«Ορθοδοξία και Ζωή» 2022-2023: Θεία Λατρεία καί Θεοφάνειες της Παλαιάς Διαθήκης

 

Διάγραμμα – Περίληψη Θέματος ΙΕ΄ τοῦ Θεολογικοῦ Προγράμματος «Ὀρθοδοξία καί Ζωή» τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Μαντινείας καί Κυνουρίας, περιόδου ΙΖ΄, ἔτους 2022-2023. 

Εἰσαγωγικά: Οὐσιαστικό περιεχόμενο τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης εἶναι οἱ ἐμφανίσεις τοῦ Θεοῦ (θεοφάνειες) στούς πρός τῆς Ἐνσαρκώσεως τοῦ Χριστοῦ Προφῆτες καί Δικαίους. Τό πῶς ἑρμηνεύονται οἱ θεοφάνειες εἶναι καθοριστικό γιά τήν αὐθεντική κατανόηση τῆς Π. Διαθήκης καί γιά τήν ὀρθοδοξία (ὀρθή πίστη) κάθε μέλους τῆς Ἐκκλησίας. Ἡ Δύση π.χ. ἐξέλαβε τίς θεοφάνειες ὡς «γινόμενα καί ἀπογινόμενα κτίσματα» (κτιστά σύμβολα τοῦ Θεοῦ), μέ ἀποτέλεσμα νά καταλήξει σέ μεγάλες αἱρέσεις. Ἡ Ὀρθόδοξη Παράδοση ὁμόφωνα θεωρεῖ τίς θεοφάνειες α) ὡς ἀποκαλύψεις τῆς ἄκτιστης Δόξης ἤ Ἐνεργείας τοῦ Θεοῦ στούς Δικαίους, δηλ. ὡς πραγματικές ἐμφανίσεις τοῦ Θεοῦ καί β) ὡς ἀποκαλύψεις, μέσω τῆς ἀκτίστου Δόξης Του, ἑνός προσώπου, τοῦ Ἀσάρκου Υἱοῦ καί Λόγου τοῦ Θεοῦ. Προσεκτική μελέτη τῶν κειμένων τῆς Π. Διαθήκης πού ἀναφέρονται στίς θεοφάνειες καί ὅπου ὁ ἐμφανιζόμενος στούς Προφῆτες «Ἄγγελος Κυρίου» αὐτοαποκαλεῖται «Θεός τῶν Πατέρων ὑμῶν», πείθει ὅτι ὁ ἐμφανιζόμενος ἐκεῖ Θεός δέν εἶναι ὁ Θεός Πατήρ. Κατά τόν ἴδιο τρόπο ἑρμηνεύει τίς θεοφάνειες ἡ Καινή Διαθήκη (ἀπόστολοι Παῦλος καί Ἰωάννης), καθώς καί οἱ Πατερική Παράδοση (οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας). Ὡστόσο, τό φρόνημα (ἡ πίστη) τῆς Ἐκκλησίας ἐκφράζεται περισσότερο στόν τρόπο μέ τόν ὁποῖο αὐτή προσεύχεται (στή λατρεία - ὑμνολογία της): «ὁ κανών τῆς προσευχῆς» («lex orandi») εἶναι «ὁ κανών τῆς πίστεως» («lex credendi»). Ἡ λατρεία (ὑμνολογία) ἐκφράζει ἀπόλυτα τήν πίστη τῆς Ἐκκλησίας, ἔστω καί μέ κάποια ποιητική ἐλευθερία. Ἡ λατρεία προηγεῖται τῆς Θεολογίας, ἤ μᾶλλον εἶναι ἡ πρωταρχική Θεολογία τῆς Ἐκκλησίας. Ἡ ὑμνολογία εἶναι ἔργο μεγάλων Πατέρων, φωτισμένων ποιητῶν, ἀσκητῶν, αὐθεντικῶν φορέων καί Ὁμολογητῶν τῆς πίστεως καί τῆς Παραδόσεως τῆς Ἐκκλησίας. Ἐπιπλέον ἔχει ἐπικυρωθεῖ ἀπό τήν ἐκκλησιαστική συνείδηση καί ἐξαγιασθεῖ ἀπό τή μακραίωνη λειτουργική (προσευχητική) πράξη. Πῶς ἑρμηνεύει ἡ θεία λατρεία τίς θεοφάνειες τῆς Π. Διαθήκης, ὡς πρός τό ἐμφανιζόμενο θεῖο Πρόσωπο; Πραδείγματα:

Ὁ Δημιουργός:

«Σήμερον ἡ ἱερά Μήτηρ, καί τοῦ Ἱεροῦ ὑψηλοτέρα, ἐπί τό Ἱερόν παραγέγονεν, ἐμφανίζουσα τῷ κόσμῳ, τόν τοῦ κόσμου Ποιητήν, καί Νόμου πάροχον» (Ἀκολουθία Ὑπαπαντῆς).

«Τόν Ποιητήν τῶν αἰώνων, ὁ Πρεσβύτης ὡς βρέφος δεξάμενος, Θεόν προαιώνιον ἔγνω, καί φῶς ἐθνῶν, καί δόξαν, τοῦ Ἰσραήλ τόν Χριστόν» (Ἀκολουθία 1ης Φεβρουαρίου).

«Ὁ Ποιητής τῶν ἁπάντων, καί Λυτρωτής ἡμῶν, ὑπό Μητρός Παρθένου, τῷ ναῷ προσηνέχθη· ὅθεν ὁ Πρεσβύτης τοῦτον λαβών, μετά χαρᾶς ἀνεκραύγαζε» (Ἀκολουθία 3ης Φεβρουαρίου). 

«Νεάζων τῷ πνεύματι, προβεβηκώς δέ τῷ σώματι, Συμεών κεχρημάτισαι, μή ὄψεσθαι θάνατον, ἕως ἴδῃς βρέφος, νέον τόν προόντα, πρό τῶν αἰώνων Ποιητήν, Θεόν τόν ὅλων σάρκα πτωχεύσαντα» (Ἀκολουθία 3ης Φεβρουαρίου). 

«Σέ τόν ἐπί ὑδάτων, κρεμάσαντα πᾶσαν τήν γῆν ἀσχέτως, ἡ Κτίσις κατιδοῦσα, ἐν τῷ Κρανίῳ κρεμάμενον, θάμβει πολλῷ συνείχετο» (Ἀκολουθία Μ. Παρασκευῆς).

«Σέ τόν ἐπί ὑδάτων, κρεμάσαντα πᾶσαν τήν γῆν ἀσχέτως, ἡ κτίσις κατιδοῦσα, ἐν τῷ Σπηλαίῳ τικτόμενον, θαμβητικῶς συνείχετο» (Ἀκολουθία 24ης Δεκεμβρίου).

«Σήμερον κρεμᾶται ἐπί ξύλου, ὁ ἐν ὕδασι τήν γῆν κρεμάσας» (Ἀκολουθία Μ. Πέμπτης).

«Τήν σήμερον μυστικῶς, ὁ μέγας Μωϋσῆς προδιετυποῦτο λέγων ... αὕτη ἐστίν ἡ τῆς καταπαύσεως ἡμέρα, ἐν ᾗ κατέπαυσεν ἀπό πάντων τῶν ἔργων αὐτοῦ, ὁ Μονογενής Υἱός τοῦ Θεοῦ» (Ἀκολουθία Μ. Παρασκευῆς).

Ὁ Νομοθέτης:

«Σήμερον ἡ ἱερά Μήτηρ, καί τοῦ Ἱεροῦ ὑψηλοτέρα, ἐπί τό Ἱερόν παραγέγονεν, ἐμφανίζουσα τῷ κόσμῳ, τόν τοῦ κόσμου Ποιητήν, καί Νόμου πάροχον» (Ἀκολουθία Ὑπαπαντῆς).

«Ὁ Παλαιός ἡμερῶν, ὁ καί τόν Νόμον πάλαι ἐν Σινᾷ δοὺς τῷ Μωσεῖ, σήμερον βρέφος ὁρᾶται, καί κατά Νόμον, ὡς Νόμου Ποιητής, τόν Νόμον ἐκπληρῶν, ναῷ προσάγεται» (Ἀκολουθία Ὑπαπαντῆς).

«Σήμερον ὁ πάλαι τῷ Μωσεῖ, ἐν Σινᾷ Νόμον ἐπιδούς, τοῖς νομικοῖς ὑποκύπτει θεσμοῖς, δι' ἡμᾶς εὔσπλαγχνος γεγονώς. Νῦν ὁ καθαρός Θεός, ὡς παιδίον ἅγιον, μήτραν διανοίξαν ἁγνήν, ἑαυτῷ ὡς Θεός συγκομίζεται» (Ἀκολουθία Ὑπαπαντῆς).

«Δέχου Συμεών, ὅν ὑπό τόν γνόφον, Μωσῆς νομοθετοῦντα, προεώρα ἐν Σινᾷ, βρέφος γενόμενον, νόμῳ ὑποταττόμενον. Οὗτός ἐστιν, ὁ διά Νόμου λαλήσας οὗτός ἐστιν, ὁ ἐν Προφήταις ῥηθείς, ὁ σαρκωθείς δι' ἡμᾶς, καί σώσας τόν ἄνθρωπον» (Ἀκολ. Ὑπαπαντῆς).

«Ἐν Σιναίῳ τῷ ὄρει κατεῖδέ σε ἐν τῇ βάτῳ Μωϋσῆς, τήν ἀφλέκτως τό πῦρ τῆς θεότητος, συλλαβοῦσαν ἐν γαστρί. Δανιήλ δέ σέ εἶδεν ὄρος ἀλατόμητον ῥάβδον βλαστήσασαν, Ἡσαΐας κέκραγε τήν ἐκ ῥίζης Δαυίδ» (Ἀκολουθία Δευτέρας γ΄ Ἤχου).

Ὁ Λυτρωτής στήν Ἐρυθρά Θάλασσα:

«Ἔσωσε λαόν, θαυματουργῶν Δεσπότης, ὑγρόν θαλάσσης κῦμα χερσώσας πάλαι· ἑκών δέ τεχθείς ἐκ Κόρης, τρίβον βατήν, πόλου τίθησιν ἡμῖν» (Ἀκολουθία  Χριστουγέννων).

«Κύματι θαλάσσης, τόν κρύψαντα πάλαι, διώκτην τύραννον, ὑπό γῆς ἔκρυψαν, τῶν σεσωσμένων οἱ Παῖδες» (Ἀκολουθία Μ. Παρασκευῆς).

«Κύματι θαλάσσης, τόν κρύψαντα πάλαι διώκτην τύραννον, φάτνῃ κρυπτόμενον, κτεῖναι ζητεῖ ὁ Ἡρῴδης» (Ἀκολουθία 24ης Δεκεμβρίου).

Ὁ «Παλαιός τῶν Ἡμερῶν»:

«Νηπιάζει δι’ ἐμέ ὁ Παλαιός τῶν ἡμερῶν» (Ἀκολ. Ὑπαπαντῆς)

«Ὁ Παλαιός ἡμερῶν, ὁ καί τόν Νόμον πάλαι ἐν Σινᾷ δούς τῷ Μωσεῖ, σήμερον βρέφος ὁρᾶται, καί κατά Νόμον, ὡς Νόμου Ποιητής, τόν Νόμον ἐκπληρῶν, ναῷ προσάγεται» (Ἀκολουθία Ὑπαπαντῆς).

«Ὁ Παλαιός ἡμερῶν, νηπιάσας σαρκί, ὑπό Μητρός Παρθένου τῷ Ἱερῷ προσάγεται» (Ἀκολουθία Ὑπαπαντῆς).

Ὁ «Μεγάλης Βουλῆς Ἄγγελος»:

«Θεός ὢν εἰρήνης, Πατήρ οἰκτιρμῶν, τῆς μεγάλης Βουλῆς σου τόν Ἄγγελον, εἰρήνην παρεχόμενον ἀπέστειλας ἡμῖν» (Ἀκολουθία  Χριστουγέννων).

Ὁ ἐν τῇ Καμίνῳ «Ἅγγελος»:

«Παῖδας εὐαγεῖς ἐν τῇ καμίνῳ, ὁ τόκος τῆς Θεοτόκου διεσώσατο» (Ὕμνος Θεοτόκου).

«Ὁ Παῖδας ἐκ καμίνου ῥυσάμενος, γενόμενος ἄνθρωπος, πάσχει ὡς θνητός» (Ἀκολουθία Πάσχα).

«Σέ τόν ἐν πυρί δροσίσαντα, Παῖδας θεολογήσαντας, καί Παρθένῳ, ἀκηράτῳ, ἐνοικήσαντα, Θεόν Λόγον ὑμνοῦμεν, εὐσεβῶς μελῳδοῦντες· Εὐλογητός ὁ Θεός, ὁ τῶν Πατέρων ἡμῶν» (Ἀκολουθία Ὑπαπαντῆς).

«Εὐλογεῖτε Παῖδες, τῆς Τριάδος ἰσάριθμοι, δημιουργόν Πατέρα Θεόν· ὑμνεῖτε τόν συγκαταβάντα Λόγον, καί τό πῦρ εἰς δρόσον μεταποιήσαντα» (Ἀκολουθία Ὑψώσεως Τ. Σταυροῦ).

«Ἄφραστον θαῦμα! Ὁ ἐν καμίνῳ ῥυσάμενος, τούς Ὁσίους Παῖδας ἐκ φλογός, ἐν τάφῳ νεκρός, ἄπνους κατατίθεται» (Ἀκολουθία Μ. Παρασκευῆς).

«Ἄφραστον θαῦμα! ὁ ἐν καμίνῳ ῥυσάμενος, τούς Ὁσίους Παῖδας ἐκ φλογος, φάτνῃ πενιχρᾷ, βρέφος ἀνακέκλιται» (Ἀκολουθία 24ης Δεκεμβρίου).

«Ἐκ φλογός τοῖς Ὁσίοις, δρόσον ἐπήγασας, καί δικαίου θυσίαν, ὕδατι ἔφλεξας, ἅπαντα γάρ δρᾷς Χριστέ, μόνῳ τῷ βούλεσθαι» (Ἀκολουθία Κυριακῆς Τυρινῆς).

«Ὁ τούς Παῖδας δροσίσας ἐν καμίνῳ, καί παρθένον φυλάξας, μετά τόκον τήν σέ Τεκοῦσαν, εὐλογητός εἶ, Κύριε, ὁ Θεός τῶν Πατέρων ἡμῶν» (Ἀκολουθία Σαββάτου Τυρινῆς).

«Φλογώσεως ὁ Παῖδας ῥυσάμενος, σάρκα προσλαβόμενος, ἦλθεν ἐπί γῆς· καί Σταυρῷ προσηλωθείς, σωτηρίαν ἡμῖν ἐδωρήσατο» (Ἀκολουθία Σταυροπροσκυνήσεως).

Διάφορες περιπτώσεις Θεοπτίας:

«Ὡς εἶδεν Ἡσαΐας συμβολικῶς, ἐν θρόνῳ ἐπηρμένῳ Θεόν, ὑπ’ Ἀγγέλων δόξης δορυφορούμενον, ὦ τάλας! ἐβόα, ἐγώ· πρό γάρ εἶδον σωματούμενον Θεόν, φωτός ἀνεσπέρου, καί εἰρήνης δεσπόζοντα» (Καταβασία Ὑπαπαντῆς).

«Σήμερον Συμεών ἐν ταῖς ἀγκάλαις, τόν Κύριον τῆς δόξης ὑποδέχεται, ὅν ὑπό τόν γνόφον πρώην ὁ Μωϋσῆς ἐθεάσατο, ἐν τῷ ὄρει τῷ Σινᾷ πλάκας δόντα αὐτῷ. Οὗτός ἐστιν, ὁ ἐν τοῖς Προφήταις λαλῶν, καί τοῦ Νόμου Ποιητής, οὗτός ἐστιν ὅν ὁ Δαυΐδ καταγγέλλει, ὁ τοῖς πᾶσι φοβερός, ὁ ἔχων τό μέγα καί πλούσιον ἔλεος» (Ἀκολουθία Ὑπαπαντῆς).

«Ὅτε σέ Σταυρῶ προσήλωσαν παράνομοι, τόν Κύριον τῆς Δόξης, ἐβόας πρός αὐτούς. Τί ὑμᾶς ἐλύπησα; ἢ ἐν τίνι παρώργισα; πρό ἐμοῦ, τίς ὑμᾶς ἐρρύσατο ἐκ θλίψεως; καί νῦν, τί μοι ἀνταποδίδοτε; πονηρά ἀντί ἀγαθῶν, ἀντί στύλου πυρός Σταυρῶ μέ προσηλώσατε, ἀντί νεφέλης, τάφον μοί ὠρύξατε, ἀντί τοῦ μάννα, χολήν μοί προσηνέγκατε, ἀντί τοῦ ὕδατος, ὄξος μέ ἐποτίσατε» (Ἀκολουθία Μ. Παρασκευῆς).

«Δεῦτε καί ἡμεῖς, ᾄσμασιν ἐνθέοις, Χριστῷ συναντηθῶμεν, καί δεξώμεθα αὐτόν, οὗ τό σωτήριον ὁ Συμεών ἑώρακεν. Οὗτός ἐστιν, ὅν ὁ Δαυῒδ καταγγέλλει οὗτός ἐστιν, ὁ ἐν Προφήταις λαλήσας, ὁ σαρκωθείς δι' ἡμᾶς, καί Νόμῳ φθεγγόμενος» (Ἀκολουθία Ὑπαπαντῆς).

Συμπέρασμα - Ἡ μαρτυρία τοῦ ἁγίου Νεκταρίου: «Καί ταῦτα μέν τά χωρία πρός ἀπόδειξιν ὅτι ἅπασαι αἱ θεῖαι ἐμφάνειαι αἱ γενόμεναι κατά τήν παλαιάν οἰκονομίαν ἀναφέρονται εἰς ἕν καί τό αὐτό πρόσωπον ... Ἐκ τῶν μέχρι τοῦδε εἰρημένων φρονοῦμεν, ὅτι ἀπεδείχθη σαφῶς, ὅτι ὁ ἀποκαλυφθείς ἐν τῇ Π. Διαθήκῃ Θεός ὑπό τό ὄνομα Ἰεχωβᾶ ὁ ὤν ἦτο τό δεύτερον πρόσωπον τῆς Ἁγίας Τριάδος, ὁ Υἱός καί Λόγος τοῦ Θεοῦ Πατρός ὁ δι’ ἡμᾶς καί διά τήν ἡμετέραν σωτηρίαν ἐνανθρωπήσας Κύριος Ἰησοῦς Χριστός, οὗ τῷ ἐλέει πάντες σωθείημεν. Ἀμήν» (Ἁγίου Νεκταρίου, Ἱερά Κατήχησις, Θεσ/νίκη 1984, σ. 252, 256).