά φύσιν»). Αὐθεντικός («κατά φύσιν») ἄνθρωπος εἶναι ὁ προπτωτικός, ὁ δέ μεταπτωτικός εἶναι «παρά φύσιν» ἄνθρωπος. Ὡστόσο, ἡ «φυσική» κατάσταση δέν εἶναι στατική: ὁ ἄνθρωπος ἐκπληρώνει τόν προορισμό του, ὅταν ὑπερβαίνει τό «κατά φύσιν» καί βαίνει πρός τό «ὑπέρ φύσιν», μέ τήν ἐνεργοποίηση τοῦ «καθ’ ὁμοίωσιν». Κατά τούς Πατέρες, ὁ ἄνθρωπος εἶναι «θεός κεκελευσμένος», δηλ. εἶναι τό ὄν ἐκεῖνο, πού ἔχει λάβει τήν ἐντολή νά γίνει θεός («κατά Χάριν», βέβαια)!

Ἡ τραγωδία τῆς πτώσεως: Ἡ τοποθέτηση τῶν Πρωτοπλάστων στόν Παράδεισο συνοδεύτηκε μέ μιά ἐντολή: τήν ἀπαγόρευση τῆς γεύσεως τῶν καρπῶν τοῦ «ξύλου τοῦ γινώσκειν καλόν καί πονηρόν» (Γεν. 2,17). Μέσω τῆς ἐντολῆς ἀπαιτεῖται ἡ ἐλάχιστη ἄσκηση καί ὑπακοή ἐκ μέρους τοῦ ἀνθρώπου. Ἰδιαίτερα ὅμως, κατοχυρώνεται πρακτικά καί πραγματικά ἡ ἐλευθερία του: ὑπάρχει ἐλευθερία, ἀφοῦ ὑπάρχει δυνατότητα παραβάσεως μιᾶς ἐντολῆς! Μέ τήν παράβαση τῆς ἐντολῆς ὁ ἄνθρωπος θά ἀποκτοῦσε ἐμπειρική γνώση τοῦ κακοῦ (ἀλλά καί τῆς διάκρισης μεταξύ καλοῦ καί κακοῦ). Ἡ γνώση αὐτή, πού ἦταν ἐπικίνδυνη στήν τότε νηπιακή του κατάσταση, θά ἦταν ἀκίνδυνη ἀργότερα στήν σταθερή πνευματική του κατάσταση. Γι’ αὐτό, κάποιοι Πατέρες ἀναφέρουν, ὅτι ἡ ἐντολή τοῦ Θεοῦ εἶχε προσωρινό χαρακτήρα: ἀργότερα ὁ Θεός θά ἐπέτρεπε τή βρώση καί τoῦ τότε ἀπαγορευμένου καρποῦ. Ὡστόσο, ὁ Θεός, χωρίς νά ἀπειλεῖ, προειδοποιεῖ σαφῶς γιά τίς ἐπιπτώσεις τῆς παραβάσεως, πού εἶναι ὁ θάνατος - ἡ βεβαιότητα τοῦ θανάτου («θανάτῳ ἀποθανεῖσθε»!, Γεν. 2,17). Ὁ ἄνθρωπος ὁδηγήθηκε στήν παράβαση ὑποκινούμενος καί ἀπατημένος ἀπό τόν διάβολο («φθόνῳ διαβόλου ἀπατηθείς»). Κατά τούς Πατέρες, αἴτια τῆς πτώσεως εἶναι: α) Ὁ διάβολος (ἡ ἀπάτη τοῦ ὄφεως), ὡς πρῶτο καί σπουδαιότερο αἴτιο, καί β) ἡ ἀνθρώπινη ἐλευθερία, ἡ ἀποδεχθεῖσα τήν προσφορά τοῦ διαβόλου, ὡς δευτερεῦον αἴτιο. Τό περιεχόμενο τῆς πτώσεως: ὁ ἄνθρωπος ἐξέπεσε νομίζοντας ὅτι θά γίνει Θεός! Ὡστόσο, ἐξωτερικά ἡ προτροπή τοῦ διαβόλου («ἔσεσθε ὡς θεοί») δέν διαφέρει ἀπό αὐτήν τοῦ Θεοῦ («καθ’ ὁμοίωσιν»). Στή μία περίπτωση, ὅμως, ἡ θέωση ἐπιτυγχάνεται διά τοῦ Θεοῦ καί μαζί μέ τόν Θεό, ἐνῶ στήν ἄλλη ἐπιχειρεῖται νά ἐπιτευχθεῖ χωρίς τόν Θεό. Ἡ οὐσία τῆς ἁμαρτίας ἔγκειται ἀκριβῶς στήν προσπάθεια τοῦ ἀνθρώπου νά ἐπιτύχει κάτι χωρίς τόν Θεό: «Ἡ οὐσία τῆς πτώσεως εἰς τήν ἁμαρτίαν εἶναι πάντοτε ἡ ἰδία: τό νά θέλῃ κανείς νά γίνῃ καλός διά τοῦ ἑαυτοῦ του· τό νά θέλῃ κανείς νά γίνῃ τέλειος διά τοῦ ἑαυτοῦ του· τό νά θέλῃ κανείς νά γίνῃ θεός διά τοῦ ἑαυτοῦ του. Ἀλλά μέ αὐτό τόν τρόπο ὁ ἄνθρωπος ἀσυναισθήτως ἐξισοῦται μέ τόν διάβολον. Διότι καί αὐτός ἠθέλησε νά γίνῃ Θεός διά τοῦ ἑαυτοῦ του, νά ἀντικαταστήσῃ τόν Θεόν μέ τόν ἑαυτόν του» (ἅγ. Ἰουστῖνος Πόποβιτς). Ἡ πτώση εἶχε σοβαρότατες συνέπειες γιά τόν ἄνθρωπο, οἱ σημαντικότερες ἀπό τίς ὁποῖες εἶναι: α) ἡ ἀπώλεια τοῦ Παραδείσου, β) ὁ θάνατος, γ) ἡ διακοπή τῆς κοινωνίας μέ τόν Θεό, δ) ἡ δουλεία στόν διάβολο, ε) ἡ ὑποταγή τῆς κτίσεως στή φθορά.

Δεῖτε βιντεοσκοπημένο τό Θέμα στόν παρακάτω σύνδεσμο:

https://www.youtube.com/watch?v=zsndC0duK1c&t=1700s