«Ορθοδοξία καί Ζωή»: Ο άγιος Νικόδημος και η εποχή του

 

Διάγραμμα – Περίληψη Θέματος Β' τοῦ Θεολογικοῦ Προγράμματος «Ὀρθοδοξία καί Ζωή» τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Μαντινείας καί Κυνουρίας, περιόδου ΙΕ', ἔτους 2020-2021. 

Εἰσαγωγικά: Ὁ ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης, θέμα τῆς παρούσης ἑνότητος τοῦ Προγράμματος «Ὀρθοδοξία καί Ζωή». Μιά προσωπικότητα κατανοεῖται πάντοτε στό ἱστορικό της πλαίσιο (ἐντός τῆς ἐποχῆς της). Ἀκόμη καί οἱ Ἅγιοι ζοῦν καί ἐνεργοῦν ἐντός τόπου καί χρόνου. Ἐκτός τόπου καί χρόνου εἶναι μόνο ὁ Θεός. Ἡ ἐποχή τοῦ Ἁγίου ὁ 18ος μ.Χ. αἰ. (1700-1800). Τό εὐρύτερο ἱστορικό πλαίσιο: ἡ κατάσταση τοῦ κόσμου στήν ἐποχή τοῦ Ἁγίου καί ἐνωρύτερα.

Ἡ κατάσταση στή Δύση: Ἀπό τόν 6ο μ.Χ. αἰ. οἱ Φράγκοι καταλαμβάνουν τό Δυτικό τμῆμα τῆς Ρωμαϊκῆς Αὐτοκρατορίας. Ἐπιβάλουν στίς κατακτημένες περιοχές αἱρέσεις τους, ὅπως τό filioque, ἀλλά καί αἱρετικές κοινωνικές ἀντιλήψεις, ὅπως τό φεουδαρχικό σύστημα. Μέ τίς κατακτήσεις τῶν Φράγκων ἡ Δύση βυθίζεται στό σκότος καί ἀρχίζει ἡ περίοδος ἐκείνη, πού ἀποκαλεῖται «Μεσαίωνας» (6ος-15ος μ.Χ. αἰ.). Ἀπό τόν 9ο μ.Χ. αἰ. ἐμφανίζονται τά πρῶτα γραπτά κείμενα τῶν Φράγκων μέ τίτλους «Contra errores Graecorum» («Κατά τῶν πλανῶν τῶν Γραικῶν»), μέ σαφῶς ἀνθελληνικό καί ἀντορθόδοξο περιεχόμενο. Τόν 10ο μ.Χ. αἰ. οἱ Φράγκοι καταλαμβάνουν τόν παπικό θρόνο, μέ συνέπεια νά συντελεστεῖ τό «μέγα σχίσμα» μέ τά Πατριαρχεῖα τῆς Ἀνατολῆς (1054). Οἱ ἀκρότητες τοῦ μεσαιωνικοῦ (φραγκικοῦ) Παπισμοῦ (Ἱερά Ἐξέταση, «λυσίποινες ἀφέσεις» κ.ἄ.) ὁδηγοῦν στή γένεση τῆς Μεταρύθμισης (Προτεσταντισμοῦ) τόν 16ο αἰ., μέ ἡγέτες τούς Μαρτῖνο Λούθηρο (1483-1546), Ἰωάννη Καλβῖνο (1509-1564) καί Οὔλριχ Σβίγγλιο (1484-1531). Ὁ Παπισμός ὀργανώνεται καί ἀντιδρᾶ, μέσῳ Θεολόγων, δυναμικῶν Μοναχῶν του καί Παπικῶν πρωτοβουλιῶν, μέ τήν Ἀντιμεταρύθμιση (16ος-17ος αἰ.). Ὡστόσο, ἡ Δύση διχάζεται πλέον μεταξύ Ρωμαιοκαθολικισμοῦ καί Προτεσταντισμοῦ. Παράλληλα, μιά νέα ἀντίληψη περί ἀνθρώπου καί κόσμου ἀρχίζει νά διαμορφώνεται, μέ στροφή πρός τήν κλασική ἀρχαιότητα, ἡ Ἀναγέννηση (15ος-17ος αἰ.). Ἀπό τά τέλη τοῦ 17ου ὡς καί τόν 18ο αἰ. ἐμφανίζεται τό κίνημα τοῦ Διαφωτισμοῦ, μέ χαρακτηριστικά τή ριζική ἀμφισβήτηση τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ δόγματος καί γενικότερα τῆς χριστιανικῆς πίστεως, τήν ἄρνηση τοῦ Θεοῦ σέ πολλές περιπτώσεις καί τήν ἀπόλυτη ἐμπιστοσύνη στίς δυνατότητες τοῦ ἀνθρωπίνου λόγου. Στήν ἐποχή τοῦ ἁγίου Νικοδήμου ζοῦν κάποιοι ἀπό τούς τελευταίους ἐκπροσώπους τοῦ εὐρωπαϊκοῦ Διαφωτισμοῦ. Οἱ ἰδέες τοῦ Διαφωτισμοῦ ὁδήγησαν μεταξύ ἄλλων αἰτίων στή Γαλική Ἐπανάσταση (1789-1799). Γενικά, στήν ἐποχή τοῦ Ἁγίου ἡ Δύση ζεῖ στή δίνη τῶν ἀντιπαραθέσεων μεταξύ Ρωμαιοκαθολικισμοῦ καί Προτεσταντισμοῦ καί μεταξύ Χριστιανισμοῦ καί «νέων ἰδεῶν» (Διαφωτισμοῦ).

Ἡ κατάσταση στήν Ἀνατολή: Τήν ἐποχή πού ἡ Δύση βυθίζεται στόν Μεσαίωνα, ἡ κατάσταση στήν ἀνατολική Ρωμαϊκή Αὐτοκρατορία, στό λεγόμενο «Βυζάντιο», εἶναι ἐντελῶς διαφορετική. Ἐκεῖ δέν ὑπάρχει Μεσαίωνας: Λειτουργεῖ τό Πανεπιστήμιο στήν Κωνσταντινούπολη, λειτουργοῦν ἀνώτερες Σχολές σέ διάφορες πόλεις, μελετᾶται, ἀντιγράφεται καί σχολιάζεται ἡ ἀρχαία ἑλληνική γραμματεία, διαλάμπουν προσωπικότητες, ὅπως ὁ Μέγας Φώτιος (820-896), ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς (1296-1359), ὁ ἅγιος Μᾶρκος ὁ Εὐγενικός (1392-1445) κ.ἄ. Τήν ἴδια ἐποχή ἡ φραγκική πλέον Δύση ἐπιβουλεύεται συνεχῶς τήν Ὀρθόδοξη Ἀνατολή. Ἡ Αὐτοκρατορία δέχεται ἰσχυρότατο πλῆγμα μέ τήν πρώτη ἅλωσή της ἀπό τούς Φράγκους τῆς Δ΄ Σταυροφορίας (1204). Ἡ ἐμφάνιση τοῦ τουρκικοῦ κινδύνου στρέφει τίς ἐλπίδες πρός τή Δύση. Οἱ ἀποτυχημένες ἀπόπειρες γιά ἕνωση, ὅπως οἱ ἑνωτικές Σύνοδοι τῆς Λυών (1274), τῆς Φερράρας - Φλωρεντίας (1438-1439) κ.ἄ., ἀπογοητεύουν καί διευρύνουν τό χάσμα μεταξύ Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας καί Δυτικοῦ Χριστιανισμοῦ.

Ἡ Τουρκοκρατία: Ἡ δεύτερη ἅλωση (1453) ἀπό τούς Τούρκους, ἄλλαξε ἐντελῶς τήν κατάσταση στήν Ἀνατολή. Κυριαρχοῦν ἡ σκληρή δουλεία καί οἱ συνθῆκες ἀνελευθερίας καί τυραννίας, ἡ δεινή οἰκονομική κατάσταση (φορολογία καί οἰκονομική ἐκμετάλλευση). Ἡ ἀπουσία φυσικῆς ἡγεσίας καί ἡ Πατριαρχική Ἐθναρχία. Οἱ ἐξισλαμισμοί, οἱ Νεομάρτυρες καί τό παράδειγμά τους. Ἡ παιδεία στήν περίοδο τῆς δουλείας: Τό «κρυφό σχολειό», οἱ Πατριαρχικές καί ἐκκλησιαστικές Σχολές, τά ἐκπαιδευτήρια τῶν Μοναστηρίων. Ὀρθόδοξοι Ἱεραπόστολοι καί φωτιστές τοῦ Γένους: ἅγιος Κοσμᾶς ὁ Αἰτωλός (1717-1779) κ.ἄ. Οἱ καταφεύγοντες στά «φῶτα» τῆς Δύσεως καί οἱ φορεῖς τῶν «νέων ἰδεῶν». Ἡ Ὀρθοδοξία ὡς ἀντικείμενο «ἱεραποστολῆς»: οἱ δυτικοί (Παπικοί καί Προτεστάντες) «μισσιονάριοι» («ἱεραπόστολοι») καί ἡ ἀντιμετώπισή τους. Οἱ ἐξεγέρσεις καί οἱ συνέπειές τους. Ὁ πόθος τῆς ἐλευθερίας καί ἡ κυοφορία τῆς Ἑλληνικῆς Ἐπανάστασης (1821).   

Τό Κολλυβαδικό κίνημα: Κίνημα σύγκρουσης τῆς Ὀρθόδοξης Παράδοσης μέ τό πνεῦμα τοῦ εὐρωπαϊκοῦ Διαφωτισμοῦ. Ἐξελίχθηκε σέ κίνημα πνευματικῆς ἀναγέννησης ἐντός τοῦ ὑπόδουλου Γένους, στό ὁποῖο ἐμπλέκεται δυναμικά ὁ ἅγιος Νικόδημος. Οἱ ἐπικεφαλῆς του: Νεόφυτος Καυσοκαλυβίτης (1713-1784), ἅγιος Μακάριος Νοταρᾶς (1731-1805), ἅγιος Ἀθανάσιος Πάριος (1722-1813) καί ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης (1749-1809). Ἀφορμή ἡ ἀνοικοδόμηση τοῦ Καθολικοῦ (κυρίως Ναοῦ) τῆς Σκήτης τῆς Ἁγίας Ἄννης στό Ἅγιο Ὄρος καί ἡ διαφωνία γιά τήν τέλεση τῶν Μνημοσύνων (1754). Τό ζήτημα τῆς συνεχοῦς θείας Κοινωνίας. Ἡ ἐπέκταση τῆς ἔριδας σέ ὁλόκληρο τό Ἅγιο Ὄρος καί ἐκτός αὐτοῦ. Ἡ παρέμβαση τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου μέ 7 Πατριαρχικές καί Συνοδικές Ἐπιστολές (1772 ἑξ.) καί ἡ Συνοδική καταδίκη τῶν Κολλυβάδων (1774 καί 1776). Διώξεις καί διασπορά σέ νήσους τοῦ Αἰγαίου. Ἡ ἀποκατάσταση τῶν Κολλυβάδων καί ἡ μετέπειτα ἁγιοκατάταξη τῶν ἡγετῶν τους Μακαρίου Νοταρᾶ, Ἀθανασίου Παρίου (1995) καί Νικοδήμου Ἁγιορείτου (1955). Οἱ Κολλυβάδες πατέρες ἦσαν βαθεῖς γνῶστες τῆς Ἐκκλησιαστικῆς Παράδοσης, τῆς Ὀρθόδοξης Πνευματικότητας καί τῆς νοερᾶς προσευχῆς, πεπαιδευμένοι διδάσκαλοι (διδάσκοντες «κολλυβογράμματα», κατά τόν ὑποτιμητικό χαρακτηρισμό τῶν ἀντιπάλων τους), φορεῖς πνευματικῶν χαρισμάτων καί μέτοχοι ἁγιότητος.

Ὁ βίος τοῦ Ἁγίου: Γέννηση στή Νάξο (1749). Πρῶτα μαθήματα στή Μονή Ἁγίου Γεωργίου ὑπό τόν Ἀρχιμανδρίτη Χρύσανθο Αἰτωλό (1760-1765). Στήν Εὐαγγελική Σχολή Σμύρνης ὑπό τόν Ἱερόθεο Βουλισμᾶ (1765-1770). Γραμματέας τῆς Μητροπόλεως Παροναξίας ὑπό τόν Μητροπολίτη Ἄνθιμο Βαρδῆ (1770-1774). Προσήλυτος τῶν Κολλυβάδων πατέρων Γρηγορίου, Νήφωνος καί Ἀρσενίου (1774). Γνωρίζει τόν ἅγιο Μακάριο Νοταρᾶ καί τόν Κολλυβᾶ Σίλβεστρο (1774). Μοναχός στή Μονή Διονυσίου Ἁγίου Ὄρους (1775-1777). Στό Κελλί τοῦ Ἁγίου Ἀντωνίου στίς Καρυές (1777): ἐπεξεργάζεται τή Φιλοκαλία, τόν Εὐεργετινό καί τό Περί συνεχοῦς μεταλήψεως. Στήν Καψάλα (1778): ἀποκαθαίρει τήν Ἀλφαβηταλφάβητον τοῦ Ὁμολογητοῦ Μελετίου. Ἐπιστροφή στή Μονή Διονυσίου καί ἀπόπειρα μεταβάσεως στή Μολδαβία στόν Ὅσιο Παΐσιο Βελιτσκόφσκυ (1779). Πάλι στήν Καψάλα, ὑποτακτικός τοῦ Μοναχοῦ Ἀρσενίου (1779-1781). Ἐρημίτης στή Σκυροπούλα (1781-1783): συντάσσει τό Συμβουλευτικόν Ἐγχειρίδιον. Μεγαλόσχημος Μοναχός σέ Κελλιά τῆς Καψάλας (1783-1805): συντάσσει ἤ ἐπιμελεῖται τά ἔργα: Ἅπαντα Συμεών τοῦ Νέου Θεολόγου, Ἐξομολογητάριον, Θεοτοκάριον, Ἀόρατος Πόλεμος (1796), Πνευματικά Γυμνάσματα, Χρηστοήθεια, Ἑρμηνεία ἐπιστολῶν Καινῆς Διαθήκης, Ἑρμηνεία Ψαλτηρίου, Κῆπος Χαρίτων, Βίβλος Βαρσανουφίου καί Ἰωάννου, Νέον Ἐκλόγιον, Νέον Μαρτυρολόγιον, Ἀπάνθισμα Ψαλμῶν. Δύο λυπηρά γεγονότα: α) τά Ἅπαντα Γρηγορίου Παλαμᾶ καί ἡ ἀπώλειά τους, β) τό Πηδάλιον (1788), ἡ Πατριαρχική ἔγκρισή του καί οἱ ἀλλοιώσεις τοῦ Ἀρχιμανδρίτου Θεοδωρήτου. Διώκεται γιά τήν Παράδοση, μέ ἀφορμή τό Περί συνεχοῦς μεταλήψεως ἔργο (1786-1792). «Ἀλείπτης» (Κατηχητής) Νεομαρτύρων (1800-1804). Ἀσθενής καί οἰκότροφος τῶν Σκουρταίων (1805-1807): ἀποκαθαίρει τόν Συναξαριστή. Ἐπιστροφή στήν Καψάλα (1807-1809), Ὁμολογία πίστεως καί δικαίωση ἀπό τήν Ἱερά Κοινότητα τοῦ Ἁγίου Ὄρους. Τό ὁσιακό τέλος σέ ἡλικία 60 ἐτῶν (14/7/1809). Ἡ τιμή του ὡς Ἁγίου καί ἡ ἐπίσημη ἁγιοκατάταξή του ἀπό τό Οἰκουμενικό Πατριαρχεῖο (1955). 

Δεῖτε βιντεοσκοπημένο τό Θέμα στόν παρακάτω σύνδεσμο:

https://www.youtube.com/watch?v=8VUr9wB4TzI