«Ορθοδοξία καί Ζωή»: Ο «Αόρατος Πόλεμος» του αγίου Νικοδήμου

 

Διάγραμμα – Περίληψη Θέματος Γ' τοῦ Θεολογικοῦ Προγράμματος «Ὀρθοδοξία καί Ζωή» τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Μαντινείας καί Κυνουρίας, περιόδου ΙΕ', ἔτους 2020-2021.

 Εἰσαγωγικά: Ὁ ἅγιος Νικόδημος, Μοναχός τοῦ Ἁγίου Ὄρους καί ἀσκητής, ἐκ τῶν ἡγετῶν τοῦ Κολλυβαδικοῦ κινήματος, ἑνός κινήματος ἡσυχαστικοῦ καί ἀναγεννητικοῦ τῆς πνευματικῆς καί λειτουργικῆς ζωῆς τῆς Ἐκκλησίας. Ζεῖ ἐντός τῆς Τουρκοκρατίας καί ἀναλαμβάνει μεταξύ ἄλλων μιά προσπάθεια φωτισμοῦ τοῦ ὑπόδουλου Γένους, ἀντιμετωπίζοντας κινδύνους, ὅπως: α) Οἱ ἐξισλαμισμοί: ἕνας μεγάλος καί διαρκής πειρασμός. β) Οἱ «μισσιονάριοι» τῆς Δύσης, ἰδιαίτερα οἱ Παπικοί - Ἰησουΐτες Ἱεραπόστολοι. γ) Ἡ ἄγνοια τῆς Ὀρθόδοξης Παράδοσης, ἐπιτεινόμενη ἀπό τήν ἔλλειψη παιδείας καί ἀναγκαίων σχετικῶν ὑποδομῶν (σχολείων, βιβλίων, διδασκάλων, ὑλικῶν μέσων κ.ἄ.). Ὁ Ἅγιος διακρίθηκε σάν λόγιος καί δεινός συγγραφέας, ὁ κορυφαῖος τῆς ἐποχῆς του. Μεταξύ τῶν ἔργων του, πού ἀποβλέπουν στήν ὠφέλεια τῶν Ὀρθοδόξων, εἶναι ὁ «Ἀόρατος Πόλεμος» (1796). Γράφτηκε ὅταν ὁ Ἅγιος ἀσκήτευε σέ Κελλιά τῆς Καψάλας τοῦ Ἁγίου Ὄρους (1783-1805).

Ὁ ἅγιος Νικόδημος καί ἡ Δύση: Ἕνας ἀπό τούς κινδύνους, πού ἀντιμετώπισε ὁ Ἅγιος, ἦταν ὁ ἐκδυτικισμός τῆς κοινωνίας τῆς ἐποχῆς του, ὅταν ὑπῆρχαν ἀκόμη καί Ἐπίσκοποι, πού χρησιμοποιοῦσαν τούς παπικούς «μισσιοναρίους», ὡς Ἱεροκήρυκες ἤ καί ὡς Ἐξομολόγους! Ὁ Ἅγιος ἀντέδρασε στό κύμα τοῦ ἐκδυτικισμοῦ, τονίζοντας, α) τίς διαφορές μεταξύ Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας καί Παπισμοῦ καί β) τό ὅτι ὁ Παπισμός δέν εἶναι μόνο σχίσμα, ἀλλά καί αἵρεση. Τό ἴδιο ἔκαναν καί οἱ λοιποί Κολλυβάδες, κυρίως στά νησιά τῶν Κυκλάδων, ὅπου δροῦσαν περισσότερο Ἰησουΐτες «μισσιονάριοι» καί ὅπου «τυχαίως» ἐξορίστηκαν γνωστοί Κολλυβάδες Πατέρες. Ὡστόσο ὁ Ἅγιος κατηγορεῖται ἀπό κάποιους ὅτι ὑπέστη δυτικές ἐπιδράσεις καί ὅτι μετέφερε στόν Ὀρθόδοξο χῶρο τό πνεῦμα τοῦ Σχολαστικισμοῦ καί τοῦ δυτικοῦ ἠθικισμοῦ, κυρίως ἐπειδή δύο ἔργα του, ὁ «Ἀόρατος Πόλεμος» καί τά «Πνευματικά Γυμνάσματα», εἶναι  «μετάφραση» ἀντίστοιχων δυτικῶν ἔργων. Πράγματι, ὁ «Ἀόρατος Πόλεμος» βασίζεται σέ ἔργο τοῦ Ρωμαιοκαθολικοῦ Μοναχοῦ Lorenzo Scupoli (1530-1610) μέ τίτλο «Combattimento Spirituale» («Πνευματικός Πόλεμος»). Ὡστόσο, ὁ ἅγιος Νικόδημος δέν εἶναι ἁπλός μεταφραστής, ἀλλά διασκευαστής αὐτοῦ τοῦ ἔργου. Τό ἔργο τοῦ Νικοδήμου ἔχει διπλάσια περίπου ἔκταση ἀπό αὐτό τοῦ Scupoli, ἔχουν δέ προστεθεῖ σ’ αὐτό 14 ὁλόκληρα κεφάλαια! Ὁ ἴδιος ὁ Ἅγιος δέν ἐμφανίζεται ὡς ἀποκλειστικός συγγραφέας του, τό ὁποῖο ἐξέδωσε μέ τόν τίτλο: «Βιβλίον ψυχοφελέστατον καλούμενον Ἀόρατος Πόλεμος, συνταχθέν μέν πρίν παρά τινος σοφοῦ ἀνδρός, καλλωπισθέν δέ καί διορθωθέν μετά πολλῆς ἐπιμελείας παρά τοῦ Ὁσιωτάτου ἐν Μοναχοῖς κυρίου Νικοδήμου». Ἄρα, ὁ Ἅγιος διόρθωσε, ἀποκάθαρε, διασκεύασε, καλλώπισε, ἐμπλούτισε καί προσάρμοσε στήν Ὀρθόδοξη ἡσυχαστική Παράδοση, κάτι πού θεώρησε ὀφέλιμο, μέ ἀποτέλεσμα νά προέλθει ἕνα νέο ἔργο. Οἱ Ἅγιοι χρησιμοποιοῦν ἄνετα ὅ,τι καλό βρίσκουν ἀκόμη καί σέ αἱρετικούς. Τά τῶν αἱρετικῶν δέν εἶναι ὅλα ἀποριπτέα, ἀρκεῖ νά διακρίνεται μέ ἀσφάλεια τό καλό ἀπό τό κακό, ἡ ἀλήθεια ἀπό τήν πλάνη. Γράφει ὁ ἅγιος Νικόδημος: «Τά κακόδοξα φρονήματα καί τά παράνομα ἔθη τῶν Λατίνων καί τῶν ἄλλων αἱρετικῶν πρέπει νά μισῶμεν καί νά ἀποστρεφόμεθα· εἴ τι δέ εὑρίσκεται ἐν αὐτοῖς ὀρθῶς ἔχον καί ὑπό τῶν Κανόνων τῶν ἱερῶν Συνόδων βεβαιούμενον, τοῦτο δέν πρέπει νά μισῶμεν» (Ἑορτοδρόμιον). Ἡ πρακτική αὐτή ἔχει βιβλικές ρίζες («πάντα δοκιμάζετε, τό καλόν κατέχετε», Α΄ Θεσ. 5, 21) καί δέν εἶναι ἄγνωστη στήν Ὀρθόδοξη Παράδοση. Παράδειγμα: ὁ Μέγας Βασίλειος (330-378) καί ἡ «Φιλοκαλία» τοῦ Ὠριγένη. Ὁ Ὠριγένης (185-254) ἦταν ἕνας χαρισματικός ἄνθρωπος, ἀλλά χαρισματικός «κατ’ ἄνθρωπον» καί «κατά κόσμον». Ὡστόσο, ἔθεσε τά χαρίσματά του στήν ὑπηρεσία τῆς Ἐκκλησίας καί ἔγινε Μοναχός, Κληρικός καί ὁδηγός πολλῶν Μοναχῶν, ἀσκητῶν, ἀκόμη καί Ἁγίων. Ὅμως, ὁ ἴδιος πλανήθηκε καί καταδικάστηκε ἀργότερα ἀπό τήν Ε΄ Οἰκουμενική Σύνοδο (553) ὡς αἱρετικός. Ὁ Μ. Βασίλειος, ἐκτιμοῦσε τό ἔργο του, θεώρησε δέ καλό νά συντάξει μιά συλλογή ὠφέλιμων διδαγμάτων τοῦ Ὠριγένη, τήν ὁποία ὀνόμασε «Φιλοκαλία» (τόν ἴδιο τίτλο χρησιμοποίησαν οἱ ἅγιοι Νικόδημος καί Μακάριος Νοταρᾶς στή γνωστή δική τους ἀσκητική συλλογή). Οἱ ἐπικριτές τοῦ Ἁγίου: Ὅσοι κατανοοῦν τήν Ὀρθοδοξία θεωρητικά καί στοχαστικά. Ὅσοι θεολογοῦν μέ συλλογισμούς. Ὅσοι περιφρονοῦν τά ἐμπειρικά δεδομένα τῆς πνευματικῆς ζωῆς: τίς σωματικές ἀσκήσεις, τή νηστεία, τήν προσευχή, τήν τήρηση τῶν θείων ἐντολῶν, τήν ταπείνωση, τή συντριβή τῆς καρδίας. Ὅσοι πρεσβεύουν ἕναν ἀνώδυνο καί χωρίς κόπους Χριστιανισμό.

Τό περιεχόμενο τοῦ «Ἀοράτου Πολέμου»: Περιεχόμενο τοῦ «Ἁοράτου Πολέμου», ἡ διαδικασία τῆς σωτηρίας. Ἔσχατος σκόπος τῆς ζωῆς καί προορισμός τοῦ ἀνθρώπου, εἶναι ἡ θέωση, ἡ ἕνωση καί κοινωνία μέ τόν Θεό, ἡ μετοχή στή Δόξα τοῦ Θεοῦ, ὁ ἐν Χριστῷ δοξασμός. Θέωση εἶναι ἡ κορύφωση τῆς σωτηρίας. Ἡ διαδικασία, ἡ μέθοδος τῆς σωτηρίας, ἡ «ὁδός» πρός τή θέωση, ὡς «τέχνη τεχνῶν καί ἐπιστήμη ἐπιστημῶν». Ἡ διαδικασία αὐτή θεωρεῖται ἀπό πολλές πλευρές καί περιγράφεται μέ πολλούς τρόπους, περισσότερο ἤ λιγότερο κατάλληλους. Π.χ. περιγράφεται μέ ὅρους ἰατρικούς καί θεραπευτικούς (ὡς νόσος καί θεραπεία), μέ ὅρους πολεμικούς (ὡς στράτευση καί μάχη), μέ ὅρους ἀθλητικούς (ὡς ἀγώνας καί ἔπαθλο - «στέφανος»), μέ ὅρους νομικούς (περισσότερο στή Δύση, ὡς παράβαση καί τιμωρία, ὡς νομιμότητα καί δικαίωση), μέ ὅρους ἐργατικούς (ὡς ἐργασία καί ἀνταμοιβή), μέ ὅρους νηπτικούς (ὡς ἐπαγρύπνηση καί προσοχή), περιγράφεται ἐπίσης ὡς «ὁδός» καί πορεία πρός ἕνα «τέλος», ἕναν σκοπό κ.ἄ. Μιά χαρακτηριστική περιγραφή της εἶναι ἡ μέσῳ πολεμικῶν ἤ στρατιωτικῶν ὅρων, γνωστή ἤδη στήν Καινή Διαθήκη. Ὁ ἀπ. Παῦλος κάνει λόγο γιά «στρατείαν» (στράτευση, ἐκστρατεία, Α΄ Τιμ. 1,18, Β΄ Κορ. 10, 3-4), γιά «στρατευομένους» καί «στρατιῶτας» (Β΄ Τιμ. 2, 3-4, Φιλιπ. 2,25, Φιλημ. 1, 1-2), γιά «ὅπλα» (Β΄ Κορ. 10, 3-4,  Ρωμ. 13,12, Ρωμ. 6,13, Β΄ Κορ. 6, 4-7), γιά «πανοπλίαν» (Ἐφ. 6,11), γιά «μάχαιραν», «βέλη», «περικεφαλαίαν», «θώρακα» (Ἐφ. 6, 11-17) κ.ἄ. Περιεχόμενο, λοιπόν, τοῦ ἔργου εἶναι ἕνας Πόλεμος. Ἐναντίον ποιοῦ ἤ ποιῶν; Ἡ Ὀρθόδοξη Παράδοση κάνει λόγο γιά τρεῖς ἐχθρούς: α) τόν «ἑαυτό» (τόν κακό ἑαυτό μας), β) τόν «κόσμο» (τό κοσμικό φρόνημα) καί γ) «τόν κοσμοκράτορα» (τόν διάβολο). Ἐπειδή δέ πίσω ἀπό τόν δύο πρώτους ἐχθρούς κρύπτεται ὁ τρίτος, ὁ Ἀόρατος Πόλεμος εἶναι ὁ πόλεμος ἐναντίον τοῦ διαβόλου. Γιά τόν Πόλεμο αὐτό μᾶς προετοιμάζει ἤδη ἡ Παλαιά Διαθήκη: «Ἄκουε, Ἰσραήλ· ὑμεῖς πορεύεσθε σήμερον εἰς τόν πόλεμον ἐπί τούς ἐχθρούς ὑμῶν. Μή ἐκλυέσθω ὑμῶν ἡ καρδία· μή φοβεῖσθε, μηδέ θροεῖσθε, μηδέ ἐκκλίνετε ἀπό προσώπου αὐτῶν· ὅτι Κύριος ὁ Θεός ὑμῶν, ὁ προπορευόμενος μεθ’ ὑμῶν συνεκπολεμήσει τούς ἐχθρούς ὑμῶν, καί διασώσει ὑμᾶς» (Δευτ. 20,3).

 

Δεῖτε βιντεοσκοπημένο τό Θέμα στόν παρακάτω σύνδεσμο:

https://www.youtube.com/watch?v=S8OQfXDjUNY