«Ορθοδοξία και Ζωή» 2022-2023: Ο Χριστός αποκαλυπτόμενος στην Παλαιά Διαθήκη

 

Διάγραμμα – Περίληψη Θέματος ΙΓ΄ τοῦ Θεολογικοῦ Προγράμματος «Ὀρθοδοξία καί Ζωή» τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Μαντινείας καί Κυνουρίας, περιόδου ΙΖ΄, ἔτους 2022-2023. 

Εἰσαγωγικά: Ἡ Παλαιά Διαθήκη περιλαμβάνει τό σύνολο (τῶν γνωστῶν τουλάχιστον) ἀποκαλύψεων τοῦ Θεοῦ πρό τῆς ἐν σαρκί παρουσίας Του στόν κόσμο. Σέ κάθε περίπτωση, εἴτε στήν Παλαιά, εἴτε στήν Καινή Διαθήκη, ὁ Θεός ἀποκαλύπτει τήν ἄκτιστη Ἐνέργεια ἤ Δόξα Του καί ὄχι τήν ἄκτιστη καί παντελῶς ἀπρόσιτη Οὐσία Του. Ἀπό τίς Ἐνέργειές Του γνωρίζουμε ὅτι ὁ Θεός εἶναι Τριαδικός, ὅτι εἶναι τρία Πρόσωπα ἤ Ὑποστάσεις (Πατήρ, Υἱός καί Ἅγιο Πνεῦμα). Αὐτό ἀποκαλύπτεται ἀμυδρά στήν Π. Διαθήκη καί σαφέστερα στήν Καινή. Ἡ Ἐνέργεια ἤ οἱ Ἐνέργειες τοῦ Θεοῦ εἶναι κοινές τῶν τριῶν Προσώπων καί πηγάζουν ἀπό τήν κοινή θεία Οὐσία (εἶναι «οὐσιώδεις»). Δέν ὑπάρχουν ὑποστατικές ἤ προσωπικές Ἐνέργειες. Ὡστόσο, ἀπό τίς Ἐνέργειες ἀποκαλύπτεται ἕνα Πρόσωπο, ὁ «ἐνεργῶν» τήν κοινή ἤ τίς κοινές Ἐνέργειες: «ἐνεργῶν δέ (ἐστί) ὁ κεχρημένος τῇ ἐνεργείᾳ, ἤτοι ἡ ὑπόστασις» (Ἁγ. Ἰωάννης Δαμασκηνός). Ποιό εἶναι τό θεῖο Πρόσωπο, πού ἐνεργεῖ στήν Π. Διαθήκη καί ἀποκαλύπτεται μέσῳ τῶν κοινῶν Ἐνεργειῶν τῆς Ἁγίας Τριάδος;

Παρανοήσεις περί τοῦ ἐμφανιζομένου Θεοῦ: Πολλοί θεωροῦν, κατ’ ἐπίδρασιν προφανῶς τῆς δυτικῆς (ἑτερόδοξης) θεολογίας, ὅτι τό Πρόσωπο αὐτό εἶναι ὁ Θεός Πατήρ. Κατά τήν ἀντίληψη αὐτή, στήν Π. Διαθήκη ἐνεργεῖ καί ἐμφανίζεται ὁ Πατήρ, στήν Καινή ὁ Υἱός, ὡς σεσαρκωμένος Θεός, καί στήν Ἐκκλησία (μετά τήν Ἀνάληψη καί τήν Πεντηκοστή) τό Ἅγιο Πνεῦμα. Κατά τήν εὐλογοφανῆ αὐτή ἄποψη, ὁ Υἱός τοῦ Θεοῦ δέν ἐνεργεῖ (αὐτενεργεῖ ἤ «αὐτουργεῖ») στήν Π. Διαθήκη, ἀλλά ἐκεῖ ὑπάρχουν μόνο οἱ περί Αὐτοῦ «ἐπαγγελίες» (ὡς Μεσσία), οἱ ὁποῖες ἐκπληρώνονται στήν Καινή. Ἡ σχέση Παλαιᾶς καί Καινῆς Διαθήκης, ὡς πρός τό Πρόσωπο τοῦ Υἱοῦ τοῦ Θεοῦ εἶναι ἁπλῶς καί μόνο σχέση «ἐπαγγελίας» καί «ἐκπληρώσεως». Ὅμως, στήν περίπτωση αὐτή καί ἄν ὁ Πατήρ ἔχει κάποια προτεραιότητα στήν Ἁγία Τριάδα, ὡς αἴτιος τῶν δύο ἄλλων Προσώπων, τότε ὑπάρχει φθίνουσα θεοπτία καί Ἀποκάλυψη. Αὐτό προσκρούει στήν πίστη τῆς Ἐκκλησίας ὅτι ἡ Ἀποκάλυψη τοῦ Θεοῦ βαίνει προοδευτικά καί κορυφώνεται στό Πρόσωπο τοῦ σαρκωθέντος Υἱοῦ Του καί στήν Πεντηκοστή, ἀλλά καί στούς λόγους τοῦ Ἰησοῦ ὅτι Ἐκεῖνος (ὁ Χριστός) εἶναι ἡ μόνη «ὁδός» πρός τόν Πατέρα. Βέβαια, ἡ τελεία Ἀποκάλυψη τοῦ Θεοῦ εἶναι ἐσχατολογικό γεγονός, πού θά συντελεστεῖ μέ τήν ἐν Δόξῃ Δευτέρα Παρουσία τοῦ Χριστοῦ. Ποιό εἶναι, λοιπόν, τό ἐμφανιζόμενο στήν Π. Διαθήκη θεῖο Πρόσωπο;

Ἡ ἐκκλησιαστική μαρτυρία: Κατά τήν Ὀρθόδοξη ἀντίληψη τό Πρόσωπο αὐτό εἶναι ὁ Υἱός καί Λόγος τοῦ Θεοῦ, τό δεύτερο Πρόσωπο τῆς Ἁγίας Τριάδος. Αὐτός εἶναι ὁ ἐμφανιζόμενος στούς Προφῆτες καί Δικαίους τῆς ἐποχῆς «Κύριος τῆς Δόξης», «Θεός τῆς Δόξης», «Βασιλεύς τῆς Δόξης», «Θεός τῶν Πατέρων ὑμῶν», «Θεός Ἀβραάμ, Ἰσαάκ καί Ἰακώβ», «ὁ Ὤν», «Γιαχβέ» (κατά τό ἑβραϊκό κείμενο) κ.ἄ. Σέ πολλές περιπτώσεις τό Πρόσωπο αὐτό ἐμφανίζεται ὡς «Ἄγγελος Κυρίου» (Μαλέαχ Γιαχβέ) ἤ «Μεγάλης Βουλῆς Ἄγγελος» ἡ ἁπλῶςς ὡς «Ἄγγελος». Πρόκειται γιά τό ἴδιο ἀκριβῶς Πρόσωπο, πού ἐμφανίζεται καί στήν Καινή Διαθήκη, μέ τή διαφορά ὅτι στή μέν Καινή ἐμφανίζεται ὡς Λόγος Σεσαρκωμένος, δηλ. καί μέ τήν ἀνθρώπινη φύση Του, στή δέ Παλαιά ὡς Ἄσαρκος Λόγος. Ὁ ὅρος «Ἄγγελος» στήν Π. Διαθήκη καί στήν προκειμένη περίπτωση ἔχει τήν ἴδια ἀκριβῶς ἔννοια μέ τόν ὅρο «Λόγος» τῆς Καινῆς ἤ καί «Ἀπόστολος» (Ἑβρ. 3,1): εἶναι ἐκεῖνος πού ἐξαγγέλλει, ἀποκαλύπτει, φανερώνει τόν Πατέρα. Ὁ Ἄγγελος αὐτός δέν εἶναι ἕνας ἀπό τούς κτιστούς ἀγγέλους, ἀλλά ὁ Δημιουργός τῶν ἀγγέλων καί τοῦ σύμπαντος κόσμου. Αὐτό σημαίνει ὅτι ὁ Χριστός δέν ἐπαγγέλεται ἁπλῶς στήν Π. Διαθήκη, ἀλλά εἶναι τό κέντρο της, ἡ «καρδία» της, ἡ οὐσία της. Εἶναι τό Πρόσωπο πού συνδέει καί ἑνώνει ἄρηκτα Παλαιά καί Καινή Διαθήκη. Κατά τόν ἅγ. Χρυσόστομο, «προέλαβεν τήν Καινήν ἡ Παλαιά, καί ἡρμήνευσε τήν Παλαιάν ἡ Καινή. Πολλάκις εἶπον, ὅτι δύο Διαθῆκαι, καί δύο ἀδελφαί, καί δύο παιδίσκαι, τόν ἕνα Δεσπότην δορυφοροῦσι. Κύριος παρά Προφήταις καταγγέλλεται, Χριστός ἐν Καινῇ κηρύσσεται. Οὐ καινά τά καινά· προέλαβε γάρ τά παλαιά. Οὐκ ἐσβέσθη τά παλαιά· ἡρμηνεύθη γάρ ἐν τῇ Καινῇ». Ἔτσι, στήν ἐκλησιαστική ὑμνολογία ὁ Χριστός ἐξυμνεῖται ὡς «Ἀρχηγός Παλαιᾶς τε καί Καινῆς» (ὕμνος Ὑπαπαντῆς). Ἤδη ὁ ἀπ. Παῦλος κατά τόν ἴδιο τρόπο ἑρμηνεύει τίς ἐμφανίσεις τοῦ Θεοῦ στήν Π. Διαθήκη: «Οὐ θέλω ὑμᾶς ἀγνοεῖν, ἀδελφοί, ὅτι οἱ πατέρες ἡμῶν πάντες ὑπό τήν νεφέλην ἦσαν, καί πάντες διά τῆς θαλάσσης διῆλθον, καί πάντες εἰς τόν Μωϋσῆν ἐβαπτίσαντο ἐν τῇ νεφέλῃ καί ἐν τῇ θαλάσσῃ, καί πάντες τό αὐτό βρῶμα πνευματικόν ἔφαγον, καί πάντες τό αὐτό πόμα πνευματικόν ἔπιον· ἔπινον γάρ ἐκ πνευματικῆς ἀκολουθούσης πέτρας, ἡ δέ πέτρα ἦν ὁ Χριστός» (Α΄ Κορ. 10, 1-4). Ἀλλοῦ ὁμιλεῖ γιά τήν «σοφίαν Θεοῦ ἐν μυστηρίῳ, τήν ἀποκεκρυμμένην», μέ τήν ὁποία γνωρίζουμε ὅτι Ἐκεῖνος, τόν Ὁποῖο σταύρωσαν οἱ «ἄρχοντες τοῦ αἰῶνος τούτου», εἶναι ὁ (ἐμφανιζόμενος στήν Π. Διαθήκη) «Κύριος τῆς Δόξης» (Α΄ Κορ. 2, 7-8).

Ἡ μαρτυρία τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης: Μελετώντας τίς πιό χαρακτηριστικές περιπτώσεις θεοπτίας στήν Π. Διαθήκη, βλέπουμε ὅτι σ’ αὐτές ἐμφανίζεται ὁ «Ἄγγελος Κυρίου» (συνήθως ἀναφέρεται μέ τό ἄρθρο: «ὁ Ἄγγελος Κυρίου»), ὁ Ὁποῖος στή συνέχεια ἀποκαλεῖται «Κύριος», «Θεός» κ.ἄ., ὅπως:

α) Ἡ θεοπτία στή φλεγόμενη Βάτο: Ὁ προφήτης Μωϋσῆς, βόσκωντας τά πρόβατα τοῦ πεθεροῦ του Ἰοθόρ στούς πρόποδες τοῦ ὄρους Σινά, βλέπει τόν «Ἄγγελο Κυρίου» σέ μιά βάτο πού καταφλεγόταν, ἀλλά παρέμενε ἀδιάφθορη μέσα στίς φλόγες (Ἐξ. 3, 1-17). Ἀμέσως μετά τό κείμενο ἀποκαλεῖ τόν Ἄγγελο αὐτό δύο φορές «Κύριο». Στή συνέχεια ὁ Ἄγγελος ἀποκαλύπτει στόν Μωϋσῆ, λέγοντας: «Ἐγώ εἰμι ὁ Θεός τοῦ πατρός σου, Θεός Ἁβραάμ καί Θεός Ἰσαάκ καί Θεός Ἰακώβ»! «Ὁ Θεός τῶν πατέρων ἡμῶν», «Κύριος ὁ Θεός τῶν πατέρων ἡμῶν, Θεός Ἁβραάμ καί Θεός Ἰσαάκ καί Θεός Ἰακώβ»! Παράλληλα, ὁ Ἄγγελος – Θεός ἀποκαλύπτει τό ὄνομά Του: «Ἐγώ εἰμι ὁ ὤν». Πρόκειται γιά τό ὄνομα, τό ὁποῖο ἡ Ὀρθόδοξη εἰκονογραφία ἀναγράφει πάντοτε στό φωτοστέφανο τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ.

β) Ὁ Μεγάλης Βουλῆς Ἄγγελος: Ὁ προφήτης Ἡσαΐας, μέ τόν προφητικό του ὀφθαλμό, βλέπει τήν μελλοντική Ἐνσάρκωση τοῦ Υἱοῦ τοῦ Θεοῦ (Ἡσ. 9, 6-7). Ἀναφέρει ὅτι γεννιέται ἕνα Παιδί, προφανῶς διαφορετικό ἀπό τά ἄλλα («Παιδίον νέον»!). Εἶναι φορέας ὁλόκληρης τῆς ἐξουσίας καί ἀποκαλεῖται «Μεγάλης Βουλῆς Ἄγγελος», δηλ. ταυτίζεται μέ τόν «Ἄγγελο Κυρίου», ἄλλων περιπτώσεων. Αὐτός εἶναι «Θεός ἰσχυρός» καί ὁ «Πατήρ τοῦ μέλλοντος αἰῶνος» (Βασιλεύς - Ἐπίκεντρο τῆς νέας ζωῆς, πού θά ἀρχίσει μέ τή Δευτέρα Παρουσία Του καί δέν θά ἔχει τέλος). Φράσεις τῆς θεοπτίας αὐτῆς τοῦ Ἡσαΐα μεταφέρθηκαν αὐτούσιες στόν γωστό ὕμνο «Μεθ’ ἡμῶν ὁ Θεός» τοῦ Μεγάλου Ἀποδείπνου, πού ἀναφέρεται στήν παρουσία τοῦ Θεοῦ ἀνάμεσά μας.

γ) Ἡ ὅραση τοῦ Ἰακώβ: Ὁ πατριάρχης Ἰακώβ βλέπει τόν ἴδιο «Ἄγγελο τοῦ Θεοῦ» (Γεν. 31, 11-13) σέ ἐνύπνιο (ὄνειρο). Ὁ Ἄγγελος αὐτός τοῦ ἀποκαλύπτει ὅτι «ἐγώ εἰμί ὁ Θεός»! καί τοῦ δίνει συγκεκριμένες ὁδηγίες, πού πρέπει νά ἀκολουθήσει.

δ) Ἡ διάσωση τῶν Τριῶν Παίδων: Τρεῖς αἰχμάλωτοι Ἑβραῖοι Νέοι στή Βαβυλώνα ἀρνοῦνται νά προσκυνήσουν τή χρυσή εἰκόνα, πού «ἔστησε» ὁ βασιλεύς Ναβουχοδονόσορ. Μέ ἐντολή τοῦ βασιλέως, ρίχνονται σέ καιόμενη Κάμινο, ἐνῶ προσεύχονται, ἐπιζητώντας τήν παρέμβαση τοῦ Θεοῦ γιά τή λύτρωσή τους. Τότε κατεβαίνει στήν Κάμινο «ὁ Ἄγγελος Κυρίου», ὁ Ὁποῖος καταργεῖ τή δύναμη τοῦ πυρός καί διαφυλάσσει ἀβλαβεῖς τούς Τρεῖς Παῖδες. Ἐκεῖνοι μεταβάλλουν τήν προσευχή τους σέ ὕμνο εὐχαριστίας καί δοξολογίας, ὁ δέ Ναβουχοδονόσορ βλέπει στήν Κάμινο καί τέταρτο Πρόσωπο, τοῦ ὁποίου ἡ ὄψη εἶναι «ὁμοία υἱῷ Θεοῦ» καί δίνει ἐντολή νά ἀπελευθερωθοῦν οἱ Τρεῖς Παῖδες (Δαν. 3,25-26, 3,24-26).