«Ορθοδοξία Ελληνισμός Ρωμηοσύνη» 2024-5: Εισαγωγικά στη Θεία Λειτουργία

 

Διάγραμμα – Περίληψη Θέματος Ε΄ τοῦ Προγράμματος Ὀρθόδοξης Κατήχησης «Ὀρθοδοξία Ἑλληνισμός Ρωμηοσύνη», περιόδου Β΄, ἔτους 2024-2025. 

Προτυπώσεις καί πραγματικότητα: Ἡ ἔνταξη τοῦ πιστοῦ στό Σῶμα τῆς Ἐκκλησίας («μύηση») εἶναι μιά διαδικασία μετοχῆς σέ τρία διαδοχικά Μυστήρια: Βάπτισμα - Χρίσμα - Θεία Εὐχαριστία. Τό Βάπτισμα ὁλοκληρώνεται («πληροῦται») στή Θεία Εὐχαριστία, ὅπως καί κάθε ἄλλο Μυστήριο. Ἡ Θεία Εὐχαριστία δέν εἶναι ἕνα Μυστήριο, ὅπως τά ἄλλα ἤ ἀνεξάρτητο ἀπό τά ἄλλα, ἀλλά εἶναι «τό Μυστήριο» ἤ «τά Μυστήρια» ἤ τό Μυστήριο τῶν Μυστηρίων. Σ’ αὐτό δέν ὑπάρχει ἁπλῶς παρουσία καί μετάδοση τῆς Θείας Χάρης, ἀλλά παρουσία τοῦ ἴδιου τοῦ Χριστοῦ, μέσῳ τοῦ Σώματος καί τοῦ Αἵματός Του. Ὅπως ὅλα τά μεγάλα ἔργα, ἡ Θ. Εὐχαριστία προτυπώνεται στήν Παλαιά Διαθήκη καί, εἰδικότερα, στίς θυσίες τῆς ἰουδαϊκῆς λατρείας. Ὁ Θεός μέ μιά συνήθη θρησκευτική ἐκδήλωση, «παιδαγωγεῖ εἰς Χριστόν» (προετοιμάζει τόν κόσμο νά δεχθεῖ τό Μυστήριο τοῦ Χριστοῦ). Θεσμοθετεῖ τίς θυσίες τῆς εἰδωλολατρικῆς λατρείας μέ διαφορετικό, ὅμως περιεχόμενο: α) Οἱ θυσίες ἀπευθύνονται πλέον μόνο στόν ἕνα καί ἀληθινό Θεό καί β) Ἐνῶ συνήθως βασίζονται στήν «ἀρχή τῆς μαγείας», «do ut des» («σοῦ δίνω γιά νά μοῦ δώσεις», «σοῦ προσφέρω γιά νά μοῦ προσφέρεις»), ἀποκτοῦν στό ἑξῆς ἱλαστικό περιεχόμενο: τό αἷμα τῶν θυσιαζόμενων ζώων καθαρίζει τίς ἁμαρτίες μας καί μᾶς συμφιλιώνει μέ τόν Θεό. Τό αἶμα αὐτό, καθώς καί τό θυσιαζόμενο ζῶο, προεικονίζουν τό Αἷμα τοῦ Χριστοῦ καί τήν μελλοντική Θυσία Του πάνω στόν Σταυρό, ἡ ὁποία θά προσφερθεῖ «ἐφ’ ἅπαξ», καταργώντας ὅλες τίς αἱματηρές θυσίες καί ἀντικαθιστώντας τες μέ τήν ἀναίμακτη Θυσία τῆς Θείας Εὐχαριστίας. Αὐτή ταυτίζεται μέ τή Θυσία τοῦ Χριστοῦ, ὅμως δέν εἶναι ἐπανάληψη, ἀλλά «ἀνάμνησις» τῆς Θυσίας τοῦ Χριστοῦ. Ταυτίζεται, μέ τήν ἔννοια ὅτι τό Σῶμα τῆς Εὐχαριστίας εἶναι τό ἴδιο ἀκριβῶς τό θυσιασμένο καί ἀναστημένο Σῶμα τοῦ Χριστοῦ.

Ἡ παράδοση τοῦ Μυστηρίου: Μέ αὐτά τά δεδομένα, ὁ Κύριος πρό τοῦ Πάθους Του μίλησε γιά «Ἄρτο ζωῆς», πού κατεβαίνει ἀπό τόν οὐρανό, καί γιά βρώση καί πόση τοῦ Σώματος καί τοῦ Αἵματός Του, στά ὁποῖα, ὅ ποιος μετέχει, δέν πεθαίνει, ἀλλά ζεῖ «εἰς τόν αἰῶνα» (Ἰω. 6, 48-58). Τότε δέν ὑπῆρχε ἀκόμη Θεία Εὐχαριστία. Οἱ παραδοξοι λόγοι τοῦ Κυρίου διαφωτίστηκαν λίγο πρό τοῦ Πάθους Του, ὅταν ὁ Ἴδιος παρέδωσε τή Θ. Εὐχαριστία, μέ τήν ἐντολή νά ἐπαναλαμβάνεται στό διηνεκές. Στόν Μυστικό Δεῖπνο τέλεσε ὁ Ἴδιος τήν πρώτη Θ. Λειτουργία, πρίν ἀκόμη σταυρωθεῖ καί ἀναστηθεῖ. Ἀφοῦ πρῶτα ἔπλυνε τά πόδια τῶν Μαθητῶν, ἔλαβε τόν ἄρτο καί τό ποτήρι μέ τόν οἶνο, τά εὐλόγησε, λέγοντας «αὐτό εἶναι τό Σῶμα μου» καί «αὐτό εἶναι τό Αἷμα μου» καί τά ἔδωσε στούς Μαθητές νά κοινωνήσουν γιά πρώτη φορά. Αὐτή εἶναι ἡ πρώτη Λειτουργία πάνω στή γῆ. Τήν παρέδωσε ὁ Χριστός στούς Μαθητές Του καί μέσῳ τῶν Μαθητῶν Του σέ ὁλόκληρη τήν Ἐκκλησία: ἡ Ἐκκλησία ἔχει ἐντολή νά τελεῖ τή Λειτουργία συνεχῶς καί ἀνελλιπῶς, μέχρι τή Β΄ Παρουσία τοῦ Κυρίου, «ἄχρις οὗ ἄν ἔλθῃ» (Α΄ Κορ. 11,26). Ἡ ἐπίγεια Λειτουργία θά πάψει στή Βασιλεία τοῦ Θεοῦ, ὅταν θά ταυτιστεῖ μέ τήν οὐράνια Λειτουργία, πού τελεῖται ἐκεῖ ἀδιαλείπτως!

Ἐξέλιξη τῆς μορφολογίας τοῦ Μυστηρίου: Ἀμέσως μετά τήν Πεντηκοστή, οἱ ἅγιοι Ἀπόστολοι ἄρχισαν νά τελοῦν τή Θ. Λειτουργία, σύμφωνα μέ τήν ἐντολή τοῦ Χριστοῦ. Ἡ πρώτη Ἐκκλησία συγκροτήθηκε γύρω ἀπό τή Θ. Εὐχαριστία («Κλάσιν τοῦ Ἄρτου») καί γύρω ἀπό τά ἴδια τά πρόσωπα τῶν Ἀποστόλων. Ἐκκλησία εἶναι ἡ Σύναξη τῶν βαπτισμένων, μέ σκοπό νά προσφέρουν τή Θ. Εὐχαριστία καί νά κοινωνήσουν τόν Χριστό, μέσῳ τῶν Δώρων τῆς Εὐχαριστίας. Ἀρχικά, ἡ δομή τῆς Λειτουργίας ἦταν ἁπλή. Περιελάμβε, α) τούς «λόγους συστάσεως» τοῦ Μυστηρίου («Λάβετε, φάγετε...» καί «Πίετε ἐξ αὐτοῦ πάντες..», β) τήν «ἐπίκληση» τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, μέ σκοπό νά μεταβάλλει τά Δῶρα τῆς Εὐχαριστίας σέ Σῶμα καί Αἷμα τοῦ Χριστοῦ, γ) κάποιους ὕμνους καί δ) τό κήρυγμα. Ὁ Κύριος δέν χρησιμοποίησε «ἐπίκληση», γιατί ἦταν ὁ ἴδιος παρῶν καί «αὐτουργός» (ὄχι «λειτουργός») τοῦ Μυστηρίου («προσφέρων καί προσφερόμενος καί προσδεχόμενος καί διαδιδόμενος»). Γιά μᾶς, ὅμως, ἡ «ἐπίκληση» εἶναι τό ἐπίκεντρο, ἡ «καρδία» τῆς Λειτουργίας. Ἡ ὕπαρξη ὕμνων (ὑμνολογία) ἄπροσδιόριστης διάρκειας, μαρτυρεῖται ἤδη στόν Μυστικό Δεῖπνο («καί ὑμνήσαντες ἐξῆλθον», (Ματθ. 26,30). Τό λειτουργικό κήρυγμα μαρτυρεῖται, ἐπίσης, στήν Καινή Διαθήκη (Πραξ. 20, 37-12), ὅπως μαρτυροῦνται ἡ τέλεση τῆς Λειτουργίας «ἐν τῷ ὑπερῴῳ» (στό ἐπάνω δωμάτιο) τῆς οἰκίας καί ἡ χρήση «λαμπάδων ἱκανῶν» (ὅ.π.). Ἡ «ἐπίκληση» ἦταν ἀρχικά αὐτοσχέδια Εὐχή. Μέ τήν πάροδο τοῦ χρόνου ἄρχισε νά τυποποιεῖται, μέ τήν ἐπίδραση τοῦ τρόπου μέ τόν ὁποῖο λειτουργοῦσαν κορυφαῖοι Ἀπόστολοι καί, ἀργότερα κορυφαῖοι Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας. Οἱ λειτουργικοί ὕμνοι προέρχοταν ἀρχικά ἀπό τήν Παλαιά Διαθήκη καί, εἰδικότερα, ἀπό τό βιβλίο τῶν Ψαλμῶν. Μέ τήν πάροδο τοῦ χρόνου ἄρχισαν νά συντάσσονται εἰδικοί ἐκκλησιαστικοί ὕμνοι, οἱ ὁποῖοι ἐκτόπισαν κατά μέγα μέρος τούς βιβλικούς Ψαλμούς. Πολύ νωρίς ἄρχισαν νά χρησιμοποιοῦνται «ἀναγνώσματα» (κείμενα) ἀπό τήν Παλαιά Διαθήκη, κυρίως προφητικά, ἀναφερόμενα στό πρόσωπο καί στο ἔργο τοῦ Χριστοῦ. Ὅταν μέσα ἀπό τήν ἴδια τήν ἀποστολική Ἐκκλησία προῆλθαν τά κείμενα τῆς Καινῆς Διαθήκης (Εὐαγγέλια, Πράξεις, Ἐπιστολές, Ἀποκάλυψη), «ἀναγνώσματα» (ἀποσπάσματα) ἀπό τά κείμενα αὐτά εἰσῆλθαν εὐθύς ἐξ ἀρχῆς στή Θεία Λειτουργία καί, μέ τήν πάροδο τοῦ χρόνου, ἐκτόπισαν τά «ἀναγνώσματα» τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης, τά ὁποῖα σήμερα ὑπάρχουν μόνο στόν Ἑσπερινό. Τά «ἀναγνώσματα» τῆς Λειτουργίας διακρίνονται σέ α) εὐαγγελικά («Εὐαγγέλιο», ἀποσπάσματα ἀπό τά τέσσερα Εὐαγγέλια) καί β) ἀποστολικά («Ἀπόστολος», ἀποσπάσματα ἀπό τίς Πράξεις καί τίς ἐπιστολές τῶν Ἀποστόλων). Ἀργότερα προστέθηκαν καί ἄλλα σημαντικά στοιχεῖα, ὅπως ὁ Τρισάγιος Ὕμνος, ὁ Ἐπινίκιος Ὕμνος, τό Σύμβολο τῆς Πίστεως, ἡ Κυριακή Προσευχή, οἱ λειτουργικές Δεήσεις (Εἰρηνικά, Πληρωτικά, Ἐκτενής Δέηση), τά «Κατηχούμενα» (Δεήσεις καί Εὐχές ὑπέρ τῶν Κατηχουμένων), Εὐχές ὑπέρ τῶν Πιστῶν κ.ἄ., μέ ἀποτέλεσμα νά διαμορφωθεῖ ἡ Θεία Λειτουργία περίπου ὅπως εἶναι σήμερα. 

(«Ὀρθοδοξία Ἑλληνισμός Ρωμηοσύνη», Πρόγραμμα Ὀρθόδοξης Κατήχησης, Τρίπολη, Πνευματικό Κέντρο Μητροπολιτικοῦ Ἱ. Ναοῦ Ἁγίου Βασιλείου Τριπόλεως, πλατεία Ἐθνάρχου Μακαρίου. Ὑπεύθυνος π. Σωτήριος Ὀ. Ἀθανασούλιας. Περίοδος Β', ἔτος 2024-2025).